Mavzu: markaziy osiyoda ilk davlatchilik shakllari

MAVZU: MARKAZIY OSIYODA ILK DAVLATCHILIK SHAKLLARI.


Reja:

1. 
   Davlatchilik tushunchasi, ilk davlatlar paydo boʻlishining asosiy omillari. Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya podsholigi.
   
2. 
   Qadimgi ajdodlarimizning chet el bosqinchilariga qarshi ozodlik kurashlari.
   
3. 
   Markaziy Osiyoda antik davr davlatlari. Ularning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti.
   

1.Davlatchilik tushunchasi, ilk davlatlar paydo boʻlishining asosiy omillari. Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya podsholigi.

Ma’ruza va koʻrsatilgan adabiyotlardan foydalangan holda davlatchilik tushunchasiga ta’rif bering. Davlatchilik paydo boʻlishining ijtimoiy va arxeologik belgilarinin sanab bering. Davlatning jamiyat taraqqiyotidagi oʻrnini ochib bering.

“Avesto” kitobi, qadimgi yunon va rim tarixchilari asarlarida keltirilgan ma’lumotlar orqali Axamoniylar saltanatiga qadar Oʻrta Osiyoda davlat tuzulmalari boʻlganligini isbotlovchi qanday dalillarni koʻrsata olasiz? Adabiyotlarda uchraydigan “Katta Xorazm” tushunchasi va unga bugungi kundagi yondashuvlarni tahlil qiling. Bu masalani yoritish uchun xorazmshunos olim S.P.Tolstov va uning shogirdlari asarlari shuningdek mustaqillik yillarida paydo boʻlgan yangi qarashlarga tayanib (akademik A.Asqarov, A.Sagdullayev va boshq.) yakuniy xulosa chiqarish kerak.
Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya podsholiklar mavjud boʻlgan davr, ular egallagan hududlar, qoshni davlatlar va xalqlar bilan munosabatlari toʻgʻrisida ma’lumotlarga e’tibor qarating.
Ilk davlatlarni paydo bo'lishini asosiy omillari. Miloddan avvalgi II ming yillikni oxiri I ming yillikni boshlari Markaziy Osiyo xududidagi hayot haqida ma'lum tasavvurlarga ega bo'lishda arxeologik topilmalar va ularni yozma manbalar bilan solishtirish katta ahamiyatga egadir. Bu davrda Markaziy Osiyo xududida murakkab etnik madaniy jarayonlar bo'lib o'tdi. Ijtimoiy, iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, mil. avv. I ming yillikni boshlarida Markaziy Osiyoni nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo'la boshladi. O'tgan asrning oxiri va asrning boshlarida Avestodagi ma'lumotlar (viloyatlarni Aryoshayyoka bo'yicha birlashishi) Gerodat va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek Kjesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqidagi ma'lumotlari Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalari paydo bo'lishi muommolarini o'rganish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Tadqiqotchilar bu davlatlarni shakllanish jarayonini ahmoniylargacha bo'lgan davrda deydi. Ilmiy adabiyotlar Markaziy Osiyoda ahmoniylargacha bo'lgan davrda mavjud bo'lgan quyidagi davlat uyushmalarini yuritiladi. Aryoshayona – qadimgi viloyatlarni «dahiyosasti» uyushmasi. Aryonam Vaysho - uning markazi «Kata Xorazm» yoki Xorazm davlati. Qadimgi Baqteriya davlati. Markaziy Osiyodagi yana bir ilk davlat uyushmasi Qadimgi Baqtriya davlati. Uning tarkibiga Sug'd va Marg'iyona ham kirgan. Bundan tashqarii Sug'diyona (Qashqadaryo va Zarafshon voxalari), Marg'iyona (Murg'ob daryosi voxasi) kabi davlat uyushmalari ham bor. Bu viloyatlarni aholisi o'troq hayot kechirib dehqonchilik, uy chorvachiligi va xunarmandchilik bilan shug'ullangan. Davlat tuzimi vujudga kelishini yoritib beradigan asosiy yozma manba «Avesto» va qadimgi dunyo mualliflari qoldirgan ma'lumotlardir.
Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi.
O’tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo’yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqidagi ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish uchun asos bo’lgan bo’lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi va sanasi bilan bog’liq bo’lgan mavzularning ayrim yo’nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib, Baqtriya (Janubiy O’zbekiston, Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afg’oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo’lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O’sha davrda Marg’iyona va So’g’diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo’lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya Sharqdagi eng muhim harbiy va iqtisodiy markazlardan biri bo’lib, aholining, qudratli shaharlar va qal’alarning ko’pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi.
So’nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqliklar kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Xorazm tuprog’ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom g’isht turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim erto’lalardan iborat). Qadimgi Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o’rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo’lgan erlarda vujudga kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi erlar orqali o’tgan. Xorazmning yirik sug’orish inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O’lkada bu davrlarga oid ko’pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o’rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom g’isht va paxsadan qad ko’targan bo’lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan.
Qadimgi So’g’diyona, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo’lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g’arbda Xorazm bilan chegaradosh bo’lgan. So’g’diyona haqida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-joylar va uy-qo’rg’onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So’g’diyonada Afrosiyob, Erqo’rg’on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo’shni viloyatlar va davlatlar bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi.
O’zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo’shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kurtsiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So’nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So’g’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko’p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi.
Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O’rta Osiyodagi Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona kabi viloyatlar va ko’chmanchi qabilalar ustidan o’z hukmronliklarini o’rnatdilar. O’rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko’chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo’shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo’ldi. Shuningdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg’iyonada hamda saklar o’lkasida forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi.
Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi.
Mil. avv. VI-IV asrlarda So’g’diyonada ko’plab shahar va qishloqlar bo’lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to’lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Erqo’rg’on, Afrosiyob, Lolazor, Xo’ja Bo’ston, Sangirtepa, Chordara, Qo’rg’oncha, Ko’ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorliklar o’rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko’pgina topilmalar aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. Shuningdek, savdo-sotiq va o’zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi.
Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Qishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda esa hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko’zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan. O’zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari ham Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil. avv.IV asr) topilgan.
Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo’shinlari So’g’diyona va Ustrushona erlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o’zi ham bir necha marta yarador bo’ldi. Mil. av. 329-327 yillar davomida mahalliy so’g’diy aholi Spitaman boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qo’shinlari hech qachon So’g’diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi.
Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so’ng O’rta Osiyo erlari Salavka hukmronligi ostiga o’tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo’lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy.) O’rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O’rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo’lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O’rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlari paytida vayron bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so’g’diylar hamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo’ldi.
Mil. avv. III asrning o’rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Yunon-Baqtriya podshosi Diodod o’zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko’ra, mil. avv. III asrning oxirigacha Yunon-Baqtriyada bir necha podsholar o’tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar Yunon-Baqtriya erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko’chmanchi qabilalarning hujumlari va o’zaro kurashlari natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi qulatiladi.