Mavzu: Kattaliklar va o`lchashlar nazariyasining asoslari Reja

2) qanday vosita yordamida ochanadi, ya’ni talab etiladigan natijaga erishish uchun eng optimal variantli o'lchash vositasini tanlash va ishlatish zarur;
3) olchash qanday aniqlikda olib borilishi zarur. Boshqacha qilib aytganda, dastavval o`lchash masalasi aniq belgilab olinishi kerak. Fizikaviy obyekt yoki hodisani tekshirish jarayoni sxematik tarzda 1-rasmda, fizikaviy kattalikni o‘lchash jarayoni esa 2- rasmda keltirilgan.

1- rasm. Sxemadagi belgilar:
FK- fizikaviy kattalik;
X — o'lchash natijasi;
U- tekshirilayotgan obyekt xossas

T ekshirish Ob`yekti

FK

O b`yekt modeli

U

O`lchash vositasi

X

O`lchash Informatsiyasi

O`lchash Masalasini Tekshirish yechimi

2-rasm Fizikaviy kattaliklar o`lchash jarayoni

O`lchash ob`yekti

F izikaviy kattalik

Fizikaviy Kattalikning birligi

O`lchashni Bajarish uslubiyatlari algaritmi

Metralogik ko`rsatkichlari meyorlangan Maxsus texnikaviy vosita bilan solishtirish (o`lchash vositalari)

O `lchash natijasidagi Xatolikni baholash

O`lchash natijasi

Istalgan o‘lchashni kafolatlangan aniqlikda zarur natijalami olishni ta’minlaydigan o‘lchash operatsiyalari va qoidalarining belgilangan majmui deb ta’riflash mumkin. Bunda olchash operatsiyalari o‘lchash turi yoki obyektiga qarab juda murakkab xaraktyerda bo‘lishi mumkin, ulaming bajarilishi esa nafaqat qator sharoitlarga rioya qilinishini, balki yuqori malakali mutaxassislami jalb etishni taqozo etadi. O`lchash jarayonida, talab etilgan aniqlikda natijalami olishni ta’minlaydigan 0‘lchash operatsiyalarini o`tkazishda va ularni baholashda operator (kuzatuvchi) imkoniyati boricha, nafaqat o`lchash xatoliklarining muhim (salmoqli) tashkil etuvchilarini hisobga olish, shu bilan birga qo‘llaniladigan o‘lchash vositasining uslubiy xatoligini, xatoliklarning tashkil etuvchilarini (tashqi muhit ta’sirlari) kuzatuvchining individual xususiyatlariga bog‘liq xatolarini va boshqalarini bartaraf etishi zarur. 0 ‘lchashlarni bajarish uslubiyatlari, qoida bo`yicha, faqat ishlatilgan olchash vositalarining xatoliklarini aniqlashdagina zarur bo‘lmay, balki amalda bilvosita o‘lchashlarda, modda va materiallaming tarkibini aniqlash bilan bogliq bo`lgan o`lchashlarda katta ahamiyatga ega.

Kattaliklar juda ko‘p va turli-tuman, lekin ulaming barchasi ham ikkitagina tavsif bilan tushuntiriladi. Bu - sifat va miqdor tavsiflari. Sifat tavsifi - olingan kattalikning mohivatini, mazmunini ifodalaydigan tavsif hisoblanadi. Gap masofa borasida ketganda muayyan olingan obyektning olchamlarini, uzun-qisqaligini yoki baland-pastligini bildiruvchi xususiyatni tushunamiz, ya’ni ko`z oldimizga keltiramiz. Buni oddiygina bir tajribadan bilishimiz mumkin. Bir daqiqaga boshqa ishlaringizni yig‘ishtirib, ko‘z oldingizga og'irlik va harorat nomli kattaliklami keltiring... Xo‘sh, ularning sifat tavsiflarini seza oldingizmi. Bir narsaga ahamiyat bering-a, og‘irlik deganda qandaydir bir mavhum, og‘ir yoki yengil obyektni, aksariyat, tarozi toshlarini ko;z oldiga keltirgansiz, harorat to‘g‘risida gap borganda esa, issiq-sovuqlikni bildiruvchi bir narsani gavdalantirgansiz. Aynan mana shular biz sizga tushuntirmoqchi bo‘lgan kattalikning sifat tavsifi bo'lib hisoblanadi. Endi olingan obyektlarda biror bir kattalik to‘g‘risida so'zlaydigan bo`sak, bu obyektlar o`zida shu kattalikni ko‘p yoki kam “mujassamlashtirganligining” shohidi bo‘lamiz. Bu esa kattalikning miqdor tavsifi bo‘ladi. Mana endi kattalikning ta’rifmi keltirish mumkin: Kattalik - sifat jihatidan ko`pgina fizikaviy obyektlarga (fizikaviy tizimlarga, ularning holatlariga va ularda o`tayotgan jarayonlarga) nisbatan umumiy bo‘lib, miqdor jihatidan har bir obyekt uchun xususiy bo`lgan xossadir. Ta’rifda keltirilgan xususiylik biror obyektning xossasi ikkinchisinikiga nisbatan ma’lum darajada kattaroq yoki kichikroq bo'lishini ifodalaydi. Biz o‘rganayotgan metrologiya fani aynan mana shu kattaliklar, ularning birliklari, 0‘lchash texnikasining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. “Kattalik” atamasidan xossaning faqat miqdoriy tomonini ifodalash uchun foydalanish to‘g;ri emas (masalan, “massa kattaligi”, “bosim kattaligi” deb yozish), chunki shu xossaIarning o‘zi kattalik bo'ladi. Bunda “kattalik oichami” degan atamani ishlatish to‘g‘ri hisoblanadi. Masalan, malum jismning uzunligi, massasi, elektr qarshiligi va hokazolar. Har bir fizikaviy obyekt bir qancha obyektiv xossalar bilan tavsiflanishi mumkin. Ilm-fan taraqqiyoti va rivojlanishi bilan bit xossalarni bilishga talab ortib bormoqda. Hozirga kelib zamonaviy o‘lchash vositalari yordamida 70 dan ortiq kattalikui o‘lchash imkonivati mavjud. Bu ko‘rsatkich 2050 -yillarga borib 200 dan ortib ketishi bashorat qilinmoqda. Ko‘pincha kattalikning o'rniga parametr, sifat ko`rsatkichi. tavsif (xarakteristika) degan atamalarning ham qollanishiga duch kelamiz, lekin bu atamalarning barchasi mohiyatan kattalikni ifodalaydi. Muayyan guruhlardagi kattaliklarning orasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud bo'lib, uni fizikaviy bog`lanish tenglamalari orqali ifodalash mumkin. Masalan, vaqt birligidagi o'tilgan masofa bo'yicha tezlikni aniqlashimiz mumkin. Mana shu bog`lanishlar asosida kattaliklar ikki guruhga bolib ko'riladi: asosiy kattaliklar va bosilaviy kattaliklar. Asosiy kattalik deb ko‘rilayotgan tizimga kiradigan va shart bo‘yicha tizimning boshqa kattaliklariga nisbatan mustaqil qabul qilib olinadigan kattalikka aytiladi. Masalan. masofa (uzunlik), vaqt, temperatura, yoruglik kuchi kabilar. Hosilaviy kattalik deb tizimga kiradigan va tizlmnmg kattaliklari orqali ifodalanadigan kattalikka aytiladi Masalan, tezlik, tezlanish, elektr qarshiligi, quwat va boshqalar.
Kattalikning o‘lchamligi Har bir xossa ko‘p yoki kam darajada ifodalanishi. ya’ni miqdor tavsifiga ega bolishi mumkin ekan, demak bu xossani o‘lchash ham mumkin. Kattaliklarning sifat tavsiflarini rasmiy tarzda ifodalashda o`lchamlilikdan foydalanamiz. Kattalikning о ‘Ichamliligi deb shu kattalikning tizimdagi asosfy kattaliklar bilan bogiliqligini ko‘rsatadigan va proporsionallik koeffltsiyenti 1 ga teng bo‘lgan ifodaga aytilad. Kattaliklaming o`lchamliligini dimension - olcham, olchamlilik ma’nosini bildiradigan so‘zga asoslangan holda dim simvoli bilan belgilanadi. Odatda, asosiy kattaliklaming olchamliligi mos holdagi bosh harflar bilan belgilanadi, masalan:
dim I = L; dim m = M; dim t=T.