Mavzu: katta o`smirlarda “men” obrazining shakllanishiga ta’sir etuvchi psixologik omillar

O`z – o`zini tarbiyalash va o`zini rivojlantirish usullari

O'z-o'zini tarbiyalash - bu shaxs tomonidan shaxs sifatida uni maksimal darajada amalga oshirishga qaratilgan ongli faoliyat. O'z-o'zini boshqarish mexanizmlarini faollashtirishga asoslanib, u aniq amalga oshirilgan maqsadlar, ideallar va shaxsiy ma'nolarning mavjudligini taxmin qiladi. Bu nafaqat ta'limni mustahkamlash, balki shaxsni shakllantirish jarayonini rivojlantirish bilan ham uzviy bog'liqdir. O'z-o'zini tarbiyalashning zaruriy tarkibiy qismlari shaxsiy rivojlanishni o'z-o'zini tahlil qilish, o'zini o'zi hisobot qilish va o'zini o'zi boshqarishdir. O'z-o'zini tarbiyalash texnikasi o'z-o'zini tartibga solish, o'zini o'zi tasdiqlash va o'z-o'zini gipnoz qilishni o'z ichiga oladi.
O'z-o'zini tarbiyalashning zaruriy sharti - bu o'zi haqida haqiqiy bilimlarning mavjudligi, to'g'ri qadrlash, o'z-o'zini anglash. O'z-o'zini tarbiyalash bir qator sub'ektiv va ob'ektiv sabablar bilan shartlangan: yaxshiroq bo'lishga intilish, jamiyatning fuqarolarga bo'lgan talablari, ularning ma'lumotlari va fazilatlari; ta'lim va tarbiya jarayonida o'quvchiga ta'sir ko'rsatadigan pedagogik ta'sirlar. Ushbu sabablarning ta'siri ostida o'z-o'zini tarbiyalashning ichki old shartlari yaratiladi, ehtiyojlar, qarashlar va e'tiqodlar shakllanadi, hayotiy ideallar va maqsadlar aniqlanadi yoki shakllanadi.
O'z-o'zini boshqarish mexanizmlarini faollashtirish asosida o'z-o'zini tarbiyalash aniq qabul qilingan maqsadlar, shaxsiy ma'nolarning mavjudligini taxmin qiladi. O'z-o'zini tarbiyalashning zarur tarkibiy qismlari quyidagilardir: shaxsiy rivojlanishning aks etishi, o'zini o'zi hisobot qilish, o'zini o'zi boshqarish. O'z-o'zini tarbiyalash texnikasi quyidagilarni o'z ichiga oladi: qoniqish, o'zini o'zi baholash, o'z-o'zini gipnoz qilish, o'ziga ishonish va o'z-o'zini tartibga solish.
O'z-o'zini tarbiyalashning maqsadli, mazmunli va barqarorligi, avvalambor, ideallarga, talaba faoliyatining ijtimoiy yo'nalishiga, shaxsning ixtiyoriy xususiyatlariga, talabaning o'z tengdoshlariga ko'rsatadigan ahamiyatiga bog'liqdir. O'z-o'zini tarbiyalash jarayonining vujudga kelishi va rivojlanishining muhim sharti talabalarda o'zini o'zi anglashni shakllantirishdir. O'rta maktab o'quvchilarining sifatlari va xatti-harakatlarini tahlil qilish va chindan ham baholash qobiliyatining paydo bo'lishi o'z-o'zini tarbiyalashning muhim jihatlaridan biridir. Har bir o'quvchi, ayniqsa katta yoshda, axloqiy o'zini o'zi takomillashtirishning yuqori darajasiga erisha oladi, ammo buning uchun pedagogik jarayonni shunday qurish kerakki, butun ta'lim tadbirlari tizimi munosabatlarning ijobiy tajribasini va tegishli xulq-atvorni to'plashga hissa qo'shsin. Maktab o'quvchilarining juda katta tarbiyasi, ayniqsa erta o'spirinlik davrida har tomonlama qamrab olingan.
O'z-o'zini tarbiyalash mazmunining etakchi tarkibiy qismi kuchli iroda va axloqiy fazilatlarni shakllantirishdir. O'z-o'zini tarbiyalashni tashkil etish va mos keladigan fazilatlarni o'z-o'zini anglash o'rtasida yaqin aloqa mavjud. Bu bog'liqlikning ko'rsatkichlari quyidagilardan iborat: jamoatchilik fikrining kuchi, tanqid va o'zini tanqid qilishning samaradorligi, jamoada qulay mikroiqlim va o'z-o'zini tarbiyalash usullari va vositalarini tanlashda o'qituvchining yordami.
Maktab o'quvchilarining o'z-o'zini tarbiyalashi bilan bog'liq holda, jamoa ikkita asosiy funktsiyani bajaradi: u mustaqil ta'lim olishning mustaqil va barqaror jarayoni uchun umumiy shart-sharoitlarni yaratadi va bu jarayonni tashkil qiladi.
Birinchi funktsiya kollektiv ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan tadbirlarda talabalar o'rtasida ijobiy munosabatni shakllantirishi, kollektiv faoliyatda faol ishtirok etish istagi va istagini rivojlantirishi, mustaqillik, ijtimoiy burch, tashabbuskorlik va boshqalarni rag'batlantirishi bilan izohlanadi. Ikkinchi funktsiya o'z-o'zini tarbiyalashni to'g'ridan-to'g'ri tashkil etishda namoyon bo'ladi: talabalarning o'zini o'zi anglashini shakllantirishda, o'z ustida ishlash uchun ijobiy motivatsiyani rag'batlantirishda, o'z harakatlarining natijalarini rejalashtirish va baholashda yordam berish.
O'z-o'zini tarbiyalash ta'siri ostida talabalarning individual rivojlanishi jamoaga foydali ta'sir ko'rsatadi. Maktab o'quvchilarining manfaatlarining xilma-xilligi, ufqning kengligi, umumiy madaniyatning yuqori darajasi jamoa a'zolarining ko'p qirrali moyilligi va imkoniyatlarini ochib berish uchun sharoit yaratadi, bu esa o'z navbatida jamoaviy munosabatlarni boyitadi va umuman jamoaning rivojlanishi va yaxshilanishiga ta'sir qiladi.
O`smirning psixik o`sishini harakatga keltiruvchi kuch - uning faoliyatini vujudga keltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi qarama-qarshiliklar tizimining namoyon bo`lishidir. Vujudga kelgan ziddiyatlarni psixologik kamolotni ta’minlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish orqali o`smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish bilan asta-sekin yo`qotish mumkin.