Mavzu: marosim folklori. Oilaviy va mavsumiy marosimlar, janr xususiyatlari

Navro’z — qadimiy bahor bayrami. Bahorgi kun va tun tengligi paytida, ya’ni 21—22-mart kunlari nishonlanadi. Navro’z — yangi kun degani. U islomgacha ham nishonlangan. Shuning uchun diniy bayram emas. Sho’rolar davrida u noto’g’ri talqin qilindi va nishonlanishi nohaq cheklab qo’yildi. Sosoniylar davrida Navro’z davlat bayramiga aylantirildi. O’shanda uni yozda, kunning eng uzunligi paytida - 21-22-iyun kunlari nishonlaganlar.
Navro’z oldidan yetti xil donlik ekinning urug’idan yetti qator ekib undirilgan. Bular bug’doy, афа, zig’ir, tariq, no’xat, jo’xori va sholidan iborat bo’lgan. Ulaming unishiga qarab, yilning hosildorlik darajasi chamalangan. Ko’pchib turgan yerga mo’l qilib suv sepilgan. Bu bilan yil bo’yi suv, namgarchilik mo’l bo’lishi istalgan. Qizlar va ayollar arg’imchoq uchishgan. Shu kuni kishilar bir-birlariga sovg’a-salomlar ulashishgan, gina-kuduratlar unutilgan, urushlar to’xtatilgan. Navro’z dasturxoniga yetti xil taom qo’yilgan va bu taomlar arab yozuvidagi «sin», ya’ni «s» tovushi bilan boshlangan. Bular hazorispand (sipand), olma (seb), siyohdona (sedona), sinjid (zaytun yog’i), sirka, sarimsoq, sabziy (bug’doy maysasi) dan iborat bo’lgan.
Dasturxon o’rtasiga tol, zaytun, behi, anor, tut kabi daraxt novdalaridan yetti dona qo’yilgan. Bir idishda pushti rang, boshqa idishda toza suv qo’yilgan. Toza suv ustiga mevali daraxtning yaproqlari tashlangan. Dasturxonga patir, qatiq, sut, pishloq, bo’yalgan tuxum, xo’roz go’shti, quritilgan mevalar , yong’oq, bodom, pista, baliq va oyna (ko’zgu) qo’yilgan. Navro’z dasturxoni uchun yoqilgan shamlar oxirigacha yonishi shart sanalgan. Yana dasturxon uchun go’ja oshi, sumalak, halim singari maxsus taomlar pishirilgan.
Qolaversa, Navro’z shodiyonalari qirq kungacha, asosan, may oyining o’rtalarigacha davom etganligidan xilma-xil marosimlarni o’z ichiga olgan. Sumalak, boychechak, lola sayli (sayli guli surx) singari marosimlar ham aslida Navro’zning uzvlari sanalib, ana shu ■muddat davomida o’tkazilaveriladi.
Sumalak - o’lib-tiriluvchi tabiatning abadiy harakatini ifodalovchi ramziy taom bo’lib, Navro’z shodiyonalarida pishiriladi va alohida an’ana sifatida nishonlanadi. Sumalak asli forscha «si mala» so’zidan olingan, o’ttiz malak (pari) ma’nosini anglatadi. Go’yoki bu , muqaddas taomni shu o’ttiz malak pishirganmishlar, uning nomi ham o’shandan kelib chiqqanmish. Sumalak Navro’z kunlarida maxsus ko’kartirilgan bug’doy maysasini o’g’ur (keli)da tuyib yoki go’shtko’bakda chopib (yanchib), so’ngra uning siqib olingan sharbatining qaynatmasiga un aralashtirib pishiriladigan taomdir.
Uni, asosan, ayollar tayyorlaydilar. Tagi olmasligi uchun qozonni muttasil kovlab turishlari lozim. Bu ish sharbat qozonga solingan oqshomdan tun bo’yi davom etgan. Shu boisdan uni tayyorlovchi ayollar tun bo’yi sumalak qozoni atrofida bazm uyushtirib, zavq-shavq bilan yelib-yugurganlar, sumalakni alqagancha tubandagi qo’shiqlarni kuylab raqsga tushganlar:
Gullola alvon-alvon, yoki: Navro’z kelay deganda,
Sumalak jonga darmon. Bug’doy undirib qo’ydik.
Yayrab ich sumalakni Mehmon bo’lib kelingiz,
Qilmayin desang armon. Sumalak qilib qo’ydik.
Mavsumiy marosimlar qadimgi ajdodlarimizning kundalik talab va ehtiyojlari tufayli vujudga kelgan. Aytaylik, bahor oylari yog’in-sochin kam bo’lsa, ekin-tikinning mazasi bo’lmagan. Shunday kezlarda yomg’ir chaqirish maqsadida ikki xil ko’rinishdagi marosim o’tkazilgan.
Qadimgi ajdodlarimiz yada (jada) toshi vositasida yomg’ir chaqirganlar. Yanada - jodugarlikni anglatuvchi jat so’zidan olingan bo’lib, qadimiy turkiy tilda sehrli kuch-qudratga ega bo’lgan predmetlarga nisbatan qo’llangan.
«Sust xotin» marosimi — yomg’ir tangrisi Sust xotinga iltijo qilish orqali yomg’ir chaqirishdan iborat. Marosim jarayonida «Sust xotin» qo’shig’i kuylangan. Bu marosim tarixan qadimiy bo’lib, turli joylarda turlicha ataladi, jumladan, Buxoro viloyatining Qorako’l va Olot tumanlarida «Chala xotin» deb ham yuritiladi.
«Sust xotin» — «Avesto»da madh etilgan osmon suvlari tangrisi Tishtriyaning xalq o’rtasida fonetik o’zgarishlarga uchrab, Tishtriy, Tushtr, sustr va nihoyat sust xotin shaklini olgan namunasi, deya izohlaydi B.Sarimsoqov.
U o’zbeklar orasida «Sust xotun», «Sut xotun», «Suv xotun», «Chala xotun» nomlari bilan tarqalgan bo’lsa, turkmanlarda «Syuyt xato’n», tojiklarda «Sust momo» yoki «Ashaglen» deb yuritiladi. Marosimning o’tkazilish tartibi ham turli joylarda turlichadir. B.Sarimsoqov lining to’rt variantini aniqlab izohlagan. Ammo uning mushtarak jihati hamma joylarda ham ayollar tomonidan o’tkazilishidir. Belgilangan kun va vaqtda o’ndan ortiq ayol qo’g’irchoqqa, ba’zi joylarda qo’riqchi (xo’sa)ga qari ayol ko’yiagani kiydirib, ayollardan biri uni ko’tarib olgan holda oldinda yursa. boshqalar unga ergashib qishloq yoki mahalla bo’ylab xonadonlarga birma-bir kirib chiqa boshlaydilar. Ular xonadonlarga kira turib: Sust xotun, sulton xotun, Ko’lankasi maydon xotun, Havo yog’mas bo’lama, Sust xotun, Tomchi tommas bo’lama, Sust xotun. Yetmishdagi kampirni, Sust xotun, Sel opketmas bo’lama, Sust xotun, — qo’shig’ini ayta boshlaydilar. Xonadon egalari ularni xursandlik bilan kutib olib, qo’g’irchoq yoki qo’riqchi (xo’sa) ustidan suv sepib, qo’shiq ijrochilariga xayr-ehson qilishadi. Ular shu хауг-ehson evaziga is qilishib, yomg’ir yog’ishidan umidvor bo’lib qolaveradilar.
Marosim keyingi taraqqiyotida erkaklar va bolalar ijrosida ham o’tkazila boshlangan. Uning qo’shig’ida mo’1-ko’l hosil etishtirish orzusi yetakchi motivdir:
Havolarni yog’dirgin. Sust xotun, Bug’doylarai bo’ldirgin, Sust xotun.
Osmondan tomchi tashlab, Sust xotun,
El-u yurtni to’ydirgin, Sust xotun. «Sust xotin» marosimi matriarxat davrida vujudga kelgan. U ibtidoiy kishilarning tabiat injiqlWarining tub sabablarini bilmasdan, ularning oldini olish choralarini topishga ojizliklari oqibatida vujudga kelgan.