Mavzu: "Mahbub ul-qulub"da turli ijtimoiy tabaqalarga munosabatlar va berilgan baho
Download 154 Kb.
|
Mahbub ul-qulub (1)
|
Mavzu: “Mahbub ul-qulub”da turli ijtimoiy tabaqalarga munosabatlar va berilgan baho. Reja: KIRISH...................................................................................................................2 I. BOB. “Mahbub ul-qulub”asari haqida 1.1.Asarning kelib chiqishi.....................................................................................5 1.2.Asarning tarkibiy tuzilishi ...........................................................................8 II. BOB. “Mahbub ul-qulub”dagi hikoyalar 2.1.Hikoyalarning har birini ahloqiy mavzularda ekanligi...............................14 2.2.Hikoyadagi personajlar...............................................................................16 III. BOB. ”Mahbub ul-qulub” asariga ijobiy yondashuv 3.1. Asarda aforizmlarning o‘rni…………………..........................................19 3.2.Jahonga sochilgan nodir durdona...............................................................24 IV. XULOSA.........................................................................................................30 V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI.......................................31 KIRISH
Har bir “jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch-ma’rifatdir”.1 Ma’rifatli bo‘lish uchun insondan nimalar talab etiladi? Avvalo o‘z tarixi va adabiyotini bilish, albatta.Boisi olamning gultoji bo‘lgan inson faqatgina iymoni bilan emas,o‘tmishi va shu o‘tmishni akslantirgan adabiyotini bilishi bilan ham insondir. Zero, moziyni o‘rganish kelajakning porloqligini ta’minlash, degani. Shu o‘rinda O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” asaridan olingan ushbu parchani alohida ta’kidlash lozim: ”Adabiyot, so‘z san’ati azaldan xalq qalbining ifodachisi, haqiqat va adolat jarchisi bo‘lib kelgan”.Nizomiddin Mir Alisher Navoiy jahon adabiyoti xazinasini o‘zining hassos she'riyati, buyuk “Xamsa”si, fan sohalarining turli tarmoqlariga bag‘ishlangan boy ilmiy merosi bilan boyitgan so‘z san'atkoridir. O‘z ijodiy merosida 26 mingdan ortiq lug‘at boyligidan foydalangan bu buyuk daho mana besh asrdan oshibdiki,asarlaridagi chuqur falsafiy mushohadakorlik, ma'no-mohiyatning keng ko‘lamligi va nazmiy merosidagi fasohat dengizining bepoyonligi bilan jahon ahlini hayratga solib keladi.Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma'naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o‘rin oldi. Mustaqil O‘zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O‘zbekiston Davlat mukofoti, O‘z Respublikasi FAning Til va adabiyot instituti,opera va balet akademik teatri, O‘zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-ma'rifiy muassasalar, jamoa xo‘jaliklari ulug' shoir nomi bilan ataladi. Navoiy, nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun dunyo, Sharq-u G‘arb xalqlarini o‘ziga rom etgan shoir. U kishining asarlarini hamma birdek sevib o‘qiydi.Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov "Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch"asarida bu haqda shunday yozgan edilar: "O‘zbek xalqi ma'naviy dunyosining shakllanishida g‘oyat kuchli va samarali ta'sir ko‘rsatgan ulug‘ zotlardan yana biri- bu Alisher Navoiy bobomizdir. Biz uning mo‘tabar nomi, ijodiy merosining boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo faxrlanib so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha'nu sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san'atkoridir. Ta'bir joiz bo‘lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so‘zlovchi biron bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa,Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e'tiqod bilan qaramasa"2. Navoiyning "Xazoyin ul-maoniy", "Devoni Foniy", "Nazm ul-javohir" kabi she'riy asarlari, "Xamsa", "Lison ut-tayr" kabi dostonlari, "Mahbub ul-qulub","Tarixi muluki Ajam", "Tarixi anbiyo va hukamo", "Nasoyim ul- muhabbat" kabi asarlarida inson odobi, xulq-atvori, yaxshilik va yomonlik, vafo va xiyonat,rostgo‘ylik va yolg‘onchilik, saxovat va baxillik, adolat va zulm kabi ko‘plab tushunchalar tasvirlab berilgan. Bu asarlardagi har bir mavzu yetuk, komil insonlarni tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Navoiy "Xamsa"si, "Lison ut-tayr","Mahbub ul-qulub", "Tarixi anbiyo va hukamo", "Tarixi muluki Ajam" asarlarida ko‘plab hikmatlar bor. Bu hikmatlarning barchasida buyuk mutafakkirning olam va odam, Yaratgan va yaratilmish, o‘lim va hayot bilan bog’liq qarashlari aksetadi. Ushbu hikmatlarning barchasini alohida-alohida o‘rganish, ularning manbalarini aniqlash, mavzularini yoritish, yoshlar tarbiyasidagi o‘rnini ko‘rsatish muhim ishlardan. Navoiyning hayotining so‘ngida yaratgan “Mahbub ulqulub”asari ana shunday hikmatlar majmuasi bo‘lib, uch qismdan iborat. Birinchi qismda insonlar xulq-atvorida uchraydigan yaxshi-yomon xislatlar va illatlar haqida fikr yuritiladi. Ikkinchi qismda tasavvufiy allomalar va ular hayoti bilan bog‘liq hikoyatlar uchraydi. Uchinchi qismda pand-nasihat ruhidagi 127 ta tanbeh kiritilgan. I. BOB. “Mahbub ul-qulub”asari haqida 1.1.Asarning kelib chiqishi Buyuk va mutaffakir shoir, davlat arbobi, siyosatshunos, adabiyotshunos va tilshunos olim Alisher Navoiyning ijodiy merosini o’rganish va tadqiq etish biz yoshlarning bugungi kundagi muhim vazifalarimizdan biri bo’lib kelmoqda. Bu mutaffakir zotning milliy adabiyotimizga va ma`naviyatimizga qo’shgan hissasi katta. Bu haqda birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch” asarida shunday deydi: “Alisher Navoiy xalqimizning adabiyoti, madaniyati va siyosiy tarixida alohida o’ringa ega bo’lgan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g’ururi, sha`nu sharafini dunyoga tarannum etgan o’lmas so’z san`atkoridir” deb tariflaydilar.Navoiyning nafaqat boy ijodi, balki sermazmun hayoti ham biz yoshlar uchun namunadir. Uning bunyodkorligi, xalqsevarligi, fidoiyligi barchamizga o’rnak bo’lishi lozim.Xazrat Alisher navoiyning «Mahbub ul qulub» asari ham an’anaviy mumtoz adabiyotiga xos bo‘lgan Ollohga va uning payg‘ambarlariga hamd aytish bilan boshlanadi. Asarning yozilish sabablari va boislari keltiriladi: “...bu muqaddimotdin maqsad bukim, har ko‘y va ko‘chada yugurubmen va olam ahlidin har nav’ elga o‘zumni yetkurubmen va yaxshi-yomonning af’olin bilibmen va yamonu yaxshi xislatlarin tajriba qilibmen. Xayr va shar’din no‘sh va nish ko‘ksumga yetibdur va laim va karim zahm va marhamin ko‘nglum dark etibdur. Va zamon ahlidin bayozi ashob va davron xaylidin ba’zi ahbobki, bu hollardin xabarsiz va ko‘ngullari bu xayrva sharrdin asarsizdur. ...Vahar nav’ el suhbat va xususiyatiki, alarga havas bo‘lg‘ay, bu faqirning tajribasi alarg‘a bas bo‘lg‘ay. Chun bu maqolatning qulubg‘a mahbublug‘i ma’lum bo‘ldi, anga «Mahbub ul-qulub» ot qo‘yuldi...” . “Mahbub ul-qulub” Alisher Navoiyning axloqiy-didaktik mazmunda yaratilgan asari bo'lib, yozilish tarixiga ko'ra, Navoiyning so'nggi asari hisoblanadi. Asar mutafakkir shoirning umri davomida hosil qilgan tajribalari, kuzatuvva xulosalari asosida yaratilgan.Bu asar 1500-yilda yozilgan. U Sharq adabiyoti tarixida Shayx Sa`diyning “Guliston”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Nizomiy Aruzi Samarqandiyning “Chor maqola” kabi asarlari qatorida turadi. «Mahbub ul-qulub» asari oltmish yillik umri davomida hayotda ko‘rgan-kechirganlarini teran tahlil qilib, muayyan xulosalar chiqargan donishmand adibning kelgusi avlodlarga qoldirgan buyuk ma’naviy merosidir. Asar muqaddima, uch qism va xotimadan iborat. Muqaddimani Navoiy an'anaga ko'ra, Alloh hamdi bilan boshlaydi. Muallif Alloh taoloning Al-Azim, AlMuhsin, Al-Qodir, Al-Vojid, Ar-Razzoq, Al-Xoliq, Al-Qahhor kabi zotiy va fe'liysifatlariga izoh berish orqali bandalik izhor etadi. Na't mazmunidagi satrlarda esa,xotamul anbiyo vujudidagi to'rt unsurda oldingi payg'ambarlar mo'jizalari yashiringani madh etiladi. Islom payg'ambari koinot sarvari va barcha payg'ambarlardan afzal, insoniyatning eng yaxshisi deyiladi va buning vositasida islom dinining o'zak mohiyatini tashkil qiluvchi g'oya – barcha dinlar o'z mohiyatiga ko'ra bitta, barcha odamlar bir ota-onaning farzandi, payg'ambarlar bir-birlariga birodardirlar, degan fikr salavotlar zamiriga singdiriladi. Navoiy kitobning yozilish sabab va maqsadlari haqida fikr yuritarkan, qisqa jumlalar vositasida o'z o'tmishiga nazar tashlab, tanqidiy nazar bilan baho beradi.Unga ko'ra, hayotning ko'p achchiq-chuchugini totgan shoir qismatning turli sinovlariga duch keladi; falak uni gohida xorlik va be'tiborlik bilan, gohida shuhrat va martaba bilan imtihon qiladi; ba'zida aziz zotlarning yaxshiligidan bahramand bo'ladi, gohida nokas va bezotlarning dastidan aziyat chekadi; gohi muhabbatning ko'rasida toblansa, gohida zuhd va taqvo riyozatiga mahkum etiladi: Gahe toptim falakda notavonlig', Gahe ko'rdum zamondin komronlig'. Base issig'-sovug' ko'rdim zamonda Base achchig'-chuchuk tottimjahonda3. 1.2.Asarning tarkibiy tuzilishi Asar uch qismga bo’linadi: «Avvalgi qism - xaloyiq ahvoli va af`oli va aqvolining kayfiyati» - xaloyiqning ahvoli va fe`l-atvori hamda so’zlarining kayfiyati. «Ikkinchi qism-hamida af`ol va zamima xisol xosiyatida» - yaxshi qiliqlar va yomon xislatlar xususiyati. «Uchinchi qism - hamida natijasi va zamima xisol xosiyatida» - yaxshilikning natijasi va yomon xislatlarning oqibati. Asarning birinchi qismi turli ijtimoiy guruh va tabaqalarning tasnifi va ta`rifiga bag’ishlangan. 40 fasldan iborat. Birinchi fasl «Odil podsholar haqida». Shoir adolatli podshohni quyosh, bahor yomg’iridek qora tuproqqa gullar ochadigan, kambag’al va bechora odamlar rohatda, zolim amaldorlar qo’rquv va, o’g’ri va qaroqchilardan xalq omonda, ayollar tinmaydi, kampirlar duoda, olimlar uni ta`riflab risolalar bitadi, shoirlar uning go’zal sifatlarini maqtab qasidalar yozadi, xonandalar uni kuylashadi. Navoiy «zolim, johil, fosiq podsholar to’g’risida» (4 faslda) ham mulohaza yuritadi. Adolatli shoh yorug’ ko’zgu, yorug’ tong bo’lsa, zolim podshoh qorong’u kecha. Nohaq qon to’kishlik unga hunar, kimki joni bor, undan qo’rqar. «O’ldurmoq uchun jon bermoq uning shiori, elning molu joniga qasd qilmoq uning shikoridir». Navoiy bu fasllarda, ya`ni birinchi qismda yana beklar, noyiblar, vazirlar, diyonatsiz sadrlar, maqtanchoqlar, yasovul, lashkar, qora cherik, shayxulislom, qozilar, muftilar, mudarrislar, tabiblar, kotiblar, maktab ahli, ashulachi va cholg’uchilar, qissa to’quvchilar, nasihatgo’y va va`zxonlar, munajjimlar, savdogarlar, mirshablar, hunarmandlar, dehqonchilik to’g’risida, bezori va razillar, g’arib va bechoralar, shilqim gadolar, qushchi va ovchilar, uylanish va xotinlar to’g’risida, riyokor shayxlar va boshqalar haqida to’xtalib o’tadi. Navoiy «Nazm gulistonining xushovoz qushlari (Shoirlar) to’g’risida alohida hurmat bilan yozadi.» Ular bir necha guruhdir. Birinchi guruhi- ilohiy ma`rifat xazinasi javohirlari bilan boyigan va xalqning ta`rifiga ehtiyoj sezmaganlar... Mana shu aziz va sharofatli zotlar guruhining eng ulug’ peshvosi va eng birinchisi.. hazrat Alidirlarkim... U jumladan: forsiy ibora bilan sirlar javharini tizuvchi shayx Fariduddin Attor, «Masnaviy»ni yozuvchi, yaqinlik dengizining suvchisi Mavlono Jaloliddin Rumiylardir. Bularning she`r yozishdan maqsadi ilohiy sirlarni bayon qilmoq va cheksiz ma`rifat tarqatmoqdir. Yana bir guruh shoirlar borkim, ular haqiqat sirlariga majoz sirlarini aralashtirib, o’z fikrlarini shu uslubda ifoda etibdurlar. Chunonchi, ma`no ahli so’z pardozchisi Sa`diy Sheroziy, Amir Xisrav Dehlaviy, Shayx Sanoiy, Shayx Avhadiddin, Xoja Shamsiddin Muhammad Hofiz. Yana bulardan boshqa bir guruh bo’lib, ularning ko’pchilik asarlari majoziy ma`nodadir. Ulardan Kamol Isfaxoniy, Xoqoniy, Shirvoniy, Xoju Kirmoniy, Xoja Kamol, Anvariy, Salmon Sovajiy, Nosir Buxoriy, Kotibiy Nishopuriy... «Maktab ahli to’g’risida» faslida Navoiy maktabdor domlalarga baho beradi. Ularning og’ir ishini ta`kidlaydi. «Ularning ishi odam tugul, hatto devning ham qo’lidan kelmaydi», - deydi. Shoirning hammamiz yod olgan ushbu mashhur bayti ham Shu qismda keltirilgan: Haq yo’lida kim sanga bir harf o’qutmish ranj ila, Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila. Asardagi «Uylanish va xotinlar haqida»gi fasl ham e`tiborlidir. Unda uylanish, oila va ayollarning o’rni borasida gap boradi. «Yaxshi xotin - oilaning davlati va baxti. Uyning oroyishi undan, uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan. Husnli bo’lsa - ko’ngil yozig’i, xushmuomala bo’lsa - jon ozig’idir. Xotin yomon bo’lsa, tili achchiq, behayo, dilozor bo’lsa, oilada ko’ngilsizliklar bo’lishini ta`kidlaydi. «Mahbub ul qulub»ning ikkinchi qismi asosan ahloqiy masalalarga bag’ishlangan. 10 bobdan iborat bu qismda yaxshi fazilat va yomon xislatlar tahlil etiladi. Shoir «Tavba», «Qanoat», «Sabr», «Ta`voze va odob», «Ishq» to’g’risida mulohazalar yuritadi. Shoir nazarida, «Tavba-gunohkor bandaning ko’ngil ko’zgusini gunoh zangidan tozalaydi. Tavba-baxtsizlik yo’lining oxiri va to’g’rilik yo’lining boshlanishidir... qabih ishlar, sharmandalik va rasvogarchilik tufayli xijolatga qolishdan ogoh bo’lmoqdir... Tavba-haqdan najot tilash vaqti kelganidir, bandaning nafsga tobe` bo’lishini tark etganidir.» Qanoat masalasida ham Navoiy e`tiborli mulohazalar bayon etadi. «qanoat bir chashmadirki, olgan bilan uning suvi qurimaydi. Qanoat bir cho’qqiki, unga chiqsang do’st-dushmanga muhtojlikdan xalos bo’lasan. Qanoat ekindir, urug’i boylik, daraxtdir-mevasi muhtojsizlik... Shoir ushbu bobda tavbaning ahamiyati, tamagirlikning yomon oqibatlari haqida fikrlar bildiradi. O’zbek mumtoz adabiyotida sabr haqida ham ko’p gapiriladi. Uning foydasi, inson hayotidagi ahamiyati haqida anchagina yozilgan. Navoiy ham «Mahbub ul qulub»ning ikkinchi qismida sabrga alohida o’rin bergan. «Sabr-achchiq, ammo foyda beruvchi, u - qattiq, ammo ziyon-zahmatni daf etuvchi. Sabr shodliklar kalitidir. Sabr - ulovdir - sekin yuradigan, ammo manzilga eltuvchidir. Sabr tuyadirog’ir qadam, lekin bekatga olib boruvchidir. Sabr-nasihatgo’y, tabib...» Shoir sabr haqida gapirar ekan, o’z fikrlarining dalili sifatida bir hikoyat keltiradi. Unda aytilishicha, bir yigit go’zal qizga oshiq bo’ladi. Yigit tuhmat bilan zindonga tushadi. Uni urib azoblaydilar. Gunohni bo’yniga olishni so’raydilar. U iqror bo’lmaydi. Kaltak zarbidan badani go’shtlari titilib ketadi. Atrof lolazor /qon/ bo’ladi. Majbur bo’lib uni qo’yib yuboradilar. Uning og’zida maydalangan tanga parchalari chiqadi. Odamlar buning sababini so’raganlarida, odamlar orasida o’sha qiz borligini ko’rgani, unga azob berayotganlarida tangani og’ziga solib oladi, ma`shuqasi oldida o’zini tutganini aytib beradi. Qiz uning yoniga kelib shirin so’zlar aytadi. Yigit uchun bu katta baxt edi. Navoiy bu asarida ishq haqida ham mulohazalar yuritadi. Ishqni uchga ajratib tavsiflaydi. Birinchi ishq avom ishqi. Bu ishq keng tarqalgan bo’lib, uning oliy martabasi sha`riy nikohdir. Ikkinchi qism - alohida fazilat egalariga xos ishq bo’lib, bu xos ishqqa mansub shaxslar pok ko’zni pok niyat bilan yuzga soladilar va pok ko’ngil u pok yuzning shavqi-zavqi bilan beqaror bo’ladi. Shu o’rinda yana bir hikoyat keltiriladi. Majnun va Laylining ishqi, Majnunning ishq azobida jon qolmagan vujudiga Laylining xati tumor va duo o’rnini bosib Majnunni qayta hayotga qaytargani aytiladi. Uchinchi qism - siddiqlar - haqgo’ylar ishqi bo’lib, ular Haqining jamolini ochiq ko’rish umidi bilan yashaydilar. «Mahbub ul qulub»ning uchinchi qismi «Turli foydali maslahatlar va maqollar» deb nomlanadi. Har xil foydali pandlar hamda hikmatlarni o’z ichi ga oladi. Unda odam va odamiy lik, chin insoniy fazilatlar to’g’risida xalq tajriba va bilimining qaymog’i sifatida yig’ilgan fikrlar, shuningdek, Navoiyning hayoti davomida to’plangan xulosalari keltirilgandir. Shoir o’z fikrlarini «Tanbeh» sarlavhasi ostida beradi. Nafs qoralanadi. Bir «Tanbeh»da Shunday deyiladi: «Kamtar odamlar ko’p gapirishdan qochadilar, ular ko’p eshitmoqni istaydilar va yoqtiradilar. Eshitmoq kishini boyitadi, ko’p gapirmoq sayozlatadi. Ko’p gapirgan - ko’p yanglishadi. Ko’p egan - ko’p yiqiladi. Tan kasalining asosi-ko’p emakdir, qalb kasalining sababi ko’p demakdir...» Takaburlik, ehson foydasi, saxovat va himmat, muruvvat, vafo, hilm-muloyim tabiatlik, ilm, tilga e`tibor, yolg’onchi, nodonlar, sabr, qanoat, tama, may ichish, so’z odobi, qarilik, safar qilish foydasi va boshqalar haqida o’ziga xos tanbehlar beriladi. Bir tanbehda shunday yoziladi: Oz gapirmoq - hikmatga sabab, oz yemoq sog’likka sabab . Og’ziga kelganini demoq-nodonning ishi va oldiga kelgani yemoq - hayvonning ishi. Bayt: Ko’p demak birla bo’lmagil nodon, Ko’p Yemak birla bo’lmagil hayvon. Navoiy xalq og’zaki ijodini yaxshi biladi. Asarlarida undan keng foydalandi. «Mahbub ul qulub»da ham xalq maqollaridan keng foydalangan. O’zi ham shu ruhda hikmatli so’zlar yaratdi. Ularning ko’pchiligi maqolga aylanib ketgan. Asardagi «Ko’p degan ko’p Yengilur, ko’p Yegan ko’p yiqilur», «Vafosizda hayo yo’q, hayosizda vafo yo’q», «Tilga ixtiYorsiz, elga e`tiborsiz», «Chin so’z mo’`tabar, yaxshi so’z muxtasar», «o’t ishi qovurmoq va el ishi sovurmoq» kabilar shular jumlasidandir. Asarda muallif o‘zigacha bo‘lgan forsiy nasrning eng ilg‘or an’analarini rivojlantirgan,qator masalalarni o‘z davri ijtimoiy—siyosiy voqe’likni, hokim mafkura bilan bog‘lab, yangicha talqin qilgan. Asardagi insonni ulug‘lash, barkamol ko‘rish, uning bosh xatini, hajviy portretlar, qaydlar — fosh qiluvchi qudratini, rad etishlik mantiqi — isyonkorlik ruhini, axloqiy — etikhikmat — didaktik yo‘nalishini,bayondagi fikr teranligi,tilning go‘zalligi, puxtalik, muxtasarlik, uslubiy jilolar, she’riy parchalarningkeltirilishi — yuksak badiiyatini belgilaydi. Muqaddimada, Navoiyning e’tirof qilishicha, bu asar zamondoshlari va avlodlarga o‘rnak bo‘lishi,yaxshilik va yomonlikni anglashda, go‘zallikni ardoqlash va ezguliklarga intilish, chirkin xislatlar va yovuzliklardan asranishda dastur ul— amal bo‘lishligini nazarda tutadi. Odobi tasnif an’anasiga ko‘ra asar Olloh hamdi bilan boshlangan. Uning yolg‘izligi, azamati,niyozmandligi, qodirligi va h. k. madh etiladi. Muhammad payg‘ambar (alayhisallom)ning madhi na’t qismida beriladi. Shundan so‘ng Navoiy o‘zi haqida, hayoti, faoliyati qanday kechganligini nimalardan xursand, nimalardan ranjib yashagani qalamga olinadi. Asarning yozishdan ko‘zlagan maqsadi va uning mundarijasi bayon etiladi. Navoiy «umid ulki, o‘qig‘uvchilar diqqat va e’tibor ko‘zibilan nazar solg‘aylar va har qaysi o‘z fahmu idroklariga ko‘ra bahra olg‘aylar, bituvchiga ham bir duo bila bahra yetkurgaylar va ruhini ul duo bila suyundurg‘anlar, — deb muqaddimani yakunlaydi. «Mahbub ul-qulub»ning avvalgi noshirlari davr siyosati va undagi hukmron mafkura tazyiqi bilan matnni qisqartirib tayyorlagan edi.Bu nashr e’tiborli qo‘lyozmalar asosida ilk bor to‘liq holda nashr etilmoqda. Natijada Navoiyning tasavvufga munosabati, diniy masalalarni talqin etishdagi pozitsiyasi haqida aniq tasavvur paydo bo‘ladi. Biz “Mahbub ul-qulub”ning tarkibiy tuzilishi va g’oyaviy mundarijasi hamda sarda aforizmlarning o‘rnini tahlil qilish asnosda quyidagi xulosalargakeldik: 1. Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari turkiy adabiyotda yaratilgan didaktik asarlarning ilk namunalaridan hisoblanadi. 2. Asar muqaddima, uch asosiy qism va xotimadan iborat bo‘lib, muqaddima an’anaviy hamd va na’tdan tashqari, buyuk mutafakkirning o‘z o‘tmishiga nazar tashlab, unga tanqidiy va tahliliy yondashuvlari bayonidan ham iborat. 3. Ushbu asar balog‘at bo‘sag‘asida turgan yoshlarni to‘g‘ri yo‘ldan adashmaslik uchun dasturulamal bo‘lib xizmat qiladi. 4. Asarning uchinchi qismi 127 tanbehdan iborat bo‘lib, ular o‘z g‘oyaviy mohiyati va badiiy funksiyasiga ko‘ra hikmatli so‘z, ya’ni aforizm xarakteriga ega. Ushbu aforizmlar nasriy, ba’zan she’riy parchalar shaklida bitilgan. She’riy parchalar orasida fard, ruboiy janrlarida bitilgan aforizmlar ham uchraydi. II. BOB. “Mahbub ul-qulub”dagi hikoyalar 2.1.Hikoyalarning har birini ahloqiy mavzularda ekanligi Hayoti davomida undan kerakli saboq olgan va insoniylik bobida ko'p tajriba orttirgan mutafakkir ushbu kitobni balog'at bo'sag'asida turgan yoshlarni to'g'ri yo'ldan adashmaslik uchun dasturulamal tariqasida yozganini qayd qiladi. Bu asar har bir odam umri davomida duch kelishi muqarrar bo‘lgan hayotiy muammolarga eng to‘g‘ri yechimlarni ta’sirli usulda berishi bilan yuksak daraja kasb etadi. Musajja' san'atining nodir namunasi sanalgan bu noyob asarning yaralishi sabablarini muallif quyidagicha izohlaydi: “Bu muqaddimotdin maqsad bukim, har ko’y va ko’chada yugurubmen va olam ahlidin har nav` elga o’zumni yetkurubmen va yaxshi-yamonning af’olin bilibmen va yamon- u yaxshi xislatlarin tajriba qilibmen. Xayr va sharrdin (yomonlik, gunohlardan) no’sh va nish ko’ksumga yetibdur va laim (past, xasis, nokas) va karim zaxm va marhamin ko’nglum dark etibdur. Va zamon ahlidin bayozi as'hob (suhbatdosh) va davron xaylidin ba'zi ahbobki (ayrim do„stlar) bu hollardin xabarsiz va ko’ngullari bu xayr va sharrdin asarsizdur. Bu nav` ashob va ahbobg’a intiboh qilmoq va alarni nav` bu holatdin ogoh qilmoq vojib ko’rundiki, har toifa xisolidin vuquflari va har tabaqa ahvolidin shuurlari bo’lg’ayki, munosib el xizmatig’a shitob qilg’aylar va nomunosib el suhbatidin ijtinob vojib bilg’aylar va bari el bila maxfiy rozlaridin so’z demag’aylar. Va shayotin makr-u firibidin boziy emagaylar. Har nav` el suhbat va xususiyatiki, alarg’a havas bo’lg’ay, bu faqirning tajribasi alarg’a bas bo’lg’ay”. Alisher Navoiyning fikriga ko’ra, inson uchun toj, davlat va boshqalar emas, balki eng yaxshi fazilatlar har qanday boylikdan afzaldir. Oltin, kumush etma kasb davlat kunidin, Kim tortar adab ulusni davlat tunidin, Gar yo’qdir adab ne sud oltin uni din, Elning adabi xushroq erur oltundin. “Mahbub ul-qulub”dagi har bir tanbeh, bayt yoki qit`a hayotiy hikmat darajasiga ko’tarilganki, bu tanbehlar zamiriga xalqning ko’p asrlik hayot tajribasi davomida to’plagan maqol va matallarining mazmuni singdirilgan. Ko’rinib turibdiki bu asarda insonning komillik darajasiga qanday yetishishi va bu yo’lda inson qanday qusurlardan xoli bulishi va uning o’rniga qanday yaxshi fazilatlarni egallashi zarurligi aytib o’tilgan. Asarda ilm to’g’risida berilga tariflar va uni egalash to’g’risida ko’plab pand nasixatlar keltirilgan.quyida ko’rib o’tilganidek mansabdor kishi qanday bolishi kerakligi xaqida ham ko’plam misolar keltirib yoshlarni tarbiyasiga bolgan munosabatlar bilan rang barang qilib boyitilgan. 2.2.Hikoyadagi personajlar Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asarida mamlakatdagi u yoki bu toifaga taalluqli kishilarga o‘z munosabatini bildirganda, asosan ularni kontrast ikki tipga mansub deb baholaydi. Negadir, ularning barchasi bir xil darajadagi johillar yoki odillar turkumiga dahldor ekanligi, yaʼni ijobiy yoki salbiy xarakterli deb mutafakkirni tan olishi ayrim shubhalarni vujudga keltiradi. Lekin insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotida yomonlik bilan yaxshilik o‘rtasida uzluksiz kurash borishi shaxsning psixologik xususiyatlari, sifatlari, fazilatlari tarkib topishida ham baholashning bu ikki mezoni faol ishtirok etadi. Xuddi shu bois, yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi ayovsiz kurashda ham adolat yoki yaxshilik g‘alaba qiladi, o‘z-o‘zidan yomonlik (yovuzlik) mag‘lub bo‘ladi. Bu ijtimoiy voqelik xalq ijodiyotida markaziy o‘rin egallaydi. Bu borada biz Navoiyning shaxsiy qarashlariga tanqidiy munosabat bildirishdan yiroqmiz, biroq shaxslarning individual-psixologik xususiyatlari aynan bir-biriga identik emasligini taʼkidlab o‘tmoqchimiz, xolos. Diyonatsiz sadrlar (mansabdorlar) to‘g‘risida Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asarida fikr bildirganida, asosan, ularning psixologik xususiyatlarini tavsiflanadi va oxir oqibatda ruhiy qiyofasi yaratiladi, muallifning o‘ziga xos qarashlari yaxlit munosabat majmuasini vujudga keltiradi. Biroq qaysi vaziyat va holatlar, voqelik va sharoitlar shaxsda illatlarini yuzaga keltiradi, degan savolga muallif obrazlar talqini orqali javob beradi. Navoiy mansabdor shaxslarning psixologik olamini tahlil qilganda, turlicha tomonlari yuzasidan fikr yuritadi. Jumladan, “vijdonsiz, harom-xarishdan tortinmaydigan, bediyonat sadrlar–hech zarurati bo‘lmagan bidʼatdir”. Muallif ularga nisbatan munosabatini bildirishda davom etib: “Agar u nokas, ilmsiz bo‘lsa, butun qilmishi – buzuqlik, fisqu fujurdir. Uning bazmidagi soz va kuy ohanglari ilm va taqvoga tutilgan azaning motam faryodidir”, deb taʼkidlaydi. Mutafakkir ularning illatlari to‘g‘risida mulohaza yuritganida, xarakter-xususiyatiga baho berganida, quyidagi salbiy xulq-atvor, kuchsiz irodaga egalik, or-nomusda tubanliklarni tavsiflashga intiladi: 1) olimlar tarafidan gulob (gul sharbati) solib keltirilgan shishalar bo‘shagach, xizmatkorlari bu idishlarni may bilan to‘ldiradilar. Natijada mayxo‘rlik davom etib, tubanlikgacha boradi; 2) ular uchun keltirilgan novvatni ushatib, sadrlar o‘z ichkiliklariga gazak qiladilar. Mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, diyonatsiz mansabdorlar olimlarning aql-zakovati yuksak ekanligini tan olmas, ularga xizmatkorlardek qarashadi, lekin tanqidiy (o‘ziga nisbat), teran fikrlash bundaylarga begonadir. Shuning uchun ularning asosiy vazifalari, holatlarga masʼulligi hayot va faoliyatning boshqa jabhalariga, narsalarga ham jismoniy, ham ruhiy ko‘chirilgan. Ichkilikbozlik, meʼyorni bilmaslik, o‘zini iroda eta olmaslik sadrlarning illatlari bo‘lib hisoblanadi. Ularning fikricha, bunga o‘xshash davralarda “yaramaslik unda g‘olib, talabalar esa yugurdaklik qiladilar. Ularning xizmatkorlari xonaqo uchun ajratilgan taomga, mahram bolalari esa shayx va mudarris maoshiga sherik”. U fikrni davom ettirib, shunday deydi: “bazmiga may keltirishga muhtasib rozi va unga may suzguvchi soqolli qozi”.Alisher Navoiyning“Mahbub ul-qulub” asarida yuqoridagi diyonatsizliklarni umumlashtirib shunday xulosa chiqaradi: “mamlakatda shu kabi maʼn qilingan narsalar rivoj topaversa, islom va shariatga hurmat bo‘larmidi?” degan ijtimoiy muammoni muxokamaga qo‘yadi. Muallif o‘zi ilgari surgan g‘oyaga o‘zi javob berishga harakat qilishi bilan qanoat qilibgina qolmasdan, muayyan tavsiyalar ham ishlab chiqadi. Ular quyidagilarda ko‘zga tashlanadi: birinchidan, “sadr-olimlariga dastyor, shayxlariga xizmatkor, sayidlariga ko‘makchi va fuqaro xizmatiga hamma tayyor bo‘lmog‘i kerak. Ikkinchidan, ular zulm rishtasini uzguvchi, vaqf yerlarining buzilganini tuzuvchi va ziroat – dexqonchilikni avj oldirishga saʼy–harakat ko‘rgizuvchi bo‘lmog‘i kerak”.Navoiyning mulohazalarini tahlil qilish shuni ko‘rsatmoqdaki, jazolash bilan guruhiy, ijtimoiy xususiyat, kasb etuvchi illatlarni bartarab qilish imkoniyatini quyi bo‘lganligi tufayli kishilarga hatto mansabdorlarga taʼsir o‘tkazishning boshqa shakllarini tatbiq etish yuzasidan jamiyatga va uning boshqaruvchisiga taklif beriladi. Bizningcha, Navoiy mansabdorga tanbeh berish, psixologik maslahat (konsultatsiya)ni amalga oshirish, hakimlar tomonidan psixokorreksiya ishlarini yo‘lga qo‘yish, ular bilan mashg‘ulot (trening) o‘tkazish ijobiy natijalarni ro‘yobga chiqarish to‘g‘risida fikr yuritgan bo‘lsa, ajab emas.Maʼlumki, zindonband qilish, osish, boshini chopish orqali mamlakatda tartib-intizom o‘rnatish, shaxslararo munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish mumkin emas. Navoiy ana shunga iqror bo‘lganligi sababli sadrlarga jamoatchilik fikri yordami bilan taʼsir o‘tkazish yuqori samara berishi haqidagi ilmiy faraz (taxmin)larini ilgari suradi. Shu bilan birga reoriyentatsiya (hayotga qaytadan yo‘naltirish)ni turmushga tadbiq etish imkoni mavjud ekanligiga ishonch his-tuyg‘usi vujudga keladi, demak uning uchun xalqparvarlik (millatparvarlik) ustuvor ahamiyat kasb etishidan darak beradi. Alisher Navoiy yuqoridagi fikrlarni ilgari surishi bilan turmushda keskin islohotlarni amalga oshirishi o‘ta murakkab muammo ekanligini to‘g‘ri (adekvat) tasavvur qilganligi uchun dastlabki qarashlardan mutlaqo voz kechmaydi. Xulosa qilib aytganda, Navoiy o‘z ijodida individual tarbiyaning ijtimoiy asoslari hamda ularning inson ruhiy olamidagi obyektiv va subyektiv xususiyatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahlil qilishni emas, balki shaxsning ijtimoiy faoliyati, individual xislati orqali ko‘zga tashlanadigan belgilarni badiiy umumlashtiradi. Shu bois shaxs xarakterining tadriji shaxsning aktiv faoliyati jarayonida kuzatiladigan hatti-harakatlariga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Eng muhimi avoiy tomonidan badiiy tasvirga olingan mansabdor shaxslar faoliyatidagi salbiy illatlar, xarakter-xususiyatlar adekvat(mos) asosli bo‘lib, bu illatlar har qanday davrda va jamiyatda kuzatiladi. Zero, bu kabi xarakterning tarkib topishi muayyan psixologik qonuniyatlar taʼsirida yuzaga keladi. Ana shu nuqtai nazardan qaralganda, Navoiy merosi nafaqat badiiy jihatdan, balki psixologik, kognitologik jihatdan ham tadqiq etilmog‘i lozim. III BOB. ”MAHBUB UL-QULUB” ASARIDA AFORIZMLAR 3.1.Asarda aforizmlarning o‘rni Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari Alisher Navoiyning axloqiy-falsafiy, ta’limiy didaktik qarashlarini badiiy jihatdan aks ettirgan yirik asarsifatida yuksak ahamiyatga ega. Asarning “Mutafarriqa favoyid va amsol surati”(“Turli foydali o'gitlar va masallar”) deb nomlangan uchinchi qismida jami 127 ta nbeh keltirilgan bo‘lib, shoir kichik kirish so'zida Navoiy baxt-saodatning asosi –ma'rifatda, eng katta baxtsizlik – ma'rifatsizlik va jaholat ekanligini ta'kidlab,keyingi tanbehlarda hayotiy haqiqatlar, tajriba va xulosalarini ixcham tarzda,asosan aforizm shaklida bayon etishga kirishgan. “Mahbub ul-qulub”ning ushbu qismi inson tabiatidagi bosh illatlardan biri –takabburlik va manmanlik mohiyatini ochib beruvchi tanbeh bilan boshlanadi.Birinchi tanbehda berilgan xulosaga ko'ra, har bir insonda yuz berishi mumkinbo'ladigan holat – o'ziga faqat yaxshi narsalarni ravo ko'rib, boshqalarning g'am-tashvishi va mashaqqatlariga nisbatan beparvo bo'lish haqida so'z yuritilib, bunarsa insonning doimiy dushmani – nafsning xohish va istaklaridan paydo bo'lishiko'rsatib o'tilgan. Nafsning istaklariga bo'ysunish o'ziga bino qo'yish, o'z so'zigaoshiq bo'lish hamda zohirparastlikka olib kelishiga mumkinligini keyingi tanbehdao'z she'rini Sa'diy Sheroziy va Amir Xusrav she'ridan ustun qo'yadigan iste'dodsiz shoirlar, o'zini Ja'far va Azhar kabi mashhur xattotlar qatorida sanaydigan badxatva xat-savodsiz kotiblar, Moniy va Abdulhay kabi ulug' musavvirlarning ijodiniham pisand etmaydigan uquvsiz rassomlar, o'zining donoligini ko'z-ko'z qilish maqsadida erta-yu kech madrasada munozara bilan mashg'ul nodon va mutaassibmutakallimlar misolida ko'rsatiladi. Beshinchi raqam ostida kelgan tanbehda takabburlik va o'ziga bino qo'yishlik illatiga mubtalo bo'lganlarni Navoiy uchtoifaga ajratadi. Birinchi guruhga yuqorida zikr etilganlar, ya'ni boshqalar uni inkoretsa ham, o'jarlik bilan o'z xatosini tuzatishga kirishmagan toifa kiradi. Ikkinchitoifaga esa, o'zining xato fikrlari va noma'qul ishlarini boshqalarga ma'qullatishga kirishganlar hamda o'zidan boshqa hech kimni nazar-pisand qilmay, to'g'ri yo'lgakirishni maslahat berganlarni ham ranjitadiganlar mansub. Navoiy bunday kishilarni hayoti davomida ko'p uchratganini, ularga qancha yaxshilik qilsa,evaziga faqat jafo va muruvvatsizlik ko'rganini nadomat bilan qayd qilib,ko'pchilikda uchraydigan bu illatning o'zagini o'ziga bino qo'yishlik, shaytonyo'liga boshlovchi nafs amriga mute bo'lishda deb hisoblaydi. Uchinchi toifa takabburlikda haddan oshganlardan iborat bo'lib, Navoiy ularni yana uch guruhga ajratadi: 1) boshida podshoh bo'lish xayoli tushib, bu yo'lda nomunosib ishlarqilish va xudo tomonidan yuborilgan sultonga nisbatan isyon ko'targanlar; 2) fosid xayollarga berilib, o'zini payg'ambar deb da'vo qilgan gumrohlar va ilohiy g'azabga duchor bo'lganlar: “Va har xoini kozibki, bu da'vo qila kirishti, anbiyo arvohidinanga jazo va rasvoliqlar yetishti”. 3) Alloh bergan ne'matlarga kufr keltirib, Fir'avnva Namrud kabi xudolik da'vosini qilganlar. Sakkizinchi tanbehda oldingi fikrlarning xulosasi sifatida Navoiy quyi-dagi hikmatni keltiradi: “Takabbur Shayton ishi va biyiklik nodon ishi... Butparastliq yaxshiroqkim, xudparastliq”.Insonning yaxshi-yomon qilmishlari haqida mulohaza yuritarkan, fosiqlik vazohidlik, yaxshilik va yomonlik, gunoh va savob – barchasi Ilohiy iroda va ixtiyortufayli sodir bo'lishi, to'g'ri yo'lga kirganlar – shukronalikni bajo keltirishlari, xatoqilgan holatlarda esa, tavba qilishlari lozimligi ta'kidlanadi: “Zuhdu fisq elgataqdiri Yazdondindur, ammo ikkalasini birdek ko'rmak nodondindur. Taqvoga shukr kerak va isyong'a uzr”. Ayrim tanbehlar (11-18, 58, 105, 106, 108)gasarlavha qo'yilgan, asosiy qismi sarlavhasiz keltirilgan. Sarlavha qo'yilgan tanbehlarda muruvvat, vafo, hayo, halimlik kabi go'zal insoniy xislatlarning mohiyati ochib beriladi, Ayrim tanbehlarda Navoiy forsiy tilda bitilgan didaktik adabiyotning eng go'zal namunalarini turkiy tilda jaranglatish barobarida ularningyangi ma'no-mohiyatlar bilan boyitadi, nasihatning achchiq, ammo foydali tilidan yanada samaraliroq foydalanadi. Masalan, Sa'diy Sheroziyning “Badxo'y ba dasti dushmane giriftor ast, ki har jo ravad, az on rahoyi nayobad” (“Fe'li yomon kishi qayonga borsa, zulmidan qutulmoq imkonsiz bo'lgan bir dushmanga giriftordir”)hikmati asosida musajja' nasrda yangi talqinni yaratgan: “ Yamon qilig'liq badxo'yva bot achig'liq turshro'y bir balog'a giriftordur va bir ibtilog'a mubtalokim, haryon borsa andin qutulmas va har sori borsa, andin xalos bo'lmas”. “Mahbub ul-qulub”da ham nazm, ham nasrda teng qo'llaniladigan badiiy san'atlar (tashbeh, tavsif, istiora, tamsil, iqtibos, saj', tazod va h.k.)dan tashqari faqat nasriy asarlarga xos bo'lgan ma'naviy va lafziy san'atlardan ham keng foydalanilgan. Jumladan, nazmni nasrga aylantirish san'ati – hallning go'zal namunalarini “Mahbub ul-qulub”da ko'p uchratish mumkin. Masalan: Xiradmand chin so'zdin o'zga demas, Vale bori chin ham deguluk emas. – baytini 68-tanbehda hall san'ati vositasida quyidagicha nasrlashtirgan:“Xiradmand uldurkim, yolg'on demas, ammo barcha chin deguluk ham emas”. Bu asar mutafakkir shoirning umri davomida hosil qilgan tajribalari,kuzatuv va xulosalari asosida yaratilgandir. Shu boisdan ham asardagi ko‘plabibratli fikrlar, pandnoma baytlar va hikmatlar xalqimiz ongidan chuqur joy olgan.Ularning ayrimlari maqol va mattallar qatorida keng qo‘llanilib kelinmoqda.“Mahbub ul-qulub” asarida o‘rin olgan aforizmlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak,ular bu asarning asosini tashkil qiladi va bu asarning asosiy mazmun-mohiyati,asar “siri” shu aforizmlarda jamlangandir. Asarda shunday aforizmlar borki xalqimizning eng ko‘p qo‘llaniluvchihikmatiga aylanib ketgan. Masalan: Bayt: Haq yo'lida kim senga bir harf o'qutmish ranj ila, Aylamak bo'lmas ado, oning haqin yuz ganj ila. Barchamizga tanish bo‘lgan ushbu bayt ”Mahbub ul-qulub”asarining birinchi qism “Xaloyiq ahvol va af'ol va aqvolining kayfiyati haqida” deb nomlangan, 40 fasldan iborat, turli ijtimoiy tabaqalarning niyati, faoliyati vaso'zlari haqida shoirning o'z xulosa va kuzatuvlari bayon qilnadigan qismining 18-fasli“Dabiriston ahli zikrida” deb nomlangan faslida keltiriladi. Ushbu bayt orqali shu faslning butun mohiyatini anglash mumkin. Bu faslda ustozlar mehnatining naqadar mashaqqatli ekanligi va shogirdning qanday martabaga erishishidan qatiy nazar o‘z ustozi oldida ta’zimda turmog‘i lozimligita’kidlanadi. Ikkinchi qismning to‘rtinchi bobida qanoat zikri keltiriladi, unda qanoat bir chashmadurkim, suvi olingan bilan qurimaydi va bir xazinadurki, sochilgan bilankamaymaydi, u inson ko'ngliga ravshanlik keltiradi va ko'z undan yorug'lik kasb etadi deya ta’riflanadi. Shu bobning so‘ngida keltirilgan quyidagi ruboiy hamqanoatning go‘zal ta’rifi bo‘lib, asarda uchraydigan eng sara aforizmlardan biridir. Ruboiy: Har kimki, qanoat tarafi nisbati bor, Borcha el aro tavozeu izzati bor, Ulkim tamau hirs bila ulfati bor, Yaxshi-yamon ichra zillatu nakbati bor. Ruboiy janrida yaratilgan bu hikmatning mazmuni bob mohiyatini qisqacha yoritishda muhim o‘rin egallaydi. Kimning qanoatdek xislati bo'lsa, barcha elorasida izzat-u hurmati bor. Kimning ta’ma-yu hirs bilan oshnaligi bo'lsa, yaxshiyomon ichida xorligu baxtsizligi bor. Ruboiy orqali qanoatning xislati yuqoridakeltirilgan falsafiy qarashlardan ajratib olinganda ham o‘zing qimmatiniyo‘qotmaydi.Bu ruboiydan so‘ng qanoati tufayli aziz bo‘lgan Shayh shohZiyoratgohiy haqidagi hikoyat keltiriladi. Asardan o‘rin olgan hikmatlarning eng saralarini keltiramiz: Ko‘p degan ko‘p yangilur va ko‘p yegan ko‘p yiqilur. Ushbu hikmat oz so‘zlash va oz eyish bilan bog‘liq ajdodlarimiz o‘gitining badiiyifodasidir. Takabbur shayton ishi va biyiklik nodon ishi . Ushbu hikmattakabburlikni qoralash va kamtarlikni ulug‘lashga qaratilganligi bilan tarbiyaviyahamiyat kasb etadi. Ehson sifati saodati abad bil, fitna va ofat ya’juji daf’ig‘a sadd bil. Vafosizda hayo yo‘q, hayosizda vafo yo‘q . Alisher Navoiyning ushbu aforizmi xalq orasiga shunday singib ketganki,o‘zbek xalkining maqollar kitobida hech o‘zgarishsiz aynan keltiriladi. 3.2.Jahonga sochilgan nodir durdona Jahon xalqlarining maʼnaviy-madaniy yoʻnalishda hamjihatlikka intilishi, bir-birining adabiyoti va sanʼatini oʻrganishga qiziqishi tabiiy jarayonga aylangan. Ayniqsa, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosini butun dunyo ilm-maʼrifat ahli katta qiziqish bilan oʻrganadi. Prezidentimizning 2020-yil 19-oktyabrdagi “Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy tavalludining 580-yilligini keng nishonlash toʻgʻrisida”gi qarori mamlakatimizda va xorijda navoiyshunoslik sohasida orttirilgan ilgʻor tajribalarni ommalashtirish, Navoiy asarlarida ilgari surilgan umuminsoniy gʻoyalarni keng targʻib etishda muhim asos boʻlmoqda. Qarorda, shuningdek, Alisher Navoiyning xorijiy davlatlarda saqlanayotgan va u yashagan davrga oid asarlar qoʻlyozmalarining faksimile nusxalarini mamlakatimizga olib kelish, ularni oʻrganish va xalqimizga taqdim etish vazifasi ham belgilangan edi. Ayni paytda bu yoʻnalishda ilmiy-amaliy ishlar davom etyapti. Jahon navoiyshunosligi tadriji va takomiliga nazar soladigan boʻlsak, Alisher Navoiy ijodining Fransiya, Amerika, Germaniya, Finlyandiya, Niderlandiya, Yaponiya, Rossiya kabi bir qancha davlatlarda oʻrganilgani, asarlari bir necha tillarga tarjima qilinganining guvohi boʻlamiz. Yaqin ikki yil ichida Yevropaning yetti mamlakati va Rossiyaning qator shaharlarida xizmat safarida boʻlishimga toʻgʻri keldi. Maqsad Toshkent davlat sharqshunoslik universitetida bajarilayotgan “Yevropa fondlarida saqlanayotgan, Oʻzbekistonda mavjud boʻlmagan turkiy qoʻlyozmalarning maʼlumotlar bazasini va “Yevroturcologica.uz” elektron platformasini yaratish” mavzusidagi grant loyihasi doirasida Oʻzbekistonda mavjud boʻlmagan turkiy qoʻlyozmalarni topish va xalqimizga qaytarishdan iborat edi. Loyiha maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib, Fransiya, Germaniya, Avstriya, Chexiya, Finlyandiya, Shveysariya, Estoniya kabi mamlakatlarning yirik kutubxonalarida ishladim, bir qancha turkiy qoʻlyozmalarni, jumladan, Alisher Navoiyning asarlarini ham koʻzdan kechirdim. Germaniyada Alisher Navoiy asarlari 88 nusxada, Fransiyada 42, Finlyandiyada 27, Chexiyada 11, Shveysariyada 13, Estoniyada 8, Rossiyada 94 nusxada saqlanadi (bu mening koʻrganlarim, aslida, ushbu mamlakatlarning boshqa shaharlari kutubxonalarida yana boʻlishi mumkin). Bular ichida Navoiy asarlari eng koʻp saqlanadigan fondlar Germaniya, Fransiya, Rossiyaniki hisoblanadi. Ilmiy manbalarga nazar solsak, Yevropada birinchi boʻlib Navoiy asarlarini fransuz olimlari oʻrganganini koʻramiz. Dunyoga mashhur Parij milliy kutubxonasida Navoiy asarlarining 42 ta qoʻlyozma nusxasi saqlanadi. Turkiy qoʻlyozmalarning ikki jilddan iborat tavsifini fransuz olimi Edgar Bloshe yaratgan boʻlib, bu katalogda Navoiyning 35 ta qoʻlyozma asari nusxalariga tavsif berilgan. Fransiyaga ilmiy safarimiz davomida bu katalogni va Navoiy asarlarini oʻrgangan olimlarning ilmiy ishlarini koʻrishga muvaffaq boʻldik. Fransiyada XVII asrdayoq sharqshunoslik maktablari ochilgan. Bartolome dʻYerbelo de Molenvil va Fransua de Bernye bu maktabning ilk bitiruvchilari boʻlib, ilmiy ishlarida Navoiy qoʻlyozmalari haqida ham axborot bergan. Jumladan, Bartolome dʻYerbelo “Sharq kutubxonasi” qomusida Navoiy biografiyasi, ijodi va asarlari haqida ilk maʼlumot bergan. Silvestr de Sasi, Fransua-Alfons Belen, Anri-Pave de Kurteyl, Lyusyen Buva kabi olimlar Navoiy asarlarining ilk tadqiqotchilari va tarjimonlari sanaladi. Masalan, Anri-Pave de Kurteyl Yevropada birinchi boʻlib shoirning “Muhokamat ul-lugʻatayn” va “Tarixi muluki Ajam” asarlaridan fransuz tilida parchalar eʼlon qilgan. Germaniyaning Berlin, Myunxen, Drezden, Leypsig kabi shaharlaridagi yirik kutubxonalarda nazmiy va nasriy durdonalarimiz koʻz qorachigʻidek asrab kelinayotganiga guvoh boʻldim. Ilmiy safarim davomida mazkur qoʻlyozma asarlar asosidagi nemis sharqshunoslarining faktik maʼlumotlarga boy ilmiy izlanishlari bilan ham tanishib, ularning turkiy xalqlar madaniyati tarixida muhim ahamiyatga ega ekaniga amin boʻldim. Germaniya kutubxonalarida Alisher Navoiyning “Xamsa”, “Lison uttayr”, “Majolis un-nafois”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Mahbub ul-qulub”, “Tarixi muluki Ajam” kabi asarlari, devonlari mavjud boʻlib, ular turli davrlarda koʻchirilgan qoʻlyozma nusxalar sanaladi. Qoʻlyozma asarlar orasida “Mahbub ul-qulub” asarining hijriy 1238-yilda koʻchirilgan noyob nusxasi ham mavjud. Germaniyada Navoiy asarlariga qiziqish qachondan va nima maqsadda boshlangan? Kimlar birinchilardan boʻlib shoir qoʻlyozmalariga tavsif bergan? Shoir asarlaridan qaysilari nemis tiliga tarjima qilingan? Albatta, bu savollar barchani qiziqtirishi tabiiy. Germaniyada Alisher Navoiy asarlariga jiddiy qiziqish Berlin, Myunxen va Leypsig universitetlarida turkologiya boʻlimlari (XIX-XX asr) ochilishi bilan bogʻliq. Turkologiya rivojida Navoiy asarlarini oʻrganish muhim ekanini anglagan M.Xartman, A.Kayzer, G.Flyugel, T.Benfey, X.Vamberi, D.Щuls, M.Gets, T.Mensel, X.Ritter, A.Kurella kabi olimlar diqqat-eʼtiborni aynan shu jihatga qaratib, imkon qadar shoirning Germaniya fondlarida yigʻilgan asarlarini oʻrganishga harakat qilgan. Shoir qoʻlyozmalariga birinchilardan boʻlib tavsif bergan olimlar Vilgelm Perch va Martin Xartmandir. Ular turkiy qoʻlyozmalar tavsifiga oid ilmiy asarlarida Navoiyning Berlin va Gota shaharlari kutubxonalarida saqlanayotgan qoʻlyozmalari haqida batafsil maʼlumot bergan. Vilgelm Perch butun ilmiy faoliyati davomida nafaqat turkiy qoʻlyozmalar, balki arabiy, forsiy va boshqa Sharq qoʻlyozmalari tavsifiga bagʻishlangan 8 jild asar yaratgan boʻlib, ularning asl nusxalari hozir Gota shahri kutubxonasida saqlanadi. Germaniya fan tarixida bu qadar iqtidorli sharqshunos va koʻp katalog yaratgan boshqa olim boʻlmagan. Bundan tashqari, kataloglarni kuzatish asosida Navoiy qoʻlyozmalari tavsifi Jorg Krayember, Barbara Flemming, Manfred Gotz, Xanna Soxvayde kabi olimlar yaratgan ilmiy asarlarda ham aks ettirilgani maʼlum boʻldi. Adabiyotshunos olim M.Tojixoʻjayevning taʼkidlashicha, Navoiy asarlaridan dastlabki ilmiy izohli tarjimalar G.Vamberi va M.Xartman tomonidan amalga oshirilgan. Har ikkala olim “Chigʻatoy tili” darsligini yaratib, misol tariqasida Navoiy sheʼrlaridan izohlari bilan parchalar keltirgan. Shuningdek, ushbu maqolada 1900-yilda Yoxannes Avetaraniane tomonidan Navoiyning ikkita gʻazali tarjimasi diniy xarakterdagi “Shahid ul-haqoyiq” jurnalida, 1946-yilda esa Alfred Kurella tomonidan ”Farhod va Shirin” dostonining XVII bobi tarjimasi ”Neue Welt” jurnalida eʼlon qilingani va boshqa tarjimalar haqida muhim maʼlumotlar keltirilgan. Rossiyaning Moskva, Qozon, Novosibirsk, Perm va boshqa shaharlari kutubxonalarida Navoiy asarlari ardoqlanib saqlanadi. Birgina Sankt-Peterburg shahrining oʻzida 3 ta joyda — Sharq qoʻlyozmalari instituti fondida, Sankt-Peterburg davlat universiteti kutubxonasida va Saltikov-Щyedrin nomidagi milliy kutubxonada Navoiy asarlari qoʻlyozmalari bor. Dunyoda Navoiy ijodi boʻyicha birinchi dissertatsiya ham aynan Sankt-Peterburg universiteti sharqshunoslik fakultetida 1856-yilda Mixail Nikitskiy tomonidan “Amir Nizomiddin Alisher: davlat arbobi va shoir sifatida” mavzusida himoya qilingan. Mixail Nikitskiy oʻzigacha Yevropa adabiyotidagi tadqiqotlarni, shuningdek, shoir yashagan yillarga yaqin davrlarda yaratilgan forsiy va turkiy manbalarni sinchiklab oʻrganadi, ulardan unumli foydalanadi va adabiy-ilmiy jamoatchilikni Navoiy ijodining eng muhim qirralari bilan tanishtiradi. M.Nikitskiy Alisher Navoiyning ilmiy-ijodiy merosini “adabiyot gulzorining eng sara guli” deb baholaydi. Muallif oʻz fikrlarini Jomiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabilarning Navoiyga bergan bahosi bilan rivojlantiradi. Olim Navoiyning Rossiyada mavjud qoʻlyozmalari haqida maʼlumot berar ekan, ularning koʻpi Yevropada yoʻqligi, ayniqsa, bir qancha asarlarni oʻzida jamlagan “Kulliyoti Navoiy” noyob manba ekanini maʼlum qiladi. Asar tarkibida “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sabʼai sayyor”, “Chihil hadis”, “Nazm ul-javohir”, “Siroj ul-muslimin”, “Nasoyim ul-muhabbat”, “Lison ut-tayr”, “Mahbub ul-qulub”, “Tarixi muluki Ajam”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Majolis un-nafois”, “Hayrat ul-abror” — 15 ta asar jamlanganini yozadi. Shundan keyin M.Nikitskiy Navoiyning avval turkiy, keyin forsiy asarlariga birma-bir qisqacha izoh beradi va parchalar keltiradi. Asarlarni taʼriflash barobarida bu borada Navoiy zamondoshlari va Yevropa olimlari fikrlaridan ham misollar keltiradi. Sharqshunos olim Semyon Volin birinchi boʻlib Navoiy asarlariga tavsif bergan. Olim ilmiy asarida Sankt-Peterburg fondlarida Navoiyning “Muhokamat ul-lugʻatayn”, “Siroj ul-muslimin”, “Devoni Foniy”dan boshqa barcha asarlari mavjudligini maʼlum qiladi. S.Volin bir muddat, yaʼni 1930-1933-yillar davomida Toshkentda, markaziy arxivda ham ishlagan. 1935-yildan Sankt-Peterburg, oʻsha paytda Leningraddagi Sharq qoʻlyozmalari institutida ilmiy xodim sifatida faoliyat yuritgan, Xorazm manbalari, turkiy adabiyot boʻyicha tadqiqotlar qilgan. Arab, fors, oʻzbek, turk, turkman tillarini mukammal bilgan. Afsuski, olim 1941-yilda qatagʻonning ayovsiz gʻildiragi ostiga tushib, 1943-yilda qiynoqlarda vafot etgan. Sharqshunos olim V.V.Bartold “Mir Alisher va siyosiy hayot” monografiyasida Navoiyning tarixiy biografiyasini qoʻlyozma manbalar asosida yoritib bergan. Olim Alisher Navoiyning hayot yoʻlini, ijodiy faoliyatini bor holicha, real koʻrsatishni maqsad qiladi. Chunki shoir biografiyasi yoritilgan koʻp manbalarda Navoiy dunyodan uzilgan, darveshsifat, faqat sheʼru shoirlik shaydosi qilib koʻrsatilgan. V.V.Bartold oʻzigacha yozilgan tadqiqotlardagi kamchiliklarni yoritar ekan, aniq manba va tarixiy dalillarga suyanmay fikr aytish ilmiy etikaga toʻgʻri kelmasligini uqtiradi. Ye.E.Bertels Alisher Navoiy ijodiy merosini yuksak matnshunoslik tayyorgarligi asosida jiddiy oʻrgangan sharqshunoslardan biridir. Umumiy estetik asosga ega boʻlgan turli xalqlar adabiyotining qiyosiy tahlili olimga turkiy adabiyotning oʻziga xosligini aniqlashga yordam berdi. U oʻzigacha boʻlgan Yevropa olimlarining, jumladan, fransuz olimi Fransua Belen va nemis olimi Yozef fon Xammer Purgshtalning “Navoiy fors adabiyotining taqlidchisi” degan qarashlarini davr sharqshunoslarining eng katta metodologik xatosi, asar mohiyatini anglamaslik deb bildi. Oʻz izlanishlari bilan bu qarashni rad qildi va Navoiy asarlarining originalligini isbotlab berdi. Olim tahlil jarayonida asarlarning, asosan, fabulasiga eʼtibor qilish, qisqa tavsif bilan chegaralanish turkiy adabiyot toʻla qimmatga ega emas, forsiy adabiyotning takrori, degan notoʻgʻri xulosaga olib kelganini maʼlum qiladi. Umuman, Alisher Navoiy hayoti va ijodini, badiiy asarlarining poetik xususiyatlarini, oʻzaro adabiy taʼsir masalalarini maxsus tadqiq qilgan A.N.Samoylovich, Ye.E.Bertels, S.L.Volin, A.N.Kononov, M.Salye kabi olimlarning ilmiy izlanishlari rus navoiyshunosligining asosiy qismini tashkil etadi. Bugungi kunda Oʻzbekistonda “Alisher Navoiy” xalqaro jurnali mavjud va unda shoir ijodi boʻyicha eng salmoqli maqolalar nashr etiladi. Jurnalning 2022-yil birinchi sonida professor Aftondil Erkinov Navoiy asarlari dunyo katalogini tashkil qilish taklifi va tashabbusini bayon qildi. Taklif oʻrinli boʻlib, butun dunyo navoiyshunoslari bu borada birlashsa arziydi. Alisher Navoiy turkiy xalqlarning gʻurur va iftixori, butun dunyo xalqlarining intellektual boyligidir. Buyuk mutafakkirimizning ijod olamiga sayohat va ijobiy natija chinakam saodat va sanʼatdir. Ustoz Ibrohim Haqqul toʻgʻri taʼkidlaganidek, navoiyshunoslik maʼno miqyosi nihoyatda keng va ulkan soha. Uni har tomonlama bilish yoki fikran qamrab olish ancha qiyin yumush. Navoiyning ulugʻlikda beqiyos, qudratli, yaratuvchan shaxsiyatini keng oʻrganib, shoir asarlarida tasvirlangan maʼno va haqiqatlarni unga goʻyoki hisob berayotganday tahlil va talqin qilish burch hamda qalb zaruriyatiga aylantirilsa, yechimi topilmaydigan muammo qolmaydi. Yevropada navoiyshunoslik bugungi kunda ham jadal surʼatlar bilan davom etmoqda. Shoirning asarlari tarjima qilinmoqda, tavallud kunlari sabab xalqaro anjumanlar, uchrashuvlar oʻtkazilmoqda. Demak, Yevropa navoiyshunosligi jahon adabiyotshunosligining muhim tarkibiy qismi boʻlib, bu sohani koʻp yangi maʼlumot, tahlil va talqin bilan boyitgan va boyitmoqda. Ye.E.Bertels taʼkidlaganidek, Navoiy ijodi muzeydagi eksponat yoki tarixning bir boʻlagi emas, u barhayot va yashashda yana davom etadi. XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI; Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub” Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2011.453-454-bet. Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub’’.Yoshlar nashriyot uyi// Toshkent 2018-yil 117-bet I. A. Karimov “Yuksak ma‟naviyat-yengilmas kuch”T:,34-bet Izzat Sulton .“Navoiyning qalb daftari”.Toshkent,2010. Mahmudova G: A.Navoiy “Mahbub ul-qulub’’ asaridagi hikoyatlarning g’oyaviy mohiyati. bitiruv malakaviy ish N:,2014-y 8-9-bet Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub hikmatlarida xalq maqollari”. // Navoiyga armug’on. 5-kitob. Toshkent. 2006.78-bet. Vohidov R, Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyot tarixi. Toshket: “O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti”, 2006.435-bet. 1 Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т. : Шарқ, 1998. – Б. 7. 2 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. Toshkent: "M'anaviyat", 2008. 47-bet. 3 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб. ТАТ. 10 жилдлик. Ж.9. – Т.: Ғ.Ғулом нашриёти, 2011. – Б. ..(Bu vabundan keyingi iqtiboslar shu manbadan olinadi, sahifalar qavs ichida beriladi). Download 154 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|