Mavzu: maktabgacha yosh davrida psixik rivojlanish xususiyatlari

juda yaxshi kо‘raman", "О‘qishni о‘rganaman”, "Maktabda qiyin misollarni 
echishni о‘rganaman"- bunday motivlar tо‘g‘ri motivatsion tayyorgarlikka misol 
bо‘la oladi. 
Aqliy tayyorgarlik. Kо‘pincha aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning 
dunyoqarashi, jonli tabiat, insonlar va ularning mehnatlari haqidagi bilimlari 
tushuniladi. Ushbu bilimlar maktab beradigan ta’limga asos bо‘lishi mumkin, 
lekin sо‘z boyligi, ma’lum xatti-harakatlarni bajara olish layoqati bolaning 
maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy kо‘rsatkichi bо‘la olmaydi. Maktab 

---

dasturi bolalardan taqqoslay olish, tahlil eta olish, umumlashtira olish, ma’lum 
bir xulosa chiqara olish, Shuningdek etarli darajada rivojlangan boshqa bilish 
jarayonlarini ham talab etadi. Masalan, 6-7 Yoshli bola tabiat haqida ayrim 
hodisalarnigina emas, balki organizmning tabiat bilan bog‘liqligini va о‘zaro 
ta’sirini ham tushunishi va о‘zlashtirishi mumkin. 6-7 Yoshli bolalar aqliy 
rivojlanishning natijasi bо‘lib, yuqori darajada rivojlangan kо‘rgazmali obrazli 
tafakkur bilan bola atrof olamdagi predmetlarning asosiy xususiyatlarini va 
predmetlar orasidagi bog‘liqlikni ajrata olishidir. Shuni alohida ta’kidlab о‘tish 
lozimki, kо‘rgazmali-harakatli va kо‘rgazmali-obrazli tafakkur nafaqat 6-7 
Yoshli bolalar, balki kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarning ham aqliy 
rivojlanishida asosiy vazifani bajaradi.
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli о‘qishi nafaqat uning aqliy va 
jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy, ijtimoiy-psixologik tayyogarligiga ham 
bog‘liq.
Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilar о‘rtog‘ining salbiy xususiyatlarini 
kо‘pchilik va begonalar о‘rtasida bemalol ayta olish xususiyatiga ega bо‘ladilar. Bu 
esa axloqi va odobi jihatidan tanqidga uchrayotgan bolani о‘rtoqlari jamosiga
qо‘shilishdan bosh tortishiga yoki umuman maktabga kelishni istamasligiga sabab 
bо‘lishi mumkin. Shu sabab bolani о‘rtoqlari va ustozlari tomonidan tanqidga 
uchramaydigan darajada axloq-odob qoidalariga о‘rgatish ahamiyati jihatidan kam 
bо‘lmagan axloqiy tayyorgarlik hisoblanadi. Bolani maktabga irodaviy 
tayyorgarligi uni yangi kun tartibiga amal qilishida, dars jarayonida qunt bilan 
bilimlarni о‘zlashtirishida, uy vazifalarini bajarishida о‘z yordamini kо‘rsatadi.
Maktabga о‘qish uchun kelayotgan bola yangi ijtimoiy mavqeini - turli 
majburiyatlari va huquqlari bо‘lgan va unga turli talablar qо‘yiladigan - о‘quvchi 
mavqeini olish uchun tayyor bо‘lmog‘i lozim.  
 Ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli о‘qishi uchun 
tabiiy ravishda asos bо‘la oladi. Bolaning endi о‘zini katta bо‘lganini, bog‘cha 
bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari bor о‘quvchi bо‘lishini anglashi, 
jiddiy faoliyat bilan shug‘ullanayotganligini bilishi nihoyatda muhim. Bolaning 
maktabga borishini istamasligi ham salbiy holat hisoblanadi. Maktabga shaxsiy 
va ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik bolalarda tengdoshlari, о‘qituvchilari bilan 
munosabatga kirisha olish xususiyatini shakllantirishni ham о‘z ichiga oladi. 
Har bir bola bolalar jamoasiga qо‘shila olishi, ular bilan hamkorlikda harakat 
qila olishi, ba’zi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshqa vaziyatlarda yon 
bosmaslikka erisha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi 
sharoitlarga tez moslasha olishini ta’minlab beradi. 6-7 Yoshli bolalar 
о‘qishidagi asosiy qiyinchilik shundaki, kо‘pincha bu Yoshdagi bolalar 
о‘qituvchini uzoq vaqt davomida tinglay olmaydilar, о‘quv harakatlariga uzoq 
vaqt о‘z diqqatlarini qarata olmaydilar. Bunga sabab, faqat, shu Yoshdagi 
bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar 
bilan muloqotga kirisha olish xususiyatiga ham bog‘liq. Chunki, shu xususiyati 
rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha oladilar, qiziqtirgan narsalar haqida 
sо‘ray oladilar. Natijada ularning о‘qishga bо‘lgan qiziqishlari ortadi va 
о‘qituvchi gapirayotgan narsalarni diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar. 

---

Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli о‘qishida 
shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta. 
Bu davrda bolalarda avvalo bilish sohalari, sо‘ngra esa emotsional 
motivatsion yо‘nalish bо‘yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu 
yо‘nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha bо‘lgan bosqichlarni 
о‘taydi. Obrazlilik deyilganda bolalarning turli obrazlarni yaratishi, ularni 
о‘zgartirishi va erkin harakatga keltirishi, ramzlilik deyilganda esa belgilar 
tizimi (matematik, lingvistik, mantikiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi 
tushuniladi. Maktabgacha Yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. 
Ijodkorlik layoqati, asosan, bolalarning qonstruktorlik о‘yinlarida, texnik 
va badiiy ijodlarida namoyon bо‘ladi. Bu davrda maxsus layoqatlar 
kurtaklarining birlamchi rivojlanishi kо‘zga tashlana boshlaydi. Maktabgacha 
davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi. Bu esa bu Yoshdagi bolalarda 
tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayotganligidan dalolat 
beradi. Bilish jarayonlarining sintezi bolaning о‘z ona tilini tо‘liq egallashi 
asosida yotadi. Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunlana 
boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloq meyorlari 
va qoidalar egallaniladi. Bu meyor va qoidalar bola axloqini boshqaradi.