Mavzu: Milliy boylik va uning tarkibi

natural baholash-hhlzb
chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish va zamonaviylashtirish 
masalalarini hal qilish, asbob-uskunalami ta’mirlash uchun ularning
guruh va turlari bo‘yicha graflklar tuzish, shuningdek, ta’mirlash 
vositalariga bo'lgan ehtiyojni aniqlash imkonini bersa, qiymat bo‘yicha baholash
esa, asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarishni rejalashtirish, 
ularning mavjud hajmini aniqlash, amortizatsiya hajmini belgilash,
59 I. Karimov. «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz 
farovonligini oshirishga xizmat qiladi» . // Xalq so‘zi, 2011-yil 22-yanvar
asosiy fondlar va ishlab chiqarish quwatlaridan foydalanish darajasini
tahlil qilish va hokazolarda muhim ahamiyat kasb etadi.
Asosiy fondlaming umumiy hajmida alohida guruhlarining qiymat
bo‘yicha o‘zaro nisbati
asosiy fondlaming turlar bo ‘yicha tuzilmasini aks ettiradi hamda amaliyotda foizlarda o‘lchanadi. Korxona asosiy 
ishlab chiqarish fondlari tuzilmasining, birinchi o ‘rinda uning aktiv
qismini - mashina va asbob-uskunalarni ko'paytirishga yo‘naltirilgan 
takomillashtirishdan manfaatdor bo‘lishi lozim. Ulaming ulushi
qanchalik yuqori bo‘Isa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori 
shunchalik katta bo‘ladi va aksincha.
Korxona asosiy fondlarining turlar bo‘yicha tuzilmasi, ko‘p jihatdan 
kapital qo‘yilmalarning texnologik tuzilmasi orqali, jumladan, ulaming
yangi qurilish va qayta ta’mirlash, amaldagi ishlab chiqarishni 
kengaytirish va qayta qurollantirish bilan awaldan belgilab qo‘yilgan
bo‘ladi. Asosiy fondlaming turlar bo‘yicha tuzilmasiga ishlab 
chiqarishni ixtisoslashtirish va konsentratsiya qilish darajasi ham katta
ta’sir o‘tkazadi.
Yirik korxonalar, ishlab chiqarishni fondlar bilan
taminlashda va
fan-texnika taraqqiyoti
yutuqlaridan keng foy- 
dalanishda kichik va o‘rta korxonalarga qara- 
ganda ko‘proq imkoni-
yatga ega. Biroq kichik 
korxonalar harakatchan-
roq, ulaming boshqaruvi 
moslashuvchanroq bo‘-
lib, natijada ishlab chi­
qarishni texnik jihatdan
qayta qurollantirish osonroq kechadi.
«Korxona iqtisodiyoti»ga ekspluatatsiya qilinayotgan asosiy
fondlam ing yoshi, birinchi o‘rinda mashina va asbob-uskunalarning 
yoshi katta ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi paytda mashina va sanoat
uskunalarini.yoshbo‘yicha guruhlashda
taxminan 
quyidagi
muddatlardan kelib chiqiladi: 5 yilgacha, 5 yildan 10 yilgacha, 10 yildan 
15 yilgacha, 15 yildan 20 yilgacha, 20 yildan 25 yilgacha va hokazo.
Mashina va uskunalaming ekspluatatsiya muddati qanchalik yuqori 
bo‘lsa, korxonaning ishlab chiqarish quwatlari shunchalik past boladi,
Inqiroz yillarida ko‘plab davlatlar o‘z 
iqtisodiyotiga, ayniqsa, moliya-bank sohasini
saqlab qolish maqsadida aynan shu sohaga 
ulkan mablag‘lami yo‘naltirishga majbur
bo‘ldi. Bu, o‘z navbatida, bir qator davlatlarda, avvalo, rivojlangan mamlakat- 
larda katta miqdordagi
davlat budjeti taqchilligi va davlat qarzlarini keltirib 
chiqardi, moliyaviy nomutanosiblikning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish Bu tadbirkor har qanday turi uchun ko'proq muvofiqdir. asosiy fondlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish - bu mavjud bo'lgan kompaniyalar, yangi qurilish, uskunalar modernizatsiya qilish va shunga o'xshash kengaytirish hisoblanadi. Bunday hollarda, odatda, taraqqiyotning barcha talablarga javob, korxona, ishini boshlaydi. eskime ikkinchi shakli qisman yoki to'liq olib tashlash ya'ni maqsadi. Shu bilan bir vaqtda uskunalar oshdi.
Biz uskunalar haqida gapirish bo'lsa, u ba'zi yo'nalishlari ajratish shartli mumkin. Dastlab, u, shunday qilib, ularning ishlash xususiyatlariga va takomillashtirilgan texnik imkoniyatlarini oshirish, mavjud mashinalari takomillashtirish ta'kidlash lozim. Shuningdek mexanizatsiyalash va uskunalar ish faoliyatini yaxshilash mumkin dastgohlar avtomatlashtirish bor. Shuningdek, dasturlashtirilgan nazorat imkoniyati uchun bir odam keng ishlatiladigan tarjima uskunalar jalb qilish zarurligini kamaytirish uchun. Qachon biz uskunalarni modernizatsiya iqtisodiy samarali, deb aytish mumkin? uning ortib yillik ishlab chiqarish hajmi amalga oshiruvchi so'ng, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va samaradorlikni oshirish, bo'lsa, u behuda emas amalga oshirildi, degan ma'noni anglatadi. Bu ishlab chiqarish va rentabelligini oshiradi.
Asosiy fondlarning eskirishi Jismoniy eskirish Ma’naviy eskirish
Asosiy fondlarning ish bilan 
ta’minlanganlik darajasi; Mehnat qurollaring sifati; Xodimlar malakasi darajasi; Asosiy fondlardan foydalanish qoidalariga rioya qilish darajasi; Ishlab chiqarish shart- sharoitlari. Asosiy fondlardan qayta ishlab chiqarish
qiymatining pasayishi; 
Asosiy fondlar (tehnika)ning ishlab chiqarish darajasi yuqoriroq bo’lgan Turlaridan foydalanish. Amortizatsiya mе'yori asosiy fondlar turiga, xizmat qilish muddatiga ko’ra tabaqalashtiriladi. Amortizatsiya qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning
tannarxiga kiritib boriladi. Mahsulot sotilgach, bu qiymat amortizatsiya ajratmalari 
ko’rinishida eskirgan jixozlar o’rniga yangisini sotib olish uchun zarur bo’lgan
mablaglar summasi tarzida jamgariladi. 
Amortizatsiya ajratmalari — maxsulot tannarxiga kiritiladigan asosiy
fondlar amortizatsiyasi summasi; asosiy fondlarni qisman tiklash (kapital ta'mir va 
yangilash) va to’liq tiklash (r
еnovatsiya) fondlarini yaratishga xizmat qiladi. 
Amortizatsiya ajratmalari m
е'yorlari asosiy fondlar qiymatiga mutanosib, ya'ni 
taxminiy foydalanish muddatiga tеkis taqsimlanishi yoki kamayib boruvchi balans 
usulida — jadallashtirilgan tartibda xisoblanishi mumkin. Jadallashtirilgan tartibda
foydalanishning birinchi yilida amortizatsiya mе'yori 2 marta oshiriladi, ikkinchi yili qoldiq qiymatining 20 foizi middorida va shu tarzda ajratmalar nazarda tutiladi 
va bu ish shu tarzda davom ettiriladi. Natijada asosiy fondlar diymatining 2/3
qismi ular xizmat muddatining yarmidayoq amortizatsiyalanadi. Amortizatsiya 
mе'yorlarining pasaytirilishi asosiy fondlarning yangilanishini sеkinlashtiradi, 
oshirilgan m е'yorlar maxsulot tannarxini qimmatlashtiradi. Shu sababli 
amortizatsiya ajratmalari davlat tomonidan tartibga solinadi. Amortizatsiya
ajratmalari ta'minlanishi kеrak bo’lgan asosiy shart asosiy fondlar eskirishining
to’liq qoplashi va ularning takror yaratilishiga erishishdir. Bozor iqtisodiyoti 
rivojlangan mamlakatlarda davlat amortizatsiya ajratmalari normativlarini b
еlgilab, jadallashtirilgan amortizatsiya orqali tadbirkorlarga soliqqa tortiladigan foyda
summasini kamaytirishga imkoniyat yaratib b
еradi. Ayni paytda asosiy fondlar qiymatini xisobdan chiqarishni tеzlatish tadbirkorni asosiy fondlarning ma'naviy eskirishi bilan bog’liq extimoli bo’lgan 
zarar ko’rishdan saqlaydi, yangi tеxnika va tеxnologiyani tеzroq joriy etishga rag’batlantiradi.
Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlarning o’zini yoki uning ba'zi 
qismlarini yangilash vaqti kеlguncha shu shaklda ma'lum fondda jamg’arilib 
turiladi va bu fondni amortizatsiya fondi d еb ataydilar. Dеmak, amortizatsiya
fondi — amortizatsiya ajratmalari xisobiga shakllanadagan maxsus fonddir.
Xulosa

Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo’lib u ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining boshlang’ich va yakuniy holatini ifodalaydi. Milliy boylik hajmining ortishi iqtisodiy o’sishning muhim omili hisoblanadi. Shu bilan birga milliy boylikda ishlab chiqarish jarayonining natijalari mujassamlanadi. U ishlab chiqailgan mahsulot hisobiga to’ldiriladi va yangilanadi. Milliy boylik hajmi , uning tarkibi, dinamikasi va ulardan foydalanish darajasi davlat va xalqaro statistikada mamlakat ijtimoiy –iqtisodiy rivojlanishining muhim yakunlovchi ko’rsatkichlari sifatida qaraladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. Shodmonov SH.SH,G’ofurov.U.V Iqtisodiy nazariya. Ma’ruzalar matni.- T:”Fan va texnalogiya” nashr.2018 2. Bekmurodov A.SH.G’ofurov. U.V O’zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustivor yo’nalishlar: o’quv qo’llanma. – T:TDIU,2007 3. Karimov I.A Iqtrisodiyotni erkinlashtirish va isloxotlarni chuqurlashtirish-eng muhim vazifamiz .T:”O’zbekiston” 2000 4. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi. O’zbekiston Respublikasining 2008-yil T: 2007 5 . Ziyayev T.M. Tarmoq va korxona iqtisodiyoti. – T: TDIU 2007E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

http://hozir.org