Mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlari. Buxoro-2021 Ishlab chiqarish xarajatlari. Reja: Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati
Ishlab chiqarish хarajatlarini o’zgarishi
Download 38.84 Kb.
|
Ishlab chiqarish xarajatlari
Ishlab chiqarish хarajatlarini o’zgarishi.
Bu jadval ma’lumotlarini grafikda aks ettirsak quyidagicha bo’ladi. Хarajatlar egri chizig’i. 3000 TC 2000 TVC a 1000 TFC a Q mahsulot ishlab chiqarish A ATC 30 MC 20 AVC mahsulot 10 AFC ishlab chiqarish 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Kiskacha хulosa Хar bir tadbirkorning, хar bir korхonaning asoif maksadi uz foydasini oshirishdan iborat. Foyda miklorini oshirishning bir kancha yullari mavjud. Ana shu yullardan biri maхsulot ishlab chikarish va uni sotish uchun kilinadigan хarajatlarni kamaytirishdan iborat. Хarajat foyda bilan bevosita boglik ekan foyda turlarini хam bilishimiz lozim. Mikroiktisodda foydaning ikki kurinishi mavjud. 1. Buхgalterlik хisobidagi foyda. 2. Iktisodiy foyda. Buхgalterlik хisobidagi foydani aniklash uchun jami sotishdan kelgan pul tushimidan unga kilingan хarajat ayriladi. iktisodiy foydani aniklash uchun bulsa buхgalterlik хisobidagi foydadan «boy berilgan imkoniyatlar хarajatini» ayriladi. Korхona хarakati kiska muddatli va uzok muddatli bulishi mumkin kiska muddatli хarajatda korхona fakat uzgaruvchan хarajatni (maхsulot birligi хisobigi) kamaytirish хsobiga foyda mikdorini oshirsa uzok muddatli хarajatda хam doimiy, хam uzgaruvchan хarajatni kamaytirish хisobiga foyda mikdorini oshiradi. Tovarlarning zavod narxi tannarx ob'ektlarini qayta ko'rib chiqish yo'li bilan, ya'ni ishlab chiqarilgan mahsulotlar nomenklaturasidan foydalangan holda shakllanadi. Bu holda ko'rsatmalar ko'rsatmalar va ko'rsatmalardir. Asosiy uslubiy muammolar keltirilgan: xarajatlarni hisobga olish ob'ektini tanlash; qolgan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarni baholash usuli; xarajatlarni hisobga olish usuli; bilvosita xarajatlarni taqsimlash tartibi; mahsulot tannarxini belgilash usuli (ishlab chiqarish yoki to'liq). Buxgalteriya hisobida ma'lumot ishlab chiqarish jarayoni shartli ravishda bir necha bosqichlarga bo'linadi: Xarajatlar schyotlari bo'yicha xarajatlar guruhi. Bunda tovarlarni chiqarish, ish va xizmatlarni amalga oshirish bilan chambarchas bog'liq bo'lgan, tayyor mahsulotning ma'lum bir birligiga taalluqli bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar 20-sonli "Asosiy ishlab chiqarish" schyotining debeti bo'yicha shakllantiriladi va bilvosita xarajatlar birinchi navbatda 25, 26, 28-schyotlar bo'yicha o'rganiladi. tashkilotning buxgalteriya siyosatini amalga oshiradigan buyurtma bilan bog'liq bo'lgan har qanday ko'rsatkichga nisbatan asosiy ishlab chiqarish hisoblarini taqsimlashga imkon beradi. Xizmat ko'rsatish sohasidagi boshqa korxona va kompaniyalarning mehnat faoliyati, xizmatlari uchun zavod narxini shakllantirish. Yordamchi korxonalarda asosiy ishlab chiqarish jarayonida bo'lgani kabi ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilishning o'xshash usullari va ishlab chiqarish paytida mahsulot tannarxini hisoblash usullari qo'llaniladi. Bundan tashqari, qo'shimcha va xizmat ko'rsatuvchi korxonalar do'konlarida qayta ishlashning maxsus usuli amalga oshirilgandan so'ng, ishlab chiqarilgan mahsulotlar, tayyor mahsulotlarning ma'lum bir birligi bilan bog'liq ishlarning bajarilishi va xizmatlarning ko'rsatilishi uchun javobgar bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar, 20-sonli "Asosiy ishlab chiqarish" schyotining debetiga yo'naltiriladi. Bilvosita hisobdan chiqarilgan mahsulot tannarxi xarajatlari asosiy ishlab chiqarish (20-schyot), tayyor mahsulotlar (40-son "Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) chiqishi", 43 "Tayyor mahsulotlar" schyotlari), sotish (90-schyotlar) ning to'g'ridan-to'g'ri xarajatlari hisobga olingan schyotlar bo'yicha taqsimlanadi. ), bu ko'rsatkich bo'yicha hisob siyosatini teng nisbatda belgilaydi. Ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish va boshqarish uchun xarajatlarning joylashuvi. Yuqoridagi metodologiyaga asoslanib 25, 26-schyotlarni hisobga oladigan bilvosita xarajatlar asosiy ishlab chiqarish schyotlari bo'yicha ajralib chiqadi. Shunday qilib, xarajatlar hisobvarag'idagi amaldagi me'yoriy hujjatlar ishlab chiqarishning to'liq haqiqiy tannarxini ham, joriy ishlab chiqarish boshlang'ich narxini ham tashkil qilishi mumkin. U yoki bu usulni - korxonaning hisob siyosatini tanlaydi. Ammo foydalanilgan buxgalteriya hisobi 25-schyot bo'yicha yig'ilgan xarajatlarga ta'sir qilmaydi. Ularning barchasi har qanday holatda ham 20 "Asosiy ishlab chiqarish", 23 "Yordamchi ishlab chiqarish" hisobga olinadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu fan-texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Fan-texnika taraqqiyotining XX asr ikkinchi yarmidagi o`ziga xos jihati prensipial yangi texnologik ishlab chiqarish usuliga o`tishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan yangi moddiy nematlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatlaridadir. Xarajatlarni pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo`nalish ishlab chiqarishda yo`qotishlarni kamaytirish yo`li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o`z navbatida jonli mehnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshiishga olib keladi. Baho korxona foydasi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarga bo`lgan baholarning shakllanishi bilan talab va taklif nazariyasi mavzusida tanishgan edingiz. Narx — (baho) tovar qiymatining pulda ifodalanishi. Narxni tovar qiymati belgilaydi, ammo bozor sharoitida u aniq qiymatdan yuqori yoki kam bo`lishi mumkin, bu esa bozordagi o`sha tovarga bo`lgan talab va uning taklifiga bog`liq bo`ladi. Tovar narxining darajasi, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaligi sifati va boshqa tovarlar o`rnini bosa olishi, muomaladagi pulning xarid quvvatiga xam bog`liq bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho yordamida korxonalar ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy muammolaridan biri — nima ishlab chiqarish kerakligini xal etadilar. Baho tovar taklifi, axolini to`lov qobiliyati, ishlab chiqarish resurslarini oshib yoki kamayib ketishi to`g`risida korxona egalariga axborot beradi. Baxoning ya’na bir vazifasi qiymat o`lchovidir bunda qilingan xarajatlar va olingan natija (mahsuot yoki xizmatlar) biron bir narx yordamida hisob kitob qilinadi. Rag`batlantirish vazifasi — foyda, tovar bahosi bilan uni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlar o`rtasidagi farqqa teng bo`ladi. Muayyan baho sharoitida ko`proq foyda olish uchun xarajatlarni kamaytirish zarur. Shu sababli, korxonalar tejamli ish tutib xarajatni pasaytirishga xarakat qiladi. Buning uchun, ishlar chiqaruvchilar resurslardan ratsional foydalanishi ilg`or texnika va texnologiyani, mehnatni ilmiy tashkil qilishni, ishlab chiqarishga joriy qilishga majbur bo`ldilar. Baho yana bir taqsimlash vazifasini bajaradi. Ma’lumki korxonalarning olgan daromadi tovarning narxiga bog`liq. Muayyan xarajatlar qilingan sharoitda baxoni qiymatga nisbatan pastga va yuqoriga o`zgarishi foydaning ishlab chiqaruvchilar o`rtasuda har xil taqsimlanishga olib keladi. Buning natijasida bir xil ishlab chiqaruvchilarni daromadlari o`sadi, boshqalar esa tovar sotishdan zarar ko`radilar. Baholar tovar pul muomalasi shakli va realizatsiya qilinadigan mahsulot turiga muvofiq farqlandi, ammo bahoning har xil turlari bir-biri bilan o`zaro bog`liq va yagona tizimini tashkil etadi. Bularga: a) ulgurji baholar bilan firmalar o`z mahsulotlarini katta hajmda boshqa firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotadilar. Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashni va zarur foydani olishni ta’minlab berishi zarur. b) tovarlar aholiga chakana baholar yordamida sotiladi. Bu baholarga davlat savdosi, ite’mol kooerasiyasi, kolxoz bozori, komission savdo baholari kiradi. Chakana baho darajasiga aholining real daromadlari bog`liq bo`ladi. v) xarid baholari qishloq xo`jalik mahsulotlarini davlat tamonidan sotib olishda ishlatiladi. g) dunyo baholari xalqaro savdo munosabatlarida qo`llaniladi. Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o`zining vazifalari orqali ta’sir etadi. Korxonalarning ish faoliyatini aks ettiruvchi bir qancha ko`rsatkichlar mavjud. Ulardan birinchisi sotilgan mahsulot hajmi yoki korxonani yalpi maxsulotidir.Firma tomonidan bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatllarni puldagi ifodasiga uning yalpi maxsuloti deyiladi. Masalan, korxona bir yilda 20 ming dona mahsulot ishlab chiqaradi va uni har birligini 300 so`mdan sotdi, unda korxona mahsulotini sotish hajmi yoki mahsulot 6 million so`mni tashkil etadi. (20 ming*300 so`m=6 mln. so`m). Korxona faoliyatini aks ettiruvchi asosiy ko`rsatkichlardan yana biri bu firmani yalpi foydasi. Korxonani yalpi mahsulotidan uning ishlab chiqarishga sarf etilgan xarajatlari chegirib tashlanadi. Bizning misolimizda, agar biz korxonaning xarajatlari 3mln. so`mni tashkil etadi. (6 mln.—3 mln. so`m=3 mln so`m). Korxonani yalpi foydasidan u soliq to`lashi lozim va hamma to`lovlarni to`lab bo`lgandan so`ng qolgan qismi korxonani sof foydasini tashkil etadi. Agar biz ushbu to`lovlar 1 mln. so`mni tashkil etdi deydigan bo`lsak, unda korxonani sof foydasi 3-1=2 mln so`mga teng bo`ladi. Ana shu sof foydani korxona mustaqil ishlatadi. U ishchilarni va xodimlarni moddiy rag`batlantirishga, ishlab chiqarishga, ijtimoiy sohaga va sug`urta fondlariga sarf etiladi. Sof foydani ishlatish yo`llarini tanlashga davlat sog`liqlari, soliq imtiyozlari, shuningdek iqtisodiy choralar bilan ta’sir ko`rsatadi. Foydani taqsimlash asosida butun jamiyat manfaatlarini, mehnat jamoalarining manfaatlari bilan muvofiqlashtirish, ularda o`z faoliyatini takomillashtirishdan, foydaning yaratilishi va undan ishlab chiqarishni kengaytirish, ijtimoiy rivojlantirish, ishchilarni moddiy rag`batlantirish uchun foydalanishdan manfaatdorlikni vujudga keltirishga ketadi. O`zbekistonda bozor manfaatlariga o`tilishi korxona va davlat o`rtasida o`zaro aloqalarning iqtisodiy asosini tubdan o`zgartirdi. O`zbekistonda soliqlar to`g`risidagi qonunga muvofiq hamma turdagi korxonalar uchun foydadan yagona soliq joriy etildi. Bunda to`lanadigan soliqning eng yuqori miqdori 50 % belgilangan. Davlatning amalgam oshirayotgan soliq siyosati, rivojlanishi zarur bo`lgan tarmoq korxonalariga ma’lum imtiyozlar ham ko`zda tutilgan. Shuningdek yangi texnika — texnologiyani o`zlashtirishga, ilmiy tadqiqot ishlarini amalgam oshirishga, tabiatni muhofaza qilish ishlariga sarf etiladigan mablag`larga ham imtiyozli soliq belgilangan. Korxonalarga foydadan olinadigan soliqdan tashqari yana, oborot solig`i, mahsulot sotish solig`i, eksport—import solig`i, tashqariga olib-chiqib ketiladigan xom-ashyo resurslarga solinadigan soliq turlari joriy etilgan. Korxonadan olingan foydani mutloq miqdori emas, uning foydaliligi darajasi yoki rentabilligi qiziqtiradi. Rentabellik — xo`jalik faoliyatining samaradorlik darajasini bildiruvchi ko`rsatkichlardan biri bo`lib, u ma’lum vaqt (yil, oy, kvartal) davomida ishlab chiqarish faoliyatining foydaliligi (yoki zararliligini) ko`rsatadi. Korxona rentabelligi olingan foydani qilingan sarflarga taqqoslash orqali aniqlanadi va u foizlarda ifodalanadi. Korxona umumiy xo`jalik faoliyati rentabelligini biror turdagi mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi (p) quydagicha aniqlanadi: foyda P`= —————*100 joriy sarflar Xuddi shunga o`xshash ayrim mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi (p) hisoblash mumkin, u quydagicha hisoblanadi: Mahsulot sotishdan olingan foyda P`=———————————————*100% Mahsulotga xarajatlar Undan tashqari mahsulotni sotish rentabelligi hisoblanadi, u quydagicha hisoblanadi: mahsulotni sotishdan olingan foyda P`=————————————————*100% Mahsulotga xarajatlar Undan tashqari mahsulotni sotish rentabelligi hisoblanadi, u quydagicha hisoblanadi: Foyda P`=——————*100% sotish xajmi Rentabellik darajasini o`sishiga quyidagi omillar ta’sir ko`rsatadi; ishlab chiqarish unumdorligini oshishi, materiallar, yoqilg`i, xom-ashyo, asosiy fondlarni iqtisod qilish, korxona fondlarini aylanishini tezlashtirish, ishlab chiqarishga xizmat ko`rsatish va boshqaruvga sarflarni kamaytirish va h.k. Korxona jarayonlarini optimallashtirish: xodimlar samaradorligini 3 baravar oshirish Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxini shakllantirishda nuqsonlarni aniqlash va ularni hisobga olish. Shu bilan birga, nikoh narxi quyidagicha pasaytiriladi: rad etilgan mahsulot narxi mo'ljallangan foydalanish narxiga; nikoh tuzgan shaxslardan undiriladigan summa; sifatsiz materiallar va yarim tayyor mahsulotlarni sotish uchun distribyutordan olinadigan summa, shu sababli nikoh sodir bo'lganligi va boshqalar. Shunday qilib, ishlab chiqarish tannarxiga - barcha boshqa mahsulotlar uchun teng miqdorda taqsimlanadigan nuqsonli mahsulotlarning xarajatlari kiradi. Asosiy ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qoldiq ishlab chiqarishning dastlabki qiymati. Tegishli turlarga tegishli mahsulot xarajatlari ham hisoblab chiqiladi - ular tayyor mahsulot va tugallanmagan ishlab chiqarish o'rtasida farqlanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlarining haqiqiy miqdori korxonadagi buxgalteriya hisobi ma'lumotlari yoki do'kon ichidagi buxgalteriya ma'lumotlari asosida hisob-kitob siyosati bilan belgilanadigan mahsulot tannarxi usullari yordamida aniqlanadi. Buxgalteriya hisobi qoidalarining 64-bandiga asosan, tugallanmagan ishlab chiqarish jarayoni balansda bo'lishi mumkin: mahsulotlarning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi sifatida; standart (rejalashtirilgan) ishlab chiqarish boshlang'ich narxi sifatida; to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar moddalari sifatida; xom ashyo, materiallar va yarim tayyor mahsulotlar narxi sifatida. Shu bilan birga, ishlab chiqarish dasturi (ishlab chiqarilgan mahsulotlar) uchun narx buxgalteriya qoidalari bilan qayta ishlashga yaroqli chiqindilarni hisobga olmasdan, ushbu davr boshiga nisbatan tugallanmagan ishlab chiqarish jarayoni zaxirasidagi mutlaq o'zgarishlarni hisobga olgan holda, ma'lum bir davr uchun asosiy ishlab chiqarish xarajatlari yig'indisi sifatida shakllantiriladi. Umuman olganda, mahsulotning real ishlab chiqarish qiymati quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: FS \u003d NZPnm + Zfact - VO - NZPkm, bu erda: FS - ishlab chiqarish jarayonida chiqarilgan tovarlarning haqiqiy dastlabki qiymati; NZPnm (km) - oy boshiga (oy oxiriga) qadar tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi; Zfakt - bir oyda mahsulot ishlab chiqarish uchun ekspluatatsion xarajatlar; VO - qaytariladigan chiqindilar narxi. Qayta tiklanadigan ishlab chiqarish chiqindilari quyidagilarni anglatadi: ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xom ashyo qoldiqlari; foydalanilmagan materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, issiqlik tashuvchilar, olingan resursning iste'molchi turini to'liq yoki qisman yo'qotgan (fizikaviy yoki kimyoviy xususiyatlarini yo'qotgan) mahsulotlar (xizmatlar, ishlar) ishlab chiqarish vaqtida shakllangan boshqa turdagi moddiy resurslar. Shuning uchun, ular yuqori xarajatlar bilan ishlatiladi (mahsulot rentabelligining pasayishi) yoki to'g'ridan-to'g'ri foydalanish uchun umuman mo'ljallanmagan. Belgilangan texnologiyalar tufayli boshqa sexlar, bo'limlar o'rtasida taqsimlanadigan moddiy resurslarning qoldiqlari qayta ishlanadigan chiqindilarga tegishli emas. U erda ular boshqa turdagi mahsulotlarni (xizmatlarni, ishlarni) ishlab chiqarish uchun to'liq material sifatida ishlatiladi. Ishlab chiqarish bosqichlari va tayyor mahsulot tannarxi to'g'risida olingan ma'lumotlarni birlashtirib, ma'lum bir davr uchun tovar birligi va barcha mahsulotlarning joriy ishlab chiqarish boshlang'ich bahosi hisoblanadi. Tayyor mahsulotni sotish qiymati (sotish xarajatlari). Bunday xarajatlar 44 "Sotish xarajatlari" hisobvarag'ida hisobga olinadi. Download 38.84 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||