Mavzu: Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi soda hayvonlar

QON SPORALILAR (HAEMOSPORIDIA) turkumi vakillari odam va issiq qonli hayvonlarning qizil qon hujayralari - eritrositlarida parazitlik qiladi. Bu turkumga 100 ga yaqin tur kiradi.
Qon sporalilar koksidiyalar singari hujayra ichida yashaydigan parazitlar bo’lsada, lekin, ularning hayot sikli bir necha xo’jayinda o’tadi. Masalan, bu turkumning eng muhim vakili odamda bezgak kasalligini keltirib chiqaradigan bezgak plazmodiysining rivojlanishi ikkita xo’jayinda o’tadi. Jinssiz rivojlanishi, hamda makro- va mikrogametositlar odam qizil qon tanachalarida etishadi. Bezgak chivinida (Anopheles) esa jinsiy rivojlanish ketadi. Koksidiyadan farq qilib, bezgak plazmodiylarning hayot sikli xo’jayinlar (chivin va odam) organizmida o’tadi. Tashqi muhitga chiqmaydi.
Odamlar orasida bezgak kasalini tarqatuvchi sporalilar plazmodium deyiladi. Bu kasallik eramizdan oldin ham ma’lum bo’lgan. U vaqtlarda bu kasallikning qanday paydo bo’lishini va odamlarga yuqish yo’llarini bilishmagan. Lekin, shunga qaramasdan bu kasallikning botqoqliklarga aloqasi borligini sezishgan va shuning uchun "botqoq isitmasi" deb atashgan.
Bezgak plazmodiumlarini birinchi marta 1879 yilda rus olimi V.I.Afanasev va 1880 yilda fransuz olimi Al’fons Laveren kashf etganlar.
Bezgak kasalini chivinlar yuqtirishini 1895 yilda ingliz olimi R.Ross va italyan olim J.Grassi aniqlashgan.
Odamlarda bezgakning asosan 4 ta turi parazitlik qiladi: 1.Plasmodium vivax - uch kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, ya’ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. 2. Plasmodium malariae - to’rt kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, ya’ni isitma har 72 soatdan keyin qaytarilib turadi. 3. Plasmodium falciparum - 24-48 soat oralab xuruj qilib turadigan va ko’pincha juda og’ir o’tadigan tropik bezgak qo’zg’atuvchisidir. 4. Plasmodium ovale - uch kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, ya’ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. Bu bezgak qo’zg’atuvchisi juda kamdan-kam Afrika va Osiyo mamlakatlarida uchraydi. Mustaqil davlatlar hamdo’stligi mamlakatlarida bu kasallikning qo’zg’atuvchisi bir marta 1924 yilda Ufa shaxrida uchragan.
Uch kunlik bezgak plazmodiumining (Plasmodium vivax) rivojlanishi quyidagicha ketadi. Bu parazitning qo’zg’atuvchisi bilan zararlangan bezgak chivini odam qonini so’rganida, chivin so’lagida bo’lgan sporozoitlar odam qoniga o’tadi. Bular qon orqali jigar va taloq to’qimalariga keladi. Bu erda ular oziqlanib ko’paya boshlaydi, ya’ni yadrolari bir nechtaga bo’linadi, so’ngra yadro soniga qarab sitoplazma ham o’shanchaga ajraladi va parazitning navbatdagi avlodi - merozoitlar paydo bo’ladi. Keyinchalik bu merozoitlar qizil qon tanachalariga kirib gemoglobini plazmasi bilan oziqlanadi. Parazitning eritrositlar gemoglobini xisobiga oziqlanib o’sadigan davriga trofozoitlar deyiladi.
Eritrositlarda rivojlanishning boshlanish davrida trofozoitlar tanasining markazida vakuola bo’lganligi uchun uzuk shaklida ko’rinadi. Keyinchalik vakuola yo’qoladi va parazit amyobasimon shakliga kiradi. Trofozoitlardan bo’linib ko’payuvchi shizontlar xosil bo’ladi. Eritrositlardagi bir shizont yadrosi bir necha marta bo’linadi va 12-24 ta merozoitlar etiladi. So’ngra bu merozoitlar eritrositning qobig’ini emirib, qon plazmasiga o’tadi. Bu hodisa merozoit eritrositga kirgandan 48 soat o’tgach sodir bo’ladi va xuddi shu paytda odamni bezgak tutadi. Sababi qon plazmasiga minglab merozoitlar bilan birga melanin degan zaharli maxsulotlar ham chiqadi va qonni zaharlaydi. qon plazmasidagi merozoitlar yana qaytadan sog’lom eritrositlarga kirib, jinssiz rivojlanishni yangidan boshlaydi. Bir necha bor shizogoniya usulda ko’payish qaytarilgach, bemor qonida jinsiy individlar - gametositlar xosil bo’ladi, ya’ni eritrositlar ichidagi merozoitlardan urg’ochi - makrogametositlar va erkak mikrogametositlar paydo bo’ladi. Gametositlarning keyingi rivojlanishi anofeles chivinining medasida kechadi. Anofeles odamning qonini so’rganda gametositlar chivinga o’tadi. Chivinning ichida mikrogametositlarning rivojlanishi natijasida 4-8 ta xivchinli 5-6 ta mikrogametalar xosil bo’ladi. Makrogametositlarning yadrosi ham kattalashib, makrogametalarga aylanadi. Mazkur makro- va mikrogametalar qo’shilib zigota xosil qiladi. Zigota harakatchan bo’lib, u ookineta deb ataladi. Ookineta chivin oshqozoni devorini teshib kirib, elastik po’stga o’raladi va oosistaga aylanadi. Oosista o’sib, yadrosi bir necha marta bo’linadi, har bir yadro bo’lagini sitoplazma o’rab oladi va natijada minglab juda mayda duksimon sporozoitlar xosil bo’ladi. So’ngra oositlar pardasi yoriladi va ichidagi sporozoitlar (10000 tagacha) chivinning tana bo’shlig’iga tushib, gemolimfa suyuqligi orqali barcha organlariga tarqaladi. Ular chivinning so’lak bezida ko’plab to’planadi. Mana shunday chivinlar odamni chaqqanida chivin so’lagi bilan birga sporozoitlar ham odam qoniga o’tadi. Sporozoitlar bir yadroli uzunchoq shaklga ega bo’lib, uzunligi 10-15 mikronga teng.
Bezgak er yuzida juda keng tarqalgan kasallikdir. Bezgak kasaliga uchragan odamda kuchli anemiya (kam qonlilik) kuzatiladi. 1mm³ qondagi eritrositlar soni normadagi 5 mln. dan 1 mln. gacha tushib qoladi.
MDX mamlakatlarida bezgak kasalligi 19 asrning oxiri 20 asrning birinchi yarmida Kavkaz, Markaziy Osiyo, Volganing o’rta va quyi oqimida hamda Ukrainada keng tarqalgan edi. 1935 yilning o’zida mazkur xududlarda 9 mln. kishi bezgak bilan kasallanganligi ma’lum. Bu davrda odamlarning bezgak bilan kasallanishi, ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika, Osiyo va Evropadagi juda ko’p mamlakatlarda keng tarqalgan edi. 1930 yillarda faqatgina Xindistonning o’zida har yili 100 mln.dan ortiq kishi bezgak bilan kasallangan.
Bezgak kasalligining qo’zg’atuvchisini o’rganish va unga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishda rus olimlaridan I.I.Mechnikov, V.M.Afanasev, V.Ya.Danilevskiy, E.Marsinovskiy, V.N.Beklemishev, D.D.Romanovskiy va S.M.Isaev, fransuz olimi SH.L.A.Laveron, ingliz olimi R.D.Ross, P.Gariem, italiyalik olim D.B.Grassi, Bastenelli va boshqalarning xizmatlari kattadir.
Markaziy Osiyo, shu jumladan bizning mamlakatimizda ham bezgakka qarshi ishlar olib borilgan. Birinchidan bezgak bilan kasallangan odamlarni majburiy yalpi davolash kurslaridan o’tkazilgan. Ma’lumki, bezgak chivini o’z tuxumini ko’lmak suvlarga qo’yadi. SHuning uchun bezgak chivini ko’payishining oldini olish maqsadida ko’lmak suvlar va botqoqliklar o’zlashtirilib, quritildi. Bezgak chivinlari, ularning tuxumi, lichinkalari va g’umbaklari turli usullar bilan qirib tashlandi. Oxirgi yillarda bezgak chiviniga qarshi biologik kurash choralarini qo’llashga aloxida e’tibor berilmoqda. Xususan, issiq iqlimli joylarda bezgak chivini lichinkasini yo’qotish uchun xovuz va ko’llarda tirik tug’ar gambuziya balig’i ko’paytirilmoqda. Bu tadbirlarni o’tkazish natijasida 1960 yildan boshlab MDX mamlakatlarida, shu jumladan, O’zbekistonda ham bezgak kasalligi butunlay tugatilgan. Lekin odamlarning bezgak bilan kasallanishi Janubiy va Markaziy Amerika, Osiyo va ayniqsa, Afrika mamlakatlarida xozirgi kunda ham keng tarqalgan. Xozirgi vaqtda anofeles avlodiga kiradigan chivinlarning 400 dan ortiq turi bor. SHulardan 25-30 ta turi bezgak kasalligini qo’zg’atuvchilarining tashuvchisi xisoblanadi.
Odamlarni chivin chaqishidan saqlash uchun badanga har xil kimyoviy dorilar surish, yozda pashshaxonalardan foydalanish lozim.