Mavzu: Korxona rentabelligi daromad va harajatlar

2. Korxona rentabelligi daromad va harajatlarni tahlil qilish
Rentabellik va foyda ko’rsatkichlarini tahlil qilishda ularga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan barcha omillarni bilish, bu omillarning samaradorlikning umumlashtiruvchi ko’rsatkichlariga ta’sirini hisoblash uslubiyatini egallash muhim ahamiyat kasb etadi.Mahsulot (ish, xizmat) tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko’ra, quyidagi elementlarga asosan guruhlarga taqsimlanadi: * moddiy xarajatlar;
* asosiy fondlar amortizatsiyasi;
* mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;
* ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar; * boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismi bo’lib, umumiy xarajatlarning 60 - 80 foizini tashkil qilishi mumkin. Moddiy xarajatlar o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:
* xom ashyo va materiallar xarajatlari;
* texnologik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va energiya; • xarid qilinuvchi butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar; • sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari;
* mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar; • boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish xizmatlari;
• xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi predmetlarning eskirishi yoki har bir instrument, inventar, laborotoriya uskunalari va maxsus kiyim-bosh uchun eng kam oylik ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati;
* tabiiy xom ashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa to’lovlar;
* ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga keladigan yo’qotishlar;
* tabiiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud bo’lmagan holda yuzaga keladigan yo’qotishlar. Amortizatsiya ajratmalari miqdoriga teng bo’lgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirishi xarajatlarning yirik elementlaridan biri hisoblanadi. Bular qatoriga asosiy fondlarning tezlashgan amortizatsiyasi va uning indeksatsiyasini kiritish mumkin. Tashkil etish sharoitida korxonalar va ularning birlashmalarining muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun asosiy talablardan biri bozor iqtisodiyoti xo'jalik va boshqa xarajatlarni o'z daromadlari hisobidan qoplash va ma'lum miqdorda rentabellikni, boshqaruvning rentabelligini ta'minlashdir.
Iqtisodiy kategorriya sifatida foyda−moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof daromadni aks ettiradi. Foydaning asosiy qismiga korxonalar ishlab chiqarilayotgan mahsulotni sotish orqali ega bo’ladilar. Zamonaviy xo’jalik yuritish sharoitlarida foydaning asosiy vazifasi korxona faoliyati samaradorligini aks ettirishda deb belgilanadi. Bunga foyda miqdori, korxonaning mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan mahsulot tannarxi shaklidagi individual xarajatlar, mahsulot bahosi shaklidagi ijtimoiy zaruriy xarajatlarni o’z ichiga olishi lozimligini sabab qilib ko’rsatish mumkin. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitlarida korxonalar faoliyati foydaning rag’batlantiruvchi ahamiyatining ortishi bilan bog’liq. Foydadan baholashning asosiy ko’rsatkichi sifatida foydalanish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmining ortishi, sifatning yaxshilanishi, mavjud ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish unumining ortishi bilan asoslanadi. Shu bilan birga foydaning ahamiyati ortishiga amaldagi foydani taqsimlash tizimi ham sabab bo’ladi va unga ko’ra esa, korxonalarning ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash uchun hamda xodimlarni bajargan mehnati sifati va miqdoriga asosan moddiy rag’batlantirishga sarflanuvchi foydani oshirishga bo’lgan qiziqishning ortishi kuzatiladi. Shu tariqa foyda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xodimlarning o’z korxonasi erishadigan yuqori natijalardan moddiy manfaatdorligini kuchaytirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Korxonada foyda turli xil faoliyat natijasida olinishi mumkin. Barcha foydalar yig’indisi korxonaning yalpi foydasini tashkil qiladi. Yalpi foydaning tarkibiy elementlari quyidagilardan iborat: • bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat va mahsulot sotishdan olingan foyda; • asosiy fondlar, shuningdek, korxonaning boshqa mulki sotishdan olingan foyda; • korxonaning moliyaviy faoliyati orqali olinuvchi foyda. Korxona daromadi ikki ko’rsatkich, ya’ni mahsulot bahosi va uni ishlab chiqarishga sarflanuvchi xarajatlarga bog’liq bo’ladi. Mahsulotning bozordagi bahosi talab va taklif munosabatlari natijasida kelib chiqadi. Erkin raqobat sharoitlarida bahoni shakllantirish qonunlari asosida mahsulot bahosi ishlab chiqaruvchi yoki xaridor xohishiga ko’ra emas, balki avtomatik ravishda tartibga Korxonaning kadrlar siyosati amaliyotda faqat ichki vazifa va muammolarni hal qilishdan tashqari, bandlik sohasida davlat siyosatiga tayanadi va quyidagilarni ko’zda tutadi: * fuqarolarning mehnat huquqi va kasb tanlash erkinliklarini amalga oshirishda bir xil imkoniyatlarga ega bo’lishini ta’minlash; * fuqarolarning mehnat va tadbirkorlik tashabbuslarini qo’llab-quvvatlash, ularning ishlab chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga bandlik sohasidagi faoliyatni iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatning boshqa yo’nalishlari bilan uyg’unlashtirish orqali ko’maklashish ; * mehnat faoliyati davrida va nafaqaga chiqqandan so’ng ham xodimlarning ijtimoiy muhofazasini ta’minlash; * aholi bandligi muammolarni echishda, qo’shma korxonalar tuzish va ishlab chiqarish bilan bog’liq loyihalarni amalga oshirish yo’li bilan xalqaro hamkorlik yuritish va boshqalar. Iqtisodiyotni boshqarishning turli darajasida, jumladan, korxonalarda ham kadrlar siyosati ko’p qirrali, murakkab va uzoq muddatli jarayon bo’lib, bir qancha resurs va vaqt sarflanishini talab qiladi. Ishchilar yoki oliy ma’lumotli mutaxassislar, ya’ni turli kadrlar bilan turli darajadagi xarajatlar ko’zda tutiladi. Agar ishchilar zamonaviy korxonalar personali tuzilmasida 70-80 % va undan ortiqni tashkil qilsa, oliy ma’lumotli mutaxassislar 15-20 % ni tashkil etadi. Shunga mos ravishda ularni tayyorlash ham turlicha bo’ladi: ishchilar korxona, ixtisoslashtirilgan maktab va kasb-hunar bilim yurtlarida tayyorlansa, oliy ma’lumotli mutaxassislar bir necha yil davomida oliy o’quv yurtlarida tahsil oladilar solinad
O'z kapitali rentabelligining mutlaq chetlanishiga omillarning ta'siri: 0,0506 - moliyaviy qaramlik koeffitsienti 0,0003 - aktivlarning aylanish koeffitsienti 0,0175 - foyda marjalari 0,0328 Hisoblash natijalari shuni ko'rsatadiki, hisobot yilida o'tgan yilga nisbatan aktivlarning aylanma koeffitsientining 0,242 aylanmaga o'sishi hisobiga ularning rentabelligi 0,014 ga, rentabellik darajasining 0,016 ga oshishi hisobiga rentabellik darajasi oshgan. aktivlari 0,026 ga oshdi. Umuman olganda, ushbu omillarning birgalikdagi ta'siri aktivlar rentabelligining 0,040 ga oshishiga olib keldi. O'z kapitalining rentabelligiga kelsak, hisobot yilida o'tgan yilga nisbatan moliyaviy qaramlik koeffitsientining 0,004 ga o'sishi hisobiga 0,0003 ga, aktivlar aylanmasi koeffitsientining 0,242 ga o'sishi hisobiga, daromadlilik o'z kapitali 0,0175 ga oshdi va foyda darajasining 0,016 ga oshishi ham uning 0,0328 ga oshishiga olib keldi. Umuman olganda, ushbu omillarning birgalikdagi ta'siri o'z kapitalining rentabelligining 0,0506 ga oshishiga olib keldi. Kapital rentabelligining og'ishi (0,051) va omillar ta'sirini hisoblash natijalari yig'indisi (0,0506) o'rtasidagi nomuvofiqlik yaxlitlash tufayli yuzaga keldi. Faktorlar ta'sirini va o'z kapitalining rentabelligini to'rtta kasrgacha hisoblash moliyaviy qaramlik koeffitsienti ta'sirining kichik qiymati bilan bog'liq. Korxona samaradorligini tahlil qilish misoli(xlsx faylini yuklab oling) Shunday qilib, rentabellik ko'rsatkichlarini tahlil qilish natijalariga asoslanib, biz quyidagi tavsiyani shakllantirishimiz mumkin - korxonaning joriy faoliyati samaradorligini hech bo'lmaganda o'tgan yil darajasiga oshirishni ta'minlash, birinchi navbatda, sotish xarajatlari, shuningdek, boshqaruv xarajatlari va tijora xarajatlari. Iqtisodiy tahlilda korxonalar faoliyatini yalpi daromad, sotish, foyda kabi ko'rsatkichlar bilan baholash mumkin. Biroq, sanab o'tilgan ko'rsatkichlarning qiymatlari korxona samaradorligi to'g'risida fikrni shakllantirish uchun etarli emas. Buning sababi shundaki, bu ko'rsatkichlar korxona faoliyatining mutlaq xarakteristikasi bo'lib, ularning samaradorligini baholash nuqtai nazaridan to'g'ri talqin qilish faqat korxonaga kiritilgan mablag'larni aks ettiruvchi boshqa ko'rsatkichlar bilan birgalikda amalga oshirilishi mumkin. Shuning uchun, umuman korxona samaradorligini tavsiflash uchun iqtisodiy tahlilda faoliyatning turli sohalari (iqtisodiy, moliyaviy, tadbirkorlik) rentabelligi, rentabellik ko'rsatkichlari hisoblab chiqiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, rentabellik ko'rsatkichlari korxonalar foydasini shakllantirish uchun omilli muhitni aks ettiruvchi muhim elementlardir. Shuning uchun ular korxonaning moliyaviy holatini qiyosiy tahlil qilish va baholashda bo'lishi kerak. Bundan tashqari, rentabellik ko'rsatkichlari korxonani boshqarish samaradorligini tahlil qilishda, tashkilotning uzoq muddatli farovonligini aniqlashda qo'llaniladi, investitsiya siyosati va narx belgilash vositasi sifatida ishlatiladi. Bozor iqtisodiyoti shakllangan sharoitda korxonalar va ularning birlashmalarining muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining asosiy talablaridan biri bu xo‘jalik va boshqa faoliyatni zararsizlantirish, harajatlarni o‘z daromadlari hisobidan qoplash va ma’lum miqdordagi mablag‘lar bilan ta’minlashdir. rentabellik, boshqaruvning rentabelligi. Savdo korxonalari xo'jalik faoliyatining moliyaviy natijalarini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlar yalpi daromad, boshqa daromadlar, foyda va rentabellikdir. Iqtisodiyotni boshqarish ko'rsatkichlari va tutqichlari tizimida rentabellik markaziy o'rinlardan birini egallaydi. Bu korxona faoliyatining ko'rsatkichi. Iqtisodiy adabiyotlarda rentabellikning bir qancha tushunchalari berilgan. Demak, uning ta'riflaridan biri quyidagicha: rentabellik (nemischa rentabel - foydali, foydali) korxonalarda ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligining ko'rsatkichi bo'lib, u moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan foydalanishni har tomonlama aks ettiradi 1 . Boshqa mualliflarning fikriga ko'ra, rentabellik - bu foydaning xarajatlar miqdoriga nisbati, tijorat operatsiyalarini tashkil etishga pul qo'yilmalari yoki kompaniyaning o'z faoliyatini tashkil etish uchun foydalaniladigan mulki miqdori 2 ni ifodalovchi ko'rsatkich. Qanday bo'lmasin, rentabellik daromadning ushbu daromadni yaratish uchun qo'yilgan kapitalga nisbati. Foydani investitsiya qilingan kapital bilan bog'lash orqali rentabellik korxonaning daromadlilik darajasini kapitaldan muqobil foydalanish yoki korxona tomonidan xuddi shunday xavf sharoitida olingan daromad bilan solishtiradi. Xavfli investitsiyalar foydali bo'lishi uchun yuqori daromad talab qiladi. Kapital har doim foyda keltiradiganligi sababli, rentabellik darajasini o'lchash uchun xavf uchun mukofot sifatida foyda ushbu foydani yaratish uchun zarur bo'lgan kapital miqdori bilan taqqoslanadi. Rentabellik - bu korxona faoliyati samaradorligini har tomonlama tavsiflovchi ko'rsatkich. Uning yordami bilan korxonani boshqarish samaradorligini baholash mumkin, chunki yuqori foyda va etarli rentabellik darajasi ko'p jihatdan qabul qilingan boshqaruv qarorlarining to'g'riligi va oqilonaligiga bog'liq. Shuning uchun rentabellikni menejment sifati mezonlaridan biri deb hisoblash mumkin. Daromadlilik darajasining qiymati bo'yicha korxonaning uzoq muddatli farovonligini baholash mumkin, ya'ni. korxonaning investitsiyalardan etarli daromad olish qobiliyati. Uzoq muddatli kreditorlar, kompaniyaning o'z kapitaliga mablag' qo'ygan investorlar uchun bu ko'rsatkich moliyaviy barqarorlik va likvidlik ko'rsatkichlariga qaraganda ancha ishonchli ko'rsatkich bo'lib, ular balansning alohida moddalari nisbati asosida aniqlanadi. Foyda miqdori va qo'yilgan kapital miqdori o'rtasidagi munosabatni o'rnatish orqali rentabellik ko'rsatkichidan foydani prognozlash jarayonida foydalanish mumkin. Prognozlash jarayoni investitsiyalarning kutilayotgan daromadini real va kutilayotgan investitsiyalar bilan taqqoslaydi. Taxminiy kutilayotgan foyda prognoz qilingan o'zgarishlarni hisobga olgan holda oldingi davrlar uchun rentabellik darajasiga asoslanadi. Bundan tashqari, rentabellik investitsiyalar, rejalashtirish, byudjetlashtirish, korxona faoliyati va uning natijalarini muvofiqlashtirish, baholash va monitoring qilish sohasida qarorlar qabul qilish uchun katta ahamiyatga ega. Shunday qilib, rentabellik ko'rsatkichlari korxonaning moliyaviy natijalari va faoliyatini tavsiflaydi degan xulosaga kelishimiz mumkin. Ular korxonaning rentabelligini turli pozitsiyalardan o'lchaydi va iqtisodiy jarayon ishtirokchilarining manfaatlariga muvofiq tizimlashtiriladi. Amalda, savdo korxonalarining iqtisodiy faoliyatining rentabellik darajasi odatda foydaning chakana tovar aylanmasiga nisbati bilan belgilanadi. Bu aylanmada necha foiz foyda ekanligini ko'rsatadi. Ushbu rentabellik darajasi to'liq (balans) foyda uchun emas, balki faqat tovarlarni sotishdan olingan foyda uchun hisoblanishi kerak, chunki asosiy vositalar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan moliyaviy natijalar, shuningdek, operatsion bo'lmagan daromadlar, xarajatlar va xarajatlar. yo'qotishlar savdo hajmining o'zgarishiga bevosita bog'liq emas. Ushbu ko'rsatkich sotishning rentabellik darajasi deb ataladi va savdo korxonalari faoliyati samaradorligini baholashning asosiy ko'rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Bu to'g'ridan-to'g'ri yalpi daromad darajasining o'zgarishiga va teskari ravishda taqsimlash xarajatlari va amalga oshirilgan savdo imtiyozlari hisobiga undiriladigan soliqlar darajasining oshishi yoki kamayishi bilan bog'liq. Bozor mexanizmini shakllantirish va rivojlantirish sharoitida chakana savdoda sotish rentabelligining minimal darajasi tovar aylanmasining kamida 4-6 foizini tashkil qilishi kerak deb hisoblanadi. Ayrim mahsulot guruhlari va mahsulotlar bo'yicha sotishning rentabellik darajasi bir xil emas. Shu munosabat bilan chakana tovar aylanmasi tarkibining o'zgarishi savdo korxonasining sotish rentabellik darajasining oshishi yoki pasayishiga olib keladi. Tovar aylanmasi tarkibidagi o'zgarishlarning savdo korxonasining sotish rentabellik darajasiga ta'siri yalpi daromad darajasi va taqsimlash xarajatlari darajasi orqali namoyon bo'ladi. Foydaning aylanmaga nisbati sifatida hisoblangan rentabellik darajasi muhim kamchilikka ega: u qanday iqtisodiy resurslar (aktivlar), o'z kapitali va ssuda kapitali yakuniy moliyaviy natijaga erishishini va ulardan qanchalik samarali foydalanilishini hisobga olmaydi. Shu munosabat bilan iqtisodchilar iqtisodiy resurslarning rentabelligini yillik foyda miqdorining uzoq muddatli, nomoddiy va aylanma (joriy) aktivlarning o'rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida belgilashni taklif qiladilar. U korxonaning aktivlariga foyda qanchalik qiziqish bildirishini yoki umumiy (umumiy) kapitalning har bir rublidan qancha tiyin foyda olishini ko'rsatadi. Xorijiy amaliyotda u umumiy kapitalning (barcha aktivlarning) rentabellik darajasi deb ataladi. Umumiy kapitalning rentabelligini hisoblashda hisob-kitobda barcha ishlab chiqarish asosiy fondlari (o'z mulki, ijaraga olingan va hadya qilingan), boshqa uzoq muddatli, nomoddiy aktivlar va barcha aylanma mablag'lar hisobga olinishi kerak. Uzoq muddatli, nomoddiy va aylanma aktivlarning haqiqiy o'rtacha yillik qiymati balans ma'lumotlari bo'yicha hisoblanadi. Umumiy kapitalning rentabellik darajasi foyda miqdorining o'zgarishiga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir va teskari - uzoq muddatli, nomoddiy va aylanma aktivlar balansining o'zgarishidan. Ushbu omillarning umumiy kapitalning rentabelligiga ta'siri zanjir almashtirish usuli yordamida o'lchanishi mumkin. Buning uchun umumiy kapital rentabelligining shartli darajasi oldindan rejalashtirilgan foyda miqdori va uzoq muddatli, nomoddiy va aylanma aktivlarning haqiqiy o'rtacha yillik qoldiqlari bilan belgilanadi. Keyinchalik, umumiy kapitalning shartli rentabellik darajasidan rejali kapital chiqariladi va natijada iqtisodiy resurslar (aktivlar) balansidagi o'zgarishlarning uning hajmiga ta'siri aniqlanadi. Agar shartli kapitalni umumiy kapital daromadining haqiqiy darajasidan ayirib tashlasak, foyda miqdori o'zgarishining uning hajmiga ta'sirini aniqlaymiz. Foyda miqdori, o'z navbatida, bir qator omillarga (chakana tovar ayirboshlash hajmining o'zgarishi, yalpi daromad darajasi, taqsimlash xarajatlari va amalga oshirilgan savdo marjasi hisobidan undiriladigan soliqlar, sotishdan olingan foyda yoki zarar miqdori) bog'liq. asosiy vositalar va boshqa aktivlarni sotish, operatsion bo'lmagan daromadlar, xarajatlar va zararlar), ularning umumiy kapitalning rentabellik darajasiga ta'siri kapital usuli bilan aniqlanishi mumkin. Buning uchun har bir omilning rejadan chetga chiqish miqdori yoki buxgalteriya foydasi dinamikasidagi ta'sir ulushini topish va olingan natijalarni foydaning daromadlilik darajasiga ta'siri hajmiga ko'paytirish kerak. umumiy kapital. Kapitalda ishtirok etish usuli, shuningdek, tijorat korxonasi aktivlarining ayrim turlarining o'rtacha balansidagi o'zgarishlarning umumiy kapitalning rentabelligiga ta'sirini ham o'lchashi mumkin. Keyinchalik, aylanma va aylanma (joriy) aktivlarning o'rtacha balanslarining o'zgarishiga ta'sir ko'rsatgan sabablar va omillarni o'rganish, ulardan foydalanish samaradorligini oshirish uchun zaxiralarni aniqlash kerak.i