Mavzu: Jahon iqtisodiyoti globallashuvining harakatlantiruvchi kuchlari,belgilari va shakllari Reja: Kirish

Globallashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta’siri

Jahon iqtisodiyotida zamonaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo sanoati rivojlangan mamlakatlar mavqeini mustahkamlab, ularga qo’shimcha afzalliklar beradi. Xalqaro mehnat taqsimoti doirasida globallashuv jarayonining kengayishi iqtisodiy past rivojlangan mavqeini salbiy o’zgarishiga sabab bo’lib, ularni globallashuv jarayonini sub’ektlariga emas, balki ob’ektlariga aylantirishi mumkin. Demak, globallashuv jarayonining alohida mamlakatlar iqtisodiyotiga ijobiy ta’sirinining darajasi ushbu mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rniga bog’liqdir.
Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini quyidagi ko’rsatkichlar yordamida ifodalash mumkin:

• 
  xalqaro tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmi hamda uning o’sish sur’atlari;
  
• 
  to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi va dinamikasi;
  
• 
  kapitalning xalqaro markazlashuvi hajmi va dinamikasi;
  
• 
  yirik, murakkab xalqaro investitsiya loyihalari (loyihaviy moliyalashtirish) hajmi va dinamikasini mazkur loyihalarning umumiy ko’rsatkichiga (ham ichki, ham tashqi)nisbati;
  
• 
  tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi hajmi va dinamikasini yalpi milliy mahsulotga nisbati;
  
• 
  patentlar, litsenziyalar, nou-xau bilan bog’liq xalqaro operatsiyalar miqyosi;
  
• 
  bank va boshqa kredit muassasalarining xalqaro operatsiyalar hajmi va dinamikasini ularning umumiy faoliyati hajmi va dinamikasi hajmiga nisbati;
  
• 
  xalkaro fond bozorlari hajmi va dinamikasi;
  
• 
  valyuta bozorlari hajmi va dinamikasi.
  

Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion birlashmalarning iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va investitsiya munosabatlaridagi to’siqlarni bartaraf etgan holda erkin savdo hududlarini tashkil etish asosida yuzaga keladi.
Globallashuv jarayonlari davlatlararo xo’jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi o’zaro kelishuvlarni qamrab oladi.
Bundan tashqari globallashuv jarayoni dunyoning yirik mintaqalarida xo’jalik yuritishning bozor tizimini maqsadli shakllantirishga qaratilgan davlatlararo muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlarni qamrab oladi.
Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida yuzaga keladi. Ko’pgina yirik transmilliy korporatsiyalar global miqyosda harakat qiladi va shu jihatdan transmilliy korporatsiyalar globallashuv jarayonining sub’ekti bo’lib, uni harakatga keltiruvchi asosiy kuch hisoblanadi.
Globallashuv jarayonining afzalliklari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin:

• 
  globallashuv xalqaro raqobatning kuchayishini yuzaga keltirdi. Bozorlarning kengayishi va undagi raqobat jarayonining kuchayishi nafaqat milliy darajada balki, jahon miqyosida ishlab chiqarishning o’sishini rag’batlantiruvchi xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga hamda ixtisoslashishiga olib keladi.
  
• 
  ishlab chiqarish tarmoqlarida tejamkorlikning ortishi. Bu holat, narxlarni pasayishi va xarajatlarni qisqarishiga, pirovardida barqaror iqtisodiy o’sishga olib kelishi mumkin.
  
• 
  globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri – erkin savdodan keladigan yutuq barcha mamlakatlarni qanoatlantiradi;
  
• 
  xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik yangiliklarini amaliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy barqarorlikka erishilishi;
  
• 
  globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib milliy bozordagi ichki raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar ham qo’shiladi va natijada narxlarni pasaytirish va yuqori sifatli mahsulotlarni tanlash imkoniyatini beradi;
  
• 
  globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik va nisbatan kam xarajat talab qiladigan yangiliklarni amaliyotga tadbiq etish imkoniyatini beradi Bunda jahon miqyosidagi innovatsiyalarni amaliyotga uzluksiz tatbiq etilishiga imkon yaratiladi.
  

Globallashuv jarayonining salbiy oqibatlarini yuzaga keltiruvchi muammolar sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin:

• 
  globallashuv afzalliklarining milliy iqtisodiyotlar alohida tarmoqlari o’rtasida bir xil taqsimlanmasligi;
  
• 
  milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi;
  
• 
  ayrim mamlakatlarda milliy iqtisodiyotni nazorat qilish jarayoni mustaqil hukumatdan boshqalarga, jumladan kuchliroq davlatlarga yoki transmilliy korporatsiyalar ixtiyoriga o’tishi;
  
• 
  jahon miqyosida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bog’liqligi tufayli global beqarorlikning yoki mintaqaviy darajada moliyaviy sohadagi beqarorlikning yuzaga kelishi. Milliy iqtisodiyotlarda yuzaga keluvchi iqtisodiy turg’unliklar yoki inqirozlarning mintaqaviy hatto global darajada salbiy oqibatlarga olib kelishi;
  
• 
  globallashuv milliy va jahon iqtisodiy rivojlanishining beqarorligi va notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat milliy xo’jalik majmualarining global bozor sharoitlarida samarali faoliyat yurita olmaydigan eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish bo’g’inlariga bo’linishi bilan bog’liq;
  
• 
  globallashuv davlatning makroiqtisodiy darajada tartibga solish rolini sezilarli darjada cheklaydi va davlatning ichki, tashqi iqtisodiy aloqalarga ta’sir ko’rsatishining an’anaviy dastaklarini o’zgartirib yuboradi;
  
• 
  globallashuv ishlab chiqarish va iste’molda salbiy tashqi omillarning ommaviy tarqalishiga olib keladi. TMKlarning global jahon bozorlariga chiqishi va globallashuv jarayonidan foyda olishga intilishi borasidagi kuchli raqobat ularning atrof-muhitni ifloslantiruvchi ishlab chiqarish yoki sog’liq uchun zararli transgen mahsulotlarni yaratish kabi jamiyat uchun zararli faoliyat bilan shug’ullanishlariga olib keladi.
  

Globallashuv jarayoni mamlakatlar uchun yuqorida qayd etilganlardan tashqari yana ko’plab muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan:

• 
  rivojlanayotgan mamlakatlarda texnologik jarayon ortda qolishining kuchayishi;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlarga ajralishning ortishi, marginalizatsiya xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o’sishdan qolib ketishning kuchayishi);
  
• 
  aholining asosiy qismida qashshoqlashuvning ortishi;
  
• 
  moliyaviy barqarorlik darajasi past bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi bog’liqlikning kuchayishi;
  
• 
  TMKlar tomonidan mamlakatlarda milliy iqtisodiy siyosatni yuritishga to’sqinlik qilinishi;
  
• 
  kelajakdagi taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi tashqi qarz darajasining o’sishi va boshq.
  

Mamlakatimizda iqtisodiyotni izchil rivojlantirish, makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, sohada tarkibiy tub o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish borasida chuqur islohotlar amalga oshirilmoqda.Mamlakatimizda iqtisodiyotni izchil rivojlantirish, makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, sohada tarkibiy tub o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish borasida chuqur islohotlar amalga oshirilmoqda.
Globallashuv sharoitida jahon iqtisodiyotining beqarorligi va tashqi xatarlarning o‘sishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Pandemiya davridagi bunday global tahdidlarning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun zarur choralar ko‘rilmasa, milliy iqtisodiyotning barqaror va izchil rivojlanishini ta’minlash mushkul.
Avvalo, karantin davridagi ishlab chiqarish va xizmatlarga cheklovlar, investitsiya faolligining pasayishi, ishlab chiqarish zanjirlarining uzilishi, aholi daromadlarining kamayishi tufayli ichki va tashqi bozorda talabning pasayishi, eksportning qisqarishi iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirdi. Bundan tashqari, o‘sib borayotgan byudjet defisiti va tashqi davlat qarzi, inflyatsiyaning o‘sishi, pandemiya sharoitida ijtimoiy muhofazaga byudjet xarajatlarining ko‘payishi va boshqalar makroiqtisodiy barqarorlik uchun xavf tug‘dirdi.
Mavjud qiyin vaziyatni hisobga olgan holda O‘zbekistonda global inqiroz oqibatlarini yumshatish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rildi. Koronavirus pandemiyasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini va uning salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan inqirozga qarshi kompleks dastur qabul qilindi. Dasturning asosiy maqsadi 2020-yilda ijobiy iqtisodiy o‘sishga erishish va 2021-yilda YAIMning 5-5,5 foizgacha o‘sishini ta’minlash edi. Ushbu maqsadga erishish uchun iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning investitsiyalari va tashqi iqtisodiy faoliyatini tiklash uchun sharoit yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2020-yil 29-dekabrda Parlamentga murojaatida pandemiya oqibatida yuzaga kelgan global inqirozning muammolari va xatarlari oldida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning strategik maqsadiga erishish qiyin vazifa ekanini, mavjud va yangi o‘sish manbalarining potensiali hisobga olingan taqdirdagina uni hal etish mumkinligiga to‘xtaldi.
Respublikada iqtisodiy o‘sishning doimiy yuqori sur’atlarini ta’minlash uchun katta zaxira va imkoniyatlar mavjud. Ularning ishtirokisiz iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlariga va makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashga erishish qiyin.
Qisqa va o‘rta muddatli istiqbolda iqtisodiy o‘sish omillarini izlash va faollashtirish uchun mavjud va hali ishlatilmagan ichki zaxiralarni hisobga olish zarur: makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, iqtisodiyotning monetizatsiya darajasini oshirish, yalpi ichki mahsulotning energiya zichligini kamaytirish, tejashdan yanada samarali foydalanish, investitsiya muhitini yaxshilash, infratuzilmani takomillashtirish, AKTdan foydalanishni kengaytirish, integratsiya jarayonlarini faollashtirish, inson kapitali sifatini oshirish va hokazo.
Kelgusida ichki va tashqi bozorga raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar turlarini ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zaxiralarni iqtisodiy aylanmasiga maksimal darajada jalb qilish, yangi texnologiyalarga o‘tish iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlaydi. Ushbu muammolarning yechimiga ishlab chiqarishga yuqori samarali zamonaviy texnologiyalarni jadal joriy etish sharti bilan faqat mahsulot tannarxini pasaytirish va hosildorlikni oshirish orqali erishish mumkin. Buning uchun mehnat samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish uchun resurslar xarajatlarini va mahsulotlarni tashish va sotish xarajatlarini kamaytirish, texnologik yangilanish va raqamlashtirishga sarmoyalarni ko‘paytirish va «yashil» iqtisodiyotga o‘tish uchun sharoit yaratish zarur.
Jahon tajribasi ko‘rsatib turibdiki, o‘sib borayotgan global beqarorlik va ichki muammolar sharoitida uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlashga faqat iqtisodiy o‘sishning yangi, asosan, innovatsion omillariga o‘tish natijasida erishiladi. Iqtisodiyot rivojiga ilg‘or texnologiyalar va innovatsiyalarning ta’siri kuchaymoqda.
Mamlakatimizda katta inson kapitali mavjud, ammo hozircha ushbu boy resursdan yetarli darajada foydalanilmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga bosqichma-bosqich o‘tish sharoitida inson kapitalining miqdoriy emas, balki sifat ko‘rsatkichlari muhim rol o‘ynay boshlaydi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, allaqachon isbotlanganidek, ijodkor, ijodkor inson bilimlar iqtisodiyotini shakllantirish va rivojlantirishning asosiy omiliga aylanadi. Bu yuqori sifatli inson kapitali innovatsiyalarni yaratadi va yuqori texnologiyalarni yaratish va iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy harakatlantiruvchisi hisoblanadi. Mamlakatimiz uchun inson kapitali sifatini oshirish va kelajakda undan samarali foydalanish iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy-iqtisodiy turmush sharoitlarini yaxshilash uchun sinergetik samara berishi mumkin.
Raqamli texnologiyalar inson faoliyatining deyarli barcha sohalarida qo‘llanilganligi sababli, raqamli iqtisodiyotning bozor hajmini aniqlash va baholash qiyin. Rivojlangan mamlakatlarda raqamli iqtisodiyot YIMning o‘rtacha 18,4 foizini (10 dan 35 foizgacha), rivojlanayotgan mamlakatlarda yesa 2 dan 18 foizgacha egallaydi. Raqamli iqtisodiyot hajmi 2000-yildan 2015-yilgacha 2,5 baravar oshganligini hisobga olsak, ko‘plab tadqiqotchilar 2025-yilga kelib bu taxminan 23 trillion dollarni yoki jahon YIMning 24,5 foizini tashkil qiladi, deb hisoblanadi. Raqamli iqtisodiyotni muvaffaqiyatli amalga oshirish tufayli Xitoy jadal iqtisodiy o‘sishni ta’minladi va dunyodagi ikkinchi yirik iqtisodiyotga aylandi. Raqamli iqtisodiyot allaqachon Xitoy yalpi ichki mahsulotining uchdan bir qismiga to‘g‘ri keladi.
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalarini hisobga olgan holda Prezident Sh.Mirziyoyev dunyo shiddat bilan o‘zgarib borayotganini, agar bu borada ishlar boshlanmasa, mamlakat orqada qolishini, shuning uchun bizning strategik maqsadimiz YIM tarkibidagi raqamli iqtisodiyot ulushini 30 foizga yetkazish ekanligini ta’kidladi. Ishlab chiqilgan dasturni muvaffaqiyatli amalga oshirish kelajakda raqamli iqtisodiyot YIM o‘sishining asosiy omiliga aylantirishni ta’minlaydi va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshiradi. Dasturning amalga oshirilishi korrupsiyani ham keskin kamaytiradi.
Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari, Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy iqtisodiyotini isloh qilish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, innovatsion sanoatning rivojlanishi mamlakatlarning iqtisodiy xavfsizligini, barqaror iqtisodiy o‘sishini va aholi farovonligini oshirishni ta’minlaydi. Ma’lumki, mamlakatimiz boy tabiiy resurslarga ega. Ularning rivojlanish darajasi va ishlatilayotgan resurslarning samaradorlik koeffitsiyenti shuni ko‘rsatadiki, sanoat sohasida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, YIM o‘sishidagi ulushini oshirish uchun ishlatilishi kerak bo‘lgan zaxiralar mavjud.
Akademik Aganbegyanning so‘zlariga ko‘ra, bilimlar iqtisodiyoti nafaqat iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning, balki butun mamlakat hayoti o‘sishining katalizatoridir. Bilimlar iqtisodiyoti odatda fan, ta’lim, axborot texnologiyalari, biotexnologiya va sog‘liqni saqlashni o‘z ichiga oladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, ushbu katalizatorlarning Rossiya YIMni yaratishdagi ulushi taxminan 15 foizni tashkil etadi: 1 foiz – fan, 5 foizdan kam – ta’lim, 4,9 foiz – sog‘liqni saqlash, 5 foiz – axborot texnologiyalari, deyarli 0 foizga yaqin – biotexnologiya. Gʻarbiy Yevropada bilim iqtisodiyotining ulushi 35 foizni tashkil qiladi, chunki YIMni yaratadigan sog‘liqni saqlash tizimi 10,2 foiz, ta’lim – 8, fan – 2,5 va eng katta farq axborot texnologiyalari ulushida – 15-20 foiz. Taqqoslash uchun: Hindiston har yili 55 milliard dollarlik matematik dasturlarni eksport qiladi, bu Rossiyaning gaz eksporti bilan bir xil, bu qora metall eksportining umumiy hajmidan ko‘pdir.
So‘nggi bir necha o‘n yilliklar davomida ajoyib natijalarga erishgan Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy, Singapur va Janubi-Sharqiy Osiyoning boshqa davlatlari o‘zlarining o‘sishini asosan inson kapitali sifatining, birinchi navbatda, uning ta’lim darajasining oshishi hisobiga ta’minladilar. Inson kapitali sifatini oshirishda innovatsion iqtisodiyot ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta’lim sifati va yuqori malakali kadrlar tayyorlash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu sohada katta zaxiralar ishlatilmay qolmoqda. Mamlakatimiz ishlab chiqarish sanoatida innovatsion texnologiyalardan foydalana oladigan malakali mutaxassislar yetishmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga kirish uchun oliy ta’lim sohasidagi davlat dasturini ommalashtirish va to‘siqlarni kamaytirish zarur; oliy ta’limga xususiy sektor va sanoatni jalb qilish muhim, shundagina iqtisodiyot o‘z malakalari uchun zarur bo‘lgan mutaxassislarni qabul qila boshlaydi.
Shunday qilib, Janubiy Koreyaning YIMdagi axborot texnologiyalarining ulushi 9 foizni, Yaponiyada – 5,5 foizni, Xitoy va Hindistonda – 4,7 foizni, O‘zbekistonda esa atigi 2,2 foizni tashkil etadi. Axborot-kommunikatsiya rivojlanish indeksida O‘zbekiston 176 mamlakat orasida 95-o‘rinni egallab turibdi. MDH mamlakatlarida Internetga ulanishning o‘rtacha tezligi biznikiga qaraganda 10 baravar yuqori. Mamlakat iqtisodiy o‘sishining barqaror yuqori sur’atlarini ta’minlashning yana bir omili bu hududlarning tabiiy va iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanish imkoniyatidir.
O‘zbekiston uchun o‘sishning muhim zaxiralari kichik va xususiy tadbirkorlik sohasida to‘plangan. Kichik biznesni ishlab chiqarish faoliyatiga yo‘naltirish, daromad va mehnat unumdorligi jihatidan yanada samarali ish o‘rinlarini yaratish, ayniqsa, qishloq joylarda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, biznesning muhim qismini yashirin iqtisodiyotdan olib chiqish – bu eksport salohiyatining o‘sishini, ichki talabning oshishini ta’minlaydi, investitsiya uchun qo‘shimcha imkoniyatlar ochadi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida mamlakatlar iqtisodiyoti o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik kuchaymoqda, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning milliy iqtisodiyotga ta’siri kengaymoqda. Hech bir davlat iqtisodiy faoliyatning baynalminallashuvi, xatti-harakatlar normalari va jahon iqtisodiy faoliyatining asosiy ishtirokchilarining rivojlanish ustuvorliklarini hisobga olmagan holda o‘zining uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini shakllantirishi va amalga oshirishi mumkin emas. Xalqaro iqtisodiy integratsiya xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishini, savdo erkinligi va milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi oshishini, ilmiy-texnik taraqqiyotning globallashuvini, tovarlar, xizmatlar, resurslar, kapital, ishchi kuchi harakati to‘siqlarini bartaraf etishni ta’minlaydi.
Respublikada raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha sohalarda, avvalambor, davlat boshqaruvi, ta’lim, sog‘liqni saqlash va qishloq xo‘jaligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, elektron hukumat tizimini takomillashtirishni, dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalarining ichki bozorini yanada rivojlantirishni, respublikaning barcha hududlarida IT-parklarni tashkil qilishni va ushbu sohani malakali kadrlar bilan ta’minlashni nazarda tutuvchi 220 dan ortiq ustuvor loyihani amalga oshirish boshlandi. Bundan tashqari, 40 dan ortiq axborot tizimlari bilan birlashtirilgan geoportalni ishga tushirish, jamoat transporti va kommunal infratuzilmasi uchun axborot boshqaruv tizimini yaratish, keyinchalik ushbu tajribani boshqa mintaqalarga tarqatish bilan ijtimoiy sohani raqamlashtirishni nazarda tutadigan “Raqamli Toshkent” kompleks dasturi amalga oshirilmoqda.
2020-2022-yillarda mintaqalar va sanoat tarmoqlarini raqamli o‘zgartirish doirasida quyidagilar ko‘zda tutilgan:
— aholi punktlarining Internetga ulanish darajasini 78 foizdan 95 foizgacha, shu jumladan, keng polosali ulanish portlarini 2,5 milliongacha oshirish, 20 ming kilometr optik tolali aloqa liniyalarini yotqizish va uyali aloqa tarmoqlarini rivojlantirish;
— hududlarni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirishning turli yo‘nalishlarida 400 dan ortiq axborot tizimlari, elektron xizmatlar va boshqa dasturiy mahsulotlarni joriy etish;
— kompyuter dasturlash asoslari bo‘yicha 587 ming kishini, shu jumladan “Bir million dasturchi” loyihasi doirasida 500 ming yoshni jalb qilish orqali o‘qitishni tashkil etish va hokazo.

4.