Mavzu: Kichik va o`rta biznesni rivojlantirish iqtisodiy erkinlikni ta`minlash omili sifatida

Uchinchi yo‘nalish haqida so‘z yuritar ekan, Prezident kredit berish masalaning faqatgina bir tomoni ekani, biznes yurib ketishi uchun yetarli shart-sharoit, infratuzilma va kafolatli bozor kerakligini alohida qayd etdi.
Shu sababli, eng avvalo, tuman va shaharlarning sharoitidan kelib chiqib biznes uchun alohida yondashuvlar joriy etiladi.
To‘rtinchi yo‘nalish - tadbirkorlarning mulk huquqini himoya qilish masalasidir.
Bundan buyon yer va mulk ajratish haqidagi qarorlarni bekor qilish faqat va faqat sud tartibida amalga oshiriladi.
«Fursatdan foydalanib, barcha hokimlarning e'tiborini bir masalaga qaratmoqchiman - mulk huquqiga oid qarorlarni ular tomonidan bekor qilishga yo‘l qo‘yilmaydi», - dedi Shavkat Mirziyoyev.
Ya'ni, huquq beruvchi hujjatni faqat sud haqiqiy emas, deb topishi mumkin bo‘ladi.
Shuningdek, tadbirkorlarni qiynayotgan yana bir amaliyot - tergov jarayonida mol-mulkni xatlab qo‘yish bilan bog‘liq.
Misol uchun, o‘tgan 3 yilda tergovchilar tomonidan aniqlangan zarardan ikki barobar ko‘p mol-mulk xatlangan (1,5 trillion so‘m).
Endi, har bir xatlovning asosli ekani sud tomonidan ko‘rib chiqiladi, qarorni faqat sud qabul qiladi.
«O‘ylaymanki, shundagina adolat bo‘ladi», - dedi davlatimiz rahbari.
Beshinchi yo‘nalish tadbirkorlar faoliyatini nazorat qilish va ularni javobgarlikka tortish masalalari bilan bog‘liq.
Tadbirkorlarga nisbatan yangi javobgarlik va jazo choralarini joriy etishga 3 yillik moratoriy e'lon qilinadi.
Shuningdek, tadbirkorlarga nisbatan majburiyatlar yuklaydigan yangi qonun hujjatlari qabul qilinganda, yo‘l qo‘ygan xatosi uchun tadbirkorga 6 oy davomida jazo qo‘llanilmaydi
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda ya’ni mahsulot yetishtirish, xizmat ko‘rsatishda yangi texnika, texnologiya, fan yutuqlarini joriy etish, iqtisodiy o‘zgarishlar qilish ko‘plab kapital m ablagiam i talab qilib doimo mavjud boim aydi. Respublikamiz iqtisodiyotida kichik biznes hal qiluvchi tarmoqlardan boiganligi uchun bu sohani rivojlantirish ustivor 228 yo'nalishlardan biri sifatida belgilaydi. Shu sababli hukumat tomonidan kredit bilan ta’minlash yuzasidan imtiyoziy huquqiy baza yaratishga alohida ahamiyat berildi.. Ochiq hisob bo yicha kredit bilan ta ’minlash - bu sotuvchini doimiy xaridoriga ta’minlatmasdan va tez foiz toiam asdan toiov muddati uzaytirilgan shakldagi kreditidir. Sotuvchi xaridorga tovarni uning manziliga tovar taqsimlash hujjatlari bilan birga qarz miqdorini shartnomada belgilangan muddatlarda, o‘z qarzini ochiq hisob bo‘yicha uzib boradi. Overdraft - qisqa muddatli kreditlash shakli boiib, banklar amaliyotida ishlatiladi. U Angliyada paydo boigan. Overdaftning mazmuni shundan iboratki, odatda bankning ishonchli mijoziga m aium chegarada cheklar bilan qarz toiash huquqi beriladi. Bu kabi operatsiya natijasida manfiy balans, ya’ni debitorlik saldosi - (mijozning bankga qarzi) paydo boiadi. Bank va mijoz o‘zaro shartnoma tuzib, unda overdraftning eng katta miqdori, kredit berish sharti, uni qaytarish tartibi va overdraft uchun foiz miqdori belgilanadi.
Kichik biznes korxonalariga kredit berish markaziy bank tomonidan foiz stavkalari belgilanib, tijorat banklari o‘z xizmatlari uchun markaziy bankdan olinadigan kredit foizi ga nisbatan qo‘shimcha foiz qo‘yib kredit berishi mumkin.
Kreditlash ikki xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:
1. Moliyaviy kredit - bunda pul m ablagiari to‘g‘ridan-to‘g‘ri talab qiluvchiga beriladi.
2. Pul toiovlari ko‘rinishidagi kredit - bunda to io v kechiktirilishi mumkin.
Ta’minlanilgan qarz berishni to‘rt turga bolish mumkin:
a) Veksel evaziga b) Mahsulot evaziga,
v) Fond evaziga (qimmatbaho qog‘ozlar kafoloti bilan),
g) ipotekali (ko‘chmas mulk evaziga).
Qarzning uzilishi esa bir marotaba badal tolash orqali amalga oshirilishi yoki kechiktirilgan holda boiishi mumkin. Qarz oluvchilaming turlari va qarzni ishlatish sohalariga qarab moliyaviy kreditni ikkiga bolish mumkin: l.Banklararo kredit, bunda qarzdor sifatida banklar ishtirok qiladi. Kommersiya qarzi, bunda kredit savdo-sotiq maqsadlaruchun beriladi va qarzdor sifatida tashkilot, hissadorlik jamiyati yoki boshqa korxonalar boiishi mumkin. Kreditlami ko‘pincha banklar berishiga qaramay, uni alohida tashkilotlar ham berishi istisno etilmaydi. Bunda ularda erkin pul m ablagiari boiishi lozim. Bunday turdagi tashkilotlarga sug‘urta kompaniyalari, investitsion fondlar, seleng kompaniyalar, trast kompaniyalar va boshqalar kirishi mumkin. Kredit olish, uning tartibi, hujjatlari va uni qaytarish shart-sharoitlari kredit shartnomasi bilan aniqlanadi.
Qarz oluvchi kredit olish uchun bankka yoki tegishli tashkilotga (kreditorga) ariza bilan birgalikda kerakli hujjatlami tayyorlab topshiradi. Unda kredit olishning maqsadi, uning qiymati va muddati ko‘rsatiladi. Talab qilinishi mumkin boigan hujjatlaming turlari va ma’nosi kreditor tomonidan aniqlanadi. Hujjatlarni qabul qilib olayotgan vaqtda kreditor qarz oluvchining kredit olishga layoqatliligini va uning to io v qobiliyatini, kreditni o‘z vaqtida qaytara olishini, uning ustama foizlami tolashga qobiliyati bor yoki yo‘qligini tekshiradi. Buni amalga oshirishning ha r bir kreditor tomonidan aniqlab qo‘yilgan xilma-xil usullari boiib, ular qattiq sir tutiladi.
Kredit berishning asosiy tomonlaridan biri uning ta’minlanuvidir. Kredit ta’minlanuvi tovar - material boyliklar, ko‘chmas mulk, qimmatli qog‘ozlar va kelajakda ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi bilan o‘lchanishi mumkin. Kreditning oluvchiga berilishi ham xilma-xil usullarda amalga oshirilishi mumkin.
Masalan, ulaming asosiy turlari - zudlik bilan beriladigan qarz, kontokorrekt kredit, onkol deb ataladigan kreditdir. Zudlik bilan beriladigan qarz - kreditning oddiy turi boiib,- bunda bank qarz oluvchining hisob raqamiga kerakli miqdordagi mablag‘ni o ‘tkazadi va kredit muddati tugaganidan so‘ng, qarzdor bu mablag‘ni kreditoming hisob raqamiga qaytaradi. Kontokorrekt kredit berish da qarzdor uchun bankda maxsus kontokorrekt hisob raqami ochiladi. Bunda kredit oluvchining mablag‘ni ishlatish jarayoni nazoratda boiadi. Onkol kredit qisqa muddatli kredit bo‘lib, kreditoming birinchi talabi bo‘yicha qaytarilishi lozim. Bu turdagi kredit ko‘pincha qimmatli qog‘ozlar yoki tovarlar uchun beriladi. Kredit toiovi bankning birinchi talabi bo‘yicha qarzdoming hisob raqamiga tushgan m ablagiar hisobiga yoki garovga qo‘yilgan qimmali qog‘ozlar yoki tovar-moddiy boyliklami sotish hisobiga amalga oshiriladi. Kreditning qaytarilishi va uning ta’minlanuvi nuqtai nazaridan onkol krediti bank aktivining kassadagi naqd puldan keyingi ikkinchi o‘rinda turadigan likvidlik darajasiga ega.
Agar kredit ko‘chmas mulkni garovga qo‘yish orqali olinsa, uni ipotekali kredit deb ataladi. Bunday turdagi kreditlar ipoteka banklari tomonidan beriladi. Bunday kredit katta miqdordagi kapital sarf-xarajatlami qoplash uchun qollaniladi. Masalan, yangi qurilish amalga oshirilayotganda qurilish obyekti garov sifatida boiadi. Obyektning qurilish bosqichlari bilan hamohang ravishda ham kredit berilishi mumkin. Kichik biznes korxonasining moliyaviy resurslari - uning o‘z maqsadlarini amalga oshirish yo‘nalishida ishlatishi mumkin boigan pul mablag‘ resurslaridir. Resurslar korxona faoliyatida ishlab chiqarishni tashkil qilish va rivojlantirishga, iste’molga, noishlab chiqarish faoliyatini yuritishga yo‘naltiri lishi yoki /axirada saqlab turilishi mumkin. Kapital - moliyaviy resurslaming 237 bir qismi b o iib ishlab chiqarish, savdo jarayonining rivojlanishi uchun (masalan, xom ashyo sotib olish, ish qurollari va zaxira qismlar xarid qilish, ish kuchini jalb qilish va boshqa ishlab chiqarish uchun zarur boigan narsalar olish uchun) m oijallangan pul ko‘rinishidagi mablag' kapitaldir Kichik biznesni boshqarishda kapitalni jalb qilish tadbirkorlik kapitali va jalb qilingan kapitallarga boiinadi. Tadbirkorlik kapitali biznes korxonalarga to‘g‘ri yoki portfel investitsiyalari usulida kiritilgan kapitaldir. Kapitalning bunday qo‘yilmasi foyda olishga va korxonani boshqarish huquqiga ega boiishga qaratiladi. Bunday holat hissadorlik jamiyati va mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda amalga oshiriladi. Jalb qilingan kapital (qarz kapitali, ssuda kapital) qaytarilishi shart boigan va m aium bir bahoga ega b o iib qarzga berilgan kapitaldir. Bunday kapital biror-bir korxonaga investitsiya sifatida berilmaydi, balki boshqa bir tadbirkorga yoki investorga vaqtincha foizli foyda olish uchun beriladi. M oliyaviy resurs manbalariga foyda amortizatsion toiovlar; korxona ixtiyorida doimiy ravishda boigan kreditorlik qarzi; qimmatli qog‘ozlaming sotilishidan tushgan m ablagiar; mehnat kollektivining, huquqiy va jismoniy shaxslaming ulush va badal toiovlari; kredit va zayomlar; sug‘urta hujjatlari ixtiyoriy yordam badal toiovlari va boshqalar. Ba’zi hollarda moliyaviy resurslaming o‘ziga xos manbasi sifatida “nou - xau” (inglizcha “nou - xau” - qandayligini bilaman) deb ataladigan tushuncha ham ishlatiladi. Bu texnik bilimlar va tijorat sirlarining majmuasidir. « N qu - xau»larga avtorlik guvohnomasi yoki patentlar olinmaydi va u biror-bir huquqiy yoki jismoniy shaxsning mulki boiadi. Xuddi shu mulk olish-sotish obyekti b o iib xizmat qiladi. Agar sotib oluvchi «nouxau» bilan tanishish niyatini bildirsa, unga asosiy jihatlargina namoyish qilinadi, aks holda uning egasi «nou - xau»ni yo‘qotib qo'yishi ehtimoli yuzaga keladi. Kredit qarzga pul olishning eng keng tarqalgan shakli hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasining milliy valyutadagi kredit mablagiari manbai boiib, tijorat banklari, shuningdek 238 budjetdan tashqari fondlar m ablagiari hisoblanadi. Ular xususiy tadbirkorlikni, kichik biznes subyektlarini rivojlantirishga yordam berish uchun maxsus tashkil etilgan. Tadbirkorlikni kredit orqali xorijiy valyutada qoilab quvvatlash mahalliy tijorat banklarining valyuta m ablagiari tomonidan, shuningdek xorijiy va xalqaro moliyaviy institutlarining kredit liniyalari hisobiga amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda budjetdan tashqari fondlaming m ablagiari vakolatli banklar, ya’ni fondlar bilan kerakli bitimlarga ega boigan banklar orqali ajratiladi. Shuning uchun, istalgan holda tadbirkor kredit yuzasidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tijorat bankiga murojaat etadi va o ‘zining kredit dasturini tayyorlash hamda amalga oshirish bo‘yicha barcha o‘zaro aloqalarni u yoki bu bank tizimi bilan amalga oshiradi. Respublika hududida xo‘jalik subyektlarini kreditlash tijorat banklari tomonidan qaytarib berish, toiov, ta’minlanganlik, muddatlilik va ajratilgan mablagiardan foydalanishning maqsadli ishlatilishi sharti asosida amalga oshiriladi. Kredit berish mijozning bank hisob varagi mavjud boigan joyda amalga oshiriladi. Ajratilish muddatiga ko‘ra kreditlar qisqa muddatli va uzoq muddatlilarga boiinadi. Qisqa muddatli kredit - 12 oygacha muddatga beriladigan ssuda boiib, uning muddati kreditlanadigan tadbirlar muddatidan, qoplanish muddatidan va boshqa shartlardan kelib chiqadi. Uzoq muddatli kredit - 1 yildan ko‘p muddatga, ishlab chiqarish va ijtimoiy yo‘nalishdagi obyektlami qurish, qayta qurish, texnik jihatdan qayta jihozlash bilan bogiiq boigan sarmoyali maqsadlar uchun beriladi. Kredit olish uchun qarz oluvchi o‘zining moliyaviy va ishlab chiqarish imkoniyatlarini baholashi va o‘zi uchun quyidagilami aniq belgilab olishi shart: o‘z mahsulotini sotish bozorini (talab va taklifni o‘rganish); loyihaning ishlashi uchun kerak boiadigan tovar-moddiy boyliklami, shuningdek tayyor mahsulotni sotish uchun zarur bulgan shartnomalarning mavjudligi; kreditlanayotgan loyihaning samaradorligi; hisob raqamiga pul m ablagiari kelib tushishining davriyligi; kreditni va u bo‘yicha foizlami so‘ndirish niimbalari; kredit uchun toianadigan toiovni hisoblash va uning davriyligi. Shuningdek, o‘tgan yil (chorak, oy) uchun o‘z 239 moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlilini tayyorlab qo‘yish va joriy davr uchun kelgusini belgilash (biznes-reja) kerak bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan tahliliy va kelgusini belgilash m a’lumotlaridan kelib chiqib, qarz oluvchi kredit olish uchun ariza va iltimosnoma tayyorlaydi. Iltimosnomada kredit olish zarurligi, uning samaradorligi, qaytarilishi, toiovligi va ta’minlanganligi, o‘z kapitalining tarkibi va bu kapitalning kreditlanayotgan tadbirdagi ishtiroki keng ta’riflanadi. Kreditni so'ndira olmaslik tavakkalidan qutilish uchun qarz oluvchi foydalanish mumkin boigan ta’minlanganlikka ega boiishi kerak. Ta’minlanganlikning asosiy turlari bo‘lib, mulk va qimmatbaho qog‘ozlar garovi, uchinchi shaxslaming kafdligi, shuningdek, qarz oluvchi kreditni so‘ndirmasligi tavakkalining sug‘urtasi hisoblanadi. Ta’minlanganlikning asosiy shakli bo‘lib mulk garovi hisoblanadi. Garov predmeti b o iib istalgan mulk, shu jumladan, qarz oluvchining shaxsiy mulki boigan va uning to iiq xo‘jalik yuritishida unga qarashli boigan hamda 0 ‘zbekiston Respublikasining “Garov to‘g‘risidagi” Qonuniga ko‘ra garov predmeti b o la oladigan narsalar va mulkiy huquqlar (aylanishdan chiqarilgan narsalardan tashqari) hisoblanadi. Qarz oluvchining mulk va ta’minlanganlikning boshqa shakllari bo‘yicha Bank oldidagi majburiyatlari quyidagi talablami qondirishi kerak: Boshqa garovdan ozod boiishi; yuqori likvidlikka ega boiishi, bunda aktivlaming pul m ablaglariga aylanish qobiliyati tushuniladi; Uzoq muddat saqlanish qobiliyatiga egalik. Berilayotgan kredit miqdori garovga qo‘yilgan va sug‘urtada baholangan mulkning m a’lum foizidan ortiq boiishi mumkin emas. Garovga quyilgan mulkdan qarz oluvchi foydalanadi va uning m ablagi hisobiga sug‘urta tashkilotlarida bank-benefisar foydasiga sug‘urta qilinadi. Garov bahosining kredit summasidan ortiqligini yo‘qotish, zarar ko‘rish, mulk bahosining o.‘zgarishida kredit tavakkalining badali bo iib hisoblanadi. Tez sotish mumkin boigan qimmatbaho qog‘ozlar ham garov predmeti boiishi mumkin (davlat qimmatbaho qog‘ozlari, aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa emitentlaming depozit sertifikatlari). 240 Kreditning ta’minlanganligi sifatida tovarlar, valyuta m ablagiari, shuningdek, avtotransport qabul qilinishi mumkin. Bu holda garovga qo‘yilgan mulk bankka kafillik uchun beriladi. Kafillik ham, shuningdek, garov shartnomasi bilan rasmiylashtiriladi va u notarial tasdiqlanishi kerak boiadi. Kreditning ta’minlanganligi bo iib uchinchi shaxsning qarz oluvchi toiashga layoqatsiz boigan paytda, uning qarzini so‘ndirishga rozi ekanligi to‘g‘risidagi majburiyati xizmat qiladi va u mustaqil kafillik majburiyati sifatida rasmiylashtiriladi. Kafillikka oluvchining majburiyati qarzdoming qarzi summasi va u bo‘yicha hisoblangan foizlar bilan cheklanadi.

XULOSA.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 20-avgust kuni mamlakatimiz tadbirkorlari bilan ochiq muloqot oʻtkazdi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik mamlakatimiz iqtisodiyotining ustuvor yoʻnalishi etib belgilangan. Soʻnggi besh yilda bu sohani rivojlantirishga qaratilgan 2 mingga yaqin qonun, farmon va qarorlar qabul qilindi.
Bunday qulaylik va imkoniyatlar natijasida yangi subyektlar keskin koʻpayib, avvaldan ishlayotganlari faoliyatini kengaytirmoqda. Oxirgi besh yilda tadbirkorlar soni qariyb 3 baravar oshdi. Koʻp ishbilarmonlar oʻz biznesini butun mamlakat miqyosida kengaytirib, minglab ish oʻrinlari yaratib, nufuzli yirik kompaniyalarga aylandi. Ichki va tashqi bozorda oʻz nufuzi va brendiga ega tadbirkorlar sinfi shakllana boshladi.
Respublikamizning iqtisodiy taraqqiyoti, iqtisodiy mustaqilligi, xalqining farovon turm ush darajasi, qolaversa m ehnat resurslarining ish bilan bandlik darajasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivoji bilan bog'liqdir. Bu holat esa korxonalarning iqtisodiy erkinligini rag'batlantirish darajasining rivojlanishi bilan tavsiflanadi.
Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi iqtisodiy faoliyat jarayonlari va uning natijalarini aks ettiruvchi ko'rsatkichlarda kichik biznes ulushining yuqori bo'lishiga ham bog'liq ekanligi shubhasizdir. Kam xarajat hisobiga yangi ish o'rinlari yaratish imkoniyati, yirik biznes kirib bora olmaydigan bozor segmentlarini egallay olish qobiliyati, ayniqsa, xizmat ko'rsatish sohasida va uncha katta bo'lm agan mahalliy resurs bazalarini o'zlashtirishda juda qulay tashkiliy shakl ekanligi kichik biznesni rivojlantirishning ahamiyati beqiyosligini ko'rsatadi. Shu sababli ham kichik biznesni jadal rivojlantirish masalasi m ahsulot ishlab chiqarishni m ahalliylashtirish, xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirish, shuningdek m am lakatning eksport salohiyatini oshirish m asalalari bilan chambarchas bog'langan. K ichik biznesni rivojlantirish borasida yaratilgan qulay sh art-sh aro itlar sohaning iqtisodiy rivojlanishdagi, aholini ish bilan bandliligi va darom adlarining o'sishidagi roli yanada kuchayishi ham da Y alM , eksport va tarm oqlar ham da sohalarning ishlab chiqarish ko'rsatkichlaridagi ulushi ortib borishiga.xizmat qiladi.