Mavzu: Ob xavo sharoitlarini belgilaydigan parametrlar. Xavo tozalash va ularga qo’yiladigan talablar

Mavzu: Ob xavo sharoitlarini belgilaydigan parametrlar. Xavo tozalash va ularga qo’yiladigan talablar.

Bulardan tashqari ob-havo sharoitiga ta'sir qiluvchi ishlab chiqarish omillari ham mavjud, bular har xil mashina-mexanizmlar va ishlov berilayotgan materiallar yuzalaridan tarqaladigan issiqlik nurlari ham havo haroratini oshirishga olib keladi. Bu omillar ta'siridan hosil bo'ladigan ishlab chiqarish zonasidagi havo muhitini sanoat mikroiqiimi deb yuritiladi.

Ob-havo omillari har biri ayrim holda yoki bir nechasi birlikda insonning mehnat qilish qobiliyatiga. sog'lig'iga juda katta ta'sir ko'rsaladi. Ishlab chiqarish sharoitida ob-havo omillarning deyarli hammasi bir vaqtda ta'sir qiladi. Ba'zi sharoitlarda bunday ta'sir ko'rsatish foydali bo'lishi. masalan sovuq sharoitda quritish natijasida kamaytirilishi mumkin. Ba'zi vaqtlarda esa. bir-biriga qo'shilishi natijasida zararli la'sir darajasi ortib ketishi mumkin. Masalan nisbiy namlik va haroratning ortib ketishi inson uchun og'ir sharoit vujudga keltiradi. Bundan
tashqari ish joylaridagi havo harakatini osbirish harorat yuqori bo'lgan vaqtda ijobiy natija beradi, haroral past bo'lgan vaqtda esa, salbiy natija beradi.
Bundan ko'rinib turibdiki, ob-havo omillari ba'zi bir hollarda inson uchun ijobiy va ba'zi bir hollarda esa, salbiy ta'sir ko'rsatib, inson organizmi tashqi muhitga moslashuvini buzib yuborishi mumkin. Tashqi muhitga moslashuv - bu inson organizmining fiziologik va kimyoviy jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37⁰C) saqlab turish qobiliyati demakdir.
Ob-havo sharoitining doimo o'zgarib turishi tana haroratining o'zgarmasligini saqlash, inson hayotining asosi bo'lgan organizmdagi biokimyoviy jarayonlaming me'yoriy sharoitini ta'minlaydi. Tana haroratining yuqorida ko'rsatilgan darajadan ortib ketishi issiqlash, sovishi esa, sovish deb ataladi. Issiqlash va sovish hayot faoliyatini buzuvchi halokatli hoiat vujudga keltirishi mumkin.
Shuning uchun ham inson orgamzmida tashqi muhit bilan moslashuvi fiziologik mexanizmi mavjud bo'lib, u markaziy nerv sistemasining nazorali ostida bo'ladi.
Tashqi muhitga moslashuv ikki xil: fizik va kimyoviy bo'lishi mumkin Kimyoviy tashqi muhitga moslashuv organizmning issiqlash davrida modda almashinuvini kamayiirishi va sovishi natijasida modda almashinuvini oshirishi mumkin. Ammo kimyoviy tashqi muhitga moslashuv tashqi muhitning keskin o'zgarishi borasida fizik tashqi muhitga moslashuvgu nisbatan ahamiyati katta emas. Asosan tashqi muhitga issiqlikni almashtinshda fizik tashqi muhitga moslashuvning ahamiyati katta.
Organizmning tashqi muhitga issiqlik ehiqarishi uch yo'l bilan o'lishi mumkin:
l.Odam tanasining umumiy yuzasida infraqizil nurlanish orqali (radialsiyu orqali havo almashinuvi);
2Tanani o'rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya);
3 .Terming icrlab, bug'lanishi va nafas olish yo'llari orqali suyuqliklaming bug'lanishi natijasida.
Me'yony sharoitda, kuchsiz havo harakati bo’lgan holatda harakatsiz odam organizmi radiaisiya yo'li bilan organizm ishlab chiqarayoigan issiqlikning 45%, konveksiya natijasida 30 va terlash orqali 25% yo'qotishi aniqlangan. Bunda ten orqali umumiy issiqlikning 80% dan ortig'i. nafas olisha'zolari orqali 13% va taxminan 5% issiqlik ovqat, suv va havoni isitishga sarflanadi.
Radiaisiya va konveksiya itrqali issiqlikni yo'qoiish. faqat tashqi muhit harorati lana haroraiidan kam bo'lgan hollarda bo'lishi mumkin. Shuni aytib o'tish kerakki, tashqi muhit harorati qancha past bo'lsa, issiqlik yo'qotish shuncha kuchli bo'ladi.
Tashqi muhit harorati tana haroraiidan yuqori yoki teng bo'lsa. u holda issiqlik ajratish terlab bug'lanish hisobiga bo'ladi.
I gramm lerni bug'latish hisobiga 2.5 kDj (0.6kkai) issiqlik yo'qolilishi
mumkin.

Organizmdan chiqadigan terning miqdori tashqi muhit haroratiga va bajariladigan ish kategoriyasiga bog'liq, harakatsiz organizmda, tashqi muhit harorati I5"C ni tashkil qilsa. terlash juda kam miqdorni (soatiga 30 ml) tashkil qiladi. Yuqori harorailarda esa(30"C va undan yuqori). Ayniqsa og'ir ishlarni bajarganda organizmning ishlashi juda ortib ketadi. Masalan issiq sexlarda. og'ir ishlami bajansh natijasida terlash miqdori soaiiga l-l ,5 litrga yeladi va bu miqdor terni bug'lanishi uchun 2500-3800 kDj (600-9M kkal) issiqlik sarllanadi. Havoni tozalash - uy-joy, jamoat va sanoat binolaridagi havoni texnik vositalar yordamida chang va boshqa zararli moddalardan tozalash; havo ventilyatsiya va havoni konditsirlash tizimlari yordamida tozalanadi. sanoat korxonalarida texnologik jarayonlar vaqtida ajralib chiqadigan va ifloslangan havo atmosferaga chiqarishdan oldin tozalanadi.

Havoni tozalash vositalari havoning ifloslik darajasiga va tozalashga qoʻyiladigan talabga qarab tanlanadi. Binolarga beriladigan havoni tozalashda koʻplab qoʻllanadigan qurilmalardan biri — havo filtrlaridir. Bunday qurilmalar ventilyatsiya va konditsirlash tizimlari tarkibiga kiradi. Ular yordamida binolardan atmosferaga chiqarib yuboriladigan (retsirkulyatsion) havoni ham tozalash mumkin. Retsirkulyatsion havo tarkibida chang koʻp boʻlsa, u avval chang yutkichlarda tozalanadi.
Sanoat binolarida texnologik jarayonlar natijasida ifloslangan havoni tozalash va zararsizlantirish uchun turli filtrlar, chang va gaz tutkichlar, chang choʻktirgich kameralar, sik-lonlar va boshqa uskunalar qoʻllanadi. If-loslangan havo tarkibidagi qattiq zar-ralar (mas, uchuvchi kullar)ni tutish uchun mexanik kul tutkichlar — sik-lonlar, multitsiklonlar hamda nam kul tutkichlardan foydalaniladi. Sik-lonlarning foydali ish koeffitsiyenti (f.i.k.) 40—70%, qarshiligi 70– 80 mm suv ustuniga teng, tuzilishi sodda, ishlatishi qulay, biroq biroz qoʻpolroq. Multiiiklonlar ancha ixcham, ishi ham samarali. Nam kul tutkichlar xavoni yaxshi tozalaydi, ammo ish jarayonida koʻp suv talab qiladi. Yer kurrasini o‘rab olgan havo qoplami atmosfera deyilib. Yeming landshafti hayotida juda muhim vazifani bajaradi. Atmosfera Yem ing tirik organizm larini turli ultrabinafsha nurlaridan saqlaydi. Agar atmosfera bo'lmaganda edi, unda yer yuzasi kechqurun -100° sovib, kunduzi 100°C isib ketgan bo'laredi. Faqat atmosfera tufayli Yerda hayot mavjud, aks holda u oy singari hayotsiz bo‘lib qolar edi. Atm osfera tabiatning eng muhim elemenllaridan biri bo'lib, tirik organizmning yashashi uchun juda ham zarurdir. Har b ir kishi bir sutkada 1 kg ovqat, 21 suv iste’mol qilsa, nafas organlari orqali 25 kg havoni yutadi. Toza havo, shuningdek, o'sim lik, hayvonlar va qishloq xo 'ja lik ekinlari uchun ham zarur. Atm osfera havosi har x il gazlarning m exanik aralashmasidan iborat: azot - 78%, kislorod 21%, argon - 0,93% va karbonat angidrid -0,03% dan iborat. Yeming sun’iy yo ‘ldoshlari, raketalar va kosmonavtlaming ma'lumotiga ko'ra almosferaning 100 km baland qismida ham uning tarkibida suv bug'lari, azot, azon, ammiak, vodorod, gcliy, neon, kseon, krepton gazlaridan iborat. 1000-2000 km balandlikda atmosfera asosan kislorod va azotdan, undan yuqorida - 2500 km gacha bo'lgan qismida geliy gazi va 2500 km dan yuqorida eng yengil gaz vodoroddan iborat. Atmosferaning ifloslanishi deganda uning tarkibida tabiiy holda har xil gazlar bor. A Q S H da atmosfera havosining illoslanishida transporting xissasi ЫУА. sunoal xissasi esa 17% bo'lsa. IES da sanoatning xissasi 60% ni. transport 13% ni tashkil etadi. Nyu-York. Los-Anjeles. Tokio shaharlarida atmosfera havosining illoslanishida avtom obillar hissasi 90CA ga yetadi. A Q S H olinilarining ma’lumotlariga ko'ra "Shall** kosmik apparutini orbitaga chiqargan raketa atmosferaning yuqori qatlannga 3001 alum iniy oksidini. oq poroshokka o'xshash modda chiqargan. Fransiyadagi birgina "E leklrisited Frans** IESida bir oyda 51000 t ko 'm ir yoqiladi. oqibatda har kuni stansiya mo*rilaridan 33 l sullid angidrid gazi. 250 t kul va qurum havoga chiqadi. Masalan. 1 t cho’yan ro'dasim ajralib olish uchun 150 m\ I t po'lat olish uchun 35-70 m\ 1 t atselelin olish uchun 3600 rn' kislorod sarflanadi. Atmosferaning illoslanishida log'-kon sanoati. maishiv-kommunal xo'jaligi ham ishtirok etadi. Toshkent shahnda sutkada 20 min. m ’ ishlangan. illos va tarkibida (4% ) CQ2 bo'lgan havo atmosferaga chiqariladi. Toshkent shahrining (aholisi 2,5 min) birsulka ichida qabul qilib oluvchi moddalar va atmosferaga chiqariluvchi moddalar, gazlar, 48-rasmda keltirilgan. B M T ning m a'lum oliga ko ra, hozir dunyoda yiliga sigaret chekilishi natijasida atmosferaga 10.51 kadmiy. 14 8 t qo'rg'oshin. 48.4 t mis, 203.5 t nix, 966 t marganes va boshqa zararli moddalar chiqariladi. Atmosfera havosining inson organizmiga ta’siri. B ir kishi o'rtacha bir kechakunduzda 25 kg havo bilan nafas oladi. Havo tarkibidagi zararli chang, qurum va zararli gazlar kishi organizmida to planaveradi va oqibatda har xil kasalliklam i: astma, ko'z kasali, jig a r sirrozi, qon bosimi, rak, bronxit, o ‘pka kasalligi, y o ‘tal kasallarining ko'payishiga sabab bo'ladi, nafas olish y o 'lla rin i. yurak qon tom iri sistemasini shikastlaydi. Agar havoda oltingugurt oksidi ko‘p to‘planib qolsa odamlarda bronxit, gastrit. o'pka kasalliklarini vujudga keltiradi. Uglerod oksidining havoda ko ‘payishi natijasida kishi organi/mida gemoglobin kamayadi. yurak, qon-tomir sistemalari buziladi, ateroskleroz kasalligi ko ‘payadi, bosh aylanadi, yurak tez urib. uyku buziladi, odam tajang bo‘lib qoladi. Respublikamizda atmosferaning ifloslanishi tufayli: bronxit. astma. rak, o ‘pka kasalliklari ko'payib, tug‘ilayotgan bolalar o ‘lim i ko‘p va bir qismi esa defekt bilan tug‘ilmoqda. Atmosfera ifloslanishining suvga ta’siri. Atmosferaning changlar. qurumlar, tutunlar, qattiq zarrachalar va zaharli gazlar bilan ifloslanishi sayyoramiz suv resurslariga ham salbiy ta’sir ko'rsatadi. Natijada Respublikamiz daryo suvlarining sifati pasayib, ichim lik sifatida foydalanish davlat standartiga to'g'ri kelmay qolayapti. Atmosfera ifloslanishiningo'sim liklarga ta'siri -o‘sim liklam i va qishloq xo'jalik ekinlarini m e’yorl o'sishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Oltingugurt gazi, xlor, uglevodorod birikm alari, margimush, surma, ftor yana qaytib Yer yuzasidagi o'sim lik barglariga, tuproq va suv orqali esa ildiziga o'tadi, o'sim liklar zaharlanib, ularda modda va energiya almashinishi buziladi, o 'sim liklar kasallanadi, quriy boshlaydi, qishloq xo'jalik ekinlari va mevali daraxtlar kam hosilli bo'ladi. M isol: Tursunzoda shaxridagi alum iniy zavodidan chiqayotgan zaharli gazlarning ta'sirida Surxondaryo vohasidagi bog* va uzum zorlarning, Dashnobod anorining mevasini sifatim pasaytirib, kam hosilli bo'lib qurib ketayapti. Atm osferaning iflo slanishi hayvonlarga ham salbiy ta'sir etib, ularning zaharlanishiga, ba'zan esa nobud bo'lishiga sabab bolmoqda. Hay vonlar iflos atmosfera havosidan nafas olganda uning organizmida zaharli gazlar va changlar - ftor, molibden, ko'rg'oshin va surma elementlari yig'ilib, so'ngra uni kasallanib, o‘lishiga sabab bo'ladi. Atmosfera ifloslanishining iqtisodiy zararlarini quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin: a) Atmosferaning ifloslanishi tufayli materiallaming yem irilishi va korroziyaga uchrashi (binolar, inshootlar, m etallar yem iriladi, kiyim-kechak, gazm ollarning bo'yoqlari buziladi. qadim iy tarixiy yodgorliklar nuraydi). b) Atmosfera havosining ifloslanishi korxona asbob-uskunalarining kapital remontigacha foydalanish muddatini o'rta hisobda 1,5 barobar kamaytiradi. v) Atm osferaning ifloslanishi natijasida juda ko'p o g ir kasalliklar vujudga kelmoqda, odamlar jism oniy va ruhiy kasalliklarga uchramoqda. aehchiq tuman (smog) dan ko'plab odamlar kasal bo‘lmoqda. g) Atm osfera havosining ifloslanishidan qishloq xo 'jalik ekinlari ham kalta zarar ko'radi. d) Atm osferaning ifloslanishi natijasida vujudga kelgan achchiq tutundan avtom obillam ing yurishi, samolyotlaming uchishi qiyinlashib, juda k o ‘p avariyalar bo'ladi. ye) Atmosferaning ifloslanishi yarim o'tkazgichlarjuda aniq, priborlar, vaksina va antibiotiklar ishlab chiqarishni juda qiyinlashtirib yubormoqda. Chunkiular faqat toza havoli rayon!arda ishlab chiqariladi. j) Zavod va fabrikalardan chiqadigan atmosfcrani ifloslovchi har xil gazlar. scment changlari. nix, qo‘rg‘oshin. qalay, ftor. molibden juda qimmatli xom ashyolar hisoblanadi. ko'pchiligi bckorga atmosferaga chiqib ketmoqda. Agar ulami maxsus inshootlar qurilib. ushlab qolinsa. u taqdirda birinchidan atmosfera kam ifloslanadi. ikkinchidan esa behuda sarf bolayotgan xom ashyo iqtisod qilinib qoladi. Atmosfera o‘z-o‘zini tabiiy tozalash xususiyatiga ega. Ulardagi yog‘inlar iflos m oddalami yutadi, sham ollar havodagi ifloslovchi m oddalami uchirib. b ir joyda to'planishga yo ‘l qo‘ymaydi, tuproqda yoki suv yuzasiga tushgan iflos moddalar esa reaksiyaga kiradi vaoqibatda neytrallashib qoladi. Lekin sanoat. ayniqsa yoqilg‘i sanoati taraqiy etgan. transport rivojlangan, qishloq xo'jaligi mashinalashgan vakimyolashgan. aho lining ko'payib, urbanizatsiya jarayoni kuchayayotgan bizning asrim izda atmosferaning sun'iy ifloslanishi tabiiy tozalanishga nisbatan uslunlik qilmoqda. Shu sababli atmosfera o ‘z-o‘zini tabiiy holda tozalaydi deb xotirjam b o lish juda katta salbiy oqibatlami chiqarishi mumkin. Shuning uchun atmosferaning sun'iy illoslanishidan tozalash y o lla rin i joriy etish, uning oldini olish bugungi kunning asosiy vazifasidir. Bularga b ir necha chora-tadbirlar m avjud. ularning eng m u h im la ri quyidagilardir: 1. T u tu n c h iq a ru vc h i q u v u rla r qancha balandroq q u rilsa , atm osfera ifloslanishining oldini olishning eng qadimiy y o lid a n biridir-iflos chang va gazlar keng maydonga yoyilib, uning konsentratsiyasi kamayadi. M isol, balandligi 100 m boigan quvurdan chiqayotgan chang va gazlar radiusi 20 km boigan mintaqaga tarqalsa. balandligi 250 m boigan quvurdan chiqqan chang. gazlar radiusi 75 km mintaqaga tarqaladi. 2. Pechlarda ko'rm r. torf. qoramoy yoqishning o'rniga elektr energiyadan. gazlardan foydalanilsa - atmosferaga chang. qurum. tutun va zararli gazlar kam chiqariladi. Respublikamiz olim larining ma’lumotiga ko ra ko‘m ir bilan ishlovchi korxonalar gazga 0‘lkazilsa, havoga chiqariladigan oltingugurt gazi m iqdori 10000 marta. uglerod oksid m iqdori 2000 marta, azot oksidlan miqdori 5 marta kamayadi. 3. Sanoat korxonalarida zararli moddalami tozalovchi uskunalar qurish. Bunda almosferani ko ‘plab ifloslovchi chang, qurum, tutun va zaharli moddalami atmosferaga chiqarishdan oldin ulam ing zararli ta'sirini yo'qotadigan tozalash uskunalarini yasab. ushlab qolishga va ulardan qayta foydalanishga erishish zarur. Respublikamizda 1000 dan ortiq atmosferani ifloslovchi yirik va o ‘rta korxonalar bor. Ulardagi havoning tozaligini saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar zamon talabiga javob bermaydi. Natijada o‘sha korxonalarda yiliga 4,5 min. t qattiq va gazsimon zararli moddalaming 35% atmosferaga chiqib uni ifloslantirmoqda. Kim yo korxonalari yiliga atmosferaga 120 ming t uglevodorod, 40-50 ming t uglerod oksidi, chang, 20-25 ming t oltingugurt gazi, azot gazlarini chiqarib, Chirchiq, Farg‘ona, Q o‘qon, Samarqand. Navoiy, Toshkent shaharlari ifloslamoqda. 0 ‘zbekiston Rcspublikasidagi qora va rangdor metallurgiya zavodlari (Olmaliq, Bekobod) tozalovchi uskunalaming samarali ishlamasligi natijasida yiliga atmosferaga 220 ming t iflos moddalar chiqarilmoqda, uning 90% i oltingugurt gazi. Vazifa shu korxonalaming ishlash jarayonida yangi zamonaviy texnika bilan jihozlangan tozalovchi uskunalar qurishdir. Natijada, jum xu nyatim iz havosi musaffo bo‘ladi, va ushlab qolgan moddalardan xalq xo‘jaligida qayta foydalanish tufayli juda katta foyda olish mumkin. 4. A tm osfera havosini toza saqlashning m uhim b ir y o ‘li bu sanoat korxonalarida. kommunal xo‘jalikda ishlab chiqarish texnologiyasini o'zgartirish, chiqindisiz tcxnologiya joriy etishdir. M isol: kabelni sintctik qoplama bilan o'raydigan yangi texnologiyasiga o ‘tish orqali odam organizmi uchun zararli bo igan qo‘rg'oshinning atmosferaga chiqishi yo‘qotildi. Olm aliq, kim yo zavodida mis ishlab chiqarishda yangi texnologiyani qollash - atmosferaning ifloslanishini keskin kam aytirdi va yiliga 30 ming tonna oltingugurt gazi ushlab qolinayapti. 5. Shaharlar havosining ifloslanishini kamaytirishda yerosti termal suvlardan foydalanish yaxshi natijalar berayapti (Kamchatkada, K u ril orollarida. Kavkazda, O rta Osiyoda, Kizlyar. Toshkent va I/bcrbosh shaharlarida issiq. suv harorati 90°Cdan ortiqroqdir). Bunday suvlardan shahardagi maishiy-kommunal xo‘ja lik va sanoat korxonalarini isitish mumkin. 6. A tm osfera havosini toza saqlashda avtotransport gazlarini. dudlarm kam aytirish juda m uhim dir. Avtotranport atmosferaga o‘ta zaharli ga/ chiqaradi Gazlam i kam aytirish uchun benzin o'm iga gaz va elektromobillarga o ‘tsak. atmosfera ancha toza saqlanadi. M isol, Toshkent shaxrida 1978 yildan beri benzin o'm iga quyuqlashgan propan-bulan yoqilg'isi ishlatilmoqda. 7. Shahar vaqishloqlar havosini soglomlashtirishda va atmosferani ifloslashdan saqlashda ishonchli usul - yashil o'sim liklar iflos havoni filtrlaydi, barglarida changni ushlab qoladi, havo haroratini pasaytiradi, karbonat angidridni yutib. kislorodni ishlab (lotosintez) beradi. M a'lum ki, daraxtlar, butalar va o ‘tlar shahar ichidagi changning 80% ini. sulfat angidridning 60% ini ushlab qoladi. Bo'yi 25 metrli bitta 80-100 yoshli buk daraxti b ir soatda 2 kg karbonat angidridni yutib, 2 kg kislorod ishlab beradi. 1 gektar qayinzorlar 32 t changni ushlab qoladi. Litosfera - Yeming yuza qatlami b o iib , qalinligi 30-40 km. Bu qatlamning yuqori qismi biosfera tarkibiga kiradigan tuproqdir, unda tirik organizm lam ing hayot faoliyati bilan b o g iiq ko'p sonli fizik, kim yo viy va biologik jarayonlar kechadi. Litosferada sanoatning ishlashi uchun asosiy xom ashyo manbalari - ko'm ir, neft, gaz, turli ruda va noruda foydali qazilm alar to'plangan. Keyingi yuz yillikd a sanoatning rivojlanishi natijasida planetaning mineral resurslaridan jadal foydalanilmoqda. Shunday usulda mineral xom ashyodan foydalanish katta miqdordagi chiqindilar va ulami qayta ishlashning turli bosqichlaridagi chiqindilar - konchilik korxonalarida tashish vaqtida va qayta ishlash korxonalarida. C hiqindilar miqdori ko‘p hollarda olingan mahsulotdan ko‘p boiadi. 11-jadvalda 2000 yilgacha boigan davrgacha Jahonda ishlab chiqarish chiqindilari va ulam ing hajm lari kellirigan. Atrof-muhitga tushadigan qattiq chiqindilar uchta toifaga b o linad i: sanoat. qishloq xo'jalik va shahar xo' jaligining maishiy chiqindilari. Sanoat chiqindilarining asosiy qismi kon va kon-kimyo (uyumlar, shlaklar va h.k.). qora va rangli m ctallurgiya (shlak, shlamlar, chang va h.k.), metallni ishlash korxonalari (chirindi. brakka chiqqan buyum lar va h.k.), o‘rmon va yog‘ochga ishlov berish sanoati (yogoch tayyorlash chiqindilari. yog'och q ip ig l. mayda bolakchalari va h.k.). issiqlik elektr stansiyalari energiya xo'jaligining (kul, shlaklar va h.k.), kim yo va turdosh sanoat tarmoqlari (fosfogips, ogarka. shlaklar. shlamlar. shisha siniqlari. sement changi). organik ishlab chiqarishlar (rezina. plastmassa va h.k.), oziq-ovqat (suyak, jun va h.k.), yengil. to'qim achilik va paxta sanoati. mineral va organik paxta, chang, shlam, paxtani tozalagandan keyin organik va mineral iflos aralashmalar va boshqalar).
H ozirgi vaqtda shahar xo 'ja lig in in g m aishiy ch iq ind ilarin i utilla shtirish muammosi tobora jid d iy tusolmoqda. H aryiJi bir nafar shahar aholisidan singan shisha, metall buyumlar, qog'oz. plastmassa va ovqat qodiqlaridan iborat 300 kg axlat chiqadi. Ishlab chiqarishning ko'pgina qattiq chiqindilari o 'sim liklarg a. hayvonlarga va odamlarga katta zarar keltiradi. Masalan. fosfogips uyumlari (fosforli o*g‘itlarolingandan keyingi qattiq chiqindilar) azot suvlam i ifloslantirishi va zaharlashi mumkin. Ishlab chiqarishning ba'zi chiq ind ilari tarkibida xrom . qalay. surma va boshqa zaharli moddalaming birikm alari bor. ular tuproqdan o 'sim liklar va hayvonlar orqali odam organizmiga tushadi. Kanserogen xossalarga ega bo'lgan asbest changining ajralishi juda x a v fli. Shuning uchun sanoat tomonidan xom ashyoni tejam li sarflash va chiqindilarni umuman kamaytirish. hosil bo'lgan chiqindilarni foydali mahsulotlarga qayta ishlash choralari qurilmoqda. Zaharli kim yoviyatlar paxtani. sholini. makkajo'xori. bug'doy va boshqa qishloq xo 'ja lik ekinlarining zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashishda va urug'lik chigitni him oyalashda qo'llaniladi. M a ’lum ki, hasharotlar. o'rgam chaklar. kcm iruvchilar, zamburug, virusli va bakterial, vilt kasalliklar yetkazgan zarar juda katta, yalpi hosilning 10-20% ini yo'q qiladi. Dunyoda hozirgi paytda qishloq xo'jaligida zararkunandalarga qarshi ishlatilad igan k im y o v iy m oddalar 100 m ingdan ortiq shulardan 50% i yadokim yoviyatlar - peslitsidlarga to'g'ri keladi. Hozirgi paytda dunyoda yiliga 4 min t pestitsid ishlab chiqariladi. O'zbekistan Respublikasida yiliga 135-140 ming t. zaharli kim yoviyatlar ishlatiladi. Butun dunyo bo'yicha har gektar qishloq xo'jalik maydoniga 1 kg pestitsid to 'g 'ri kelsa. G 'a rb iy Yevropada 3 kg. Yaponiyada II kg. Rossiyada 23 kg. O 'zbekistonda 35 kg ni tashkil etadi. R espublikam iz xalq x o 'ja lig id a za ra rli hashoratlarga qarshi kim yo viy moddalar. kanalarga qarshi akaritsidlar. zamburug'larga qarshi - gerbitsidlar, baktenyalarga qarshi - zootsidlar kabi zaharli kim yoviy preparatlar ishlatilmoqda. Qishloq xo'jaligida ishlatiladigan zaharli kim yoviyatlar tez parchalanmaydi, o'z xususiyatini uzoq, vaqt saqlab, biosferada moddalar almashinuvida qatnashadi. Pestitsidlar m a'lum miqdor tuproqda, suvda, havoda ular orqali o'sim lik, hay von va inson organizmida to‘planadi. Okean suvlaridagi pestitsidlar, xususan D D Tozuqa zanjiri tufayli planktonga, undan baliqlarga, so'ngra baliqlar bilan ovqatlanuvchi qushlarga o'tib, ular organizmida ko'p to'plana boradi. Natijada, pestitsidlaming tarqaladigan m aydoni tobora kengayaveradi. Shuning uchun D D T ning m a'lum m iqdordagi konsentratsiyasi Antarktidada yashovchi pingvinlar organizmida borligi aniqlandi. Hozir biosferada 4,5 min. t D D T yig'ilgan bo'lib, jon boshiga 1 kg dan to'g'ri keladi. Zah arli kim yo viya tla r tuproq, suv, havo orqali o'sim liklarga, ular orqali hayvonlarga, undan go'sht, sut mahsulotlari orqali odamlarga o'tib inson organizmida to'planib. har xil kasalliklarga sababchi bo'lmoqda, nasldan-naslga o'tib, naslga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. M a'lum otlarga ko'ra, Rossiyada geksoxlorandan asalarilam ing 51% i, D D T dan 19% i, fosfororganik moddalardan 15% i, gerbitsidlardan 6,7% i zaharlangan. O'zbekiston, Turkmaniston. Moldova Respublikalarida pestitsidlar miqdori me’yordan bir necha marta ko'p bo'lib, hayvonlar va baliqlaming kam ayib ketishiga sababchi bo'lmoqda. Pestitsidlami, masalan, xlororganik va fosfororganik moddalami tuproq ham to'la o'zlashtira olmaydi, natijada ular tuproqda to'planib, uning tabiiy va kim yo viy tarkibini buzadi, tuproqdagi foydali m ikroorganizm lam i o'ldirib, tuproq. unum dorligini 20% gacha pasaytiradi. Rossiyada keyingi 20-25 y illa r ichida zararli kim yoviyatlam i ishlatish yetti marta oshgani holda, g'alla hosildorligi gektariga 16 s ga tushib ketdi. Bunga sababchi begona o'tlar, zaharli bakteriyalar, zam buruglar, kem iruvchilam ing adaptatsiyalashib, chidamli bo'lib qolishidir. O'zbekistonda 1987 yildan boshlab biologik metodni qo'llab, har gektar paxta m aydoniga 200 ming donagacha trixogram m a hasharotini tarqatib, ko'sak qurti tuxum inm g 80-85% i yo'q qilinmoqda. Paxta zararkunandalariga qarshi biologik kurashda gabrabakon va trixogram m a kabi 100 dan ortiq foydali hashoratlar bor. O'zbekistonda 1 m in ga paxtazor gabrabakon hasharoti yordam ida, 2,5 m in ga trixogramma hashorati yordamida har xil kasalliklar tarqatuvchi zararli hashoratlardan tozalanmoqda. O'zbckistan Respublikasida tabiiy muhit o'lcham larini nazorat qiladigan xizm at (m onitorning) tashkil etilgan. Bu xizm at tuproqdagi tu rli m oddalar - o 'g 'itla r, pestitsidlar. zaharli moddalar m iqdorini aniqlaydi. ularning konsentratsiyasining yuqoriligini aniqlaganda kerakli choralar ko'radi. Antropogen monitorning - insonning xo 'jalik faoliyati bilan vujudga kelgan tabiiy muhitdagi o'zgarishlam i kuzatish va nazorat qilish tizim idir. Bu tizim tabiiy m uhitning holati to'g'risida har tomonlama axborot manbayi sifatida zarur bo'lib, noqulay m uhitlarni aniqlaydi, m uhitning zararli o'zgarishlarining o ldini oladi va kelajakdagi uning holati haqida ilm iy taxm inlar va undan ratsional foydalanish usullarini ishlab chiqadi.