Mavzu: O'rta osiyo mamuriy hududiy chegarasining o`zgarishi. Reja

Milliy-hududiy chegaralanish XI asr.

Panislomizm va panturkizm kabi g‘ayri sovet loyihalar tug‘dirayotgan potensial xavfning oldini olishni maqsad qilgan sovet rahbariyatining intilishi – miliy hududiy chegaralanish o‘tkazilishining bosh sababidir. Sovet rahbariyatining maqsadi “Buxoro”, “Turkiston” va “Xiva” kabi nomlarni esdan chiqarish edi, chunki bu nomlar mintaqa aholisining siyosiy sodiqligini ifodalovchi va tub aholi orasida qonuniy deb hisoblanuvchi davlat ramzlari edi. Ko‘p millatli va polietnik Turkiston, Buxoro va Xiva davlatlari o‘rnida O‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston avtonom sovet respublikasi (O‘zbekiston tarkibida), Qoraqalpoq avtonom viloyati va Qoraqirg‘iz viloyati kabi milliy sovet sotsialistik respublikalari tashkil etildi.
Milliy-hududiy chegaralanish XI asrdan beri O‘rta Osiyoda tanho hukmronlik qilib kelgan turkiy sulolalarni tiklash rejalarini yo‘qqa chiqardi. Eng asosiysi, u panturkizmga qaqshatqich zarba berdi.
Turkiy birdamlik milliy respublikalarga bo‘lib tashlanishidan tashqari mintaqada yagona turkiy bo‘lmagan respublika – Tojikiston paydo bo‘ldi.
Stalin natsional-kommunistlarning O‘rta Osiyoda yagona Turk respublikasini yaratish talabiga xilof ravishda turkiy xalqlar birdamligiga nifoq solish va sovet tuzumiga zid bo‘lgan yagona turk davlatiga qarshi kurashish maqsadida “oriylar hududini” tashkil etdi.
1924 yilda o‘tkazilgan milliy hududiy chegaralanishning oqibatlari ana shundan iboratdir. Milliy chegaralanish g‘oyasi Markaz tomonidan loyihalashtirildi va amalga oshirildi. O‘rta Osiyo xalqlari “Oktabr farzandlari” deb e’lon qilindi hamda bundan buyon o‘zining qaror topishi uchun bolsheviklar va ruslar oldida qarzdor edi. Shoshma-shosharlik bilan belgilangan chegaralar va sovetlarning bundan buyongi siyosati tojiklar, o‘zbeklar va boshqa xalqlarni tinch qo‘shnilardan murosasiz raqiblarga aylantirib qo‘ydi. Iqtisodiyot markazlashtirilgan va xalq xo‘jaligi taqsimlangan sharoitda mintaqaning milliy namoyondalari taqchil resurslar va Kremlning lutfiga sazovar bo‘lish uchun bir-birlari bilan jiddiy kurashga kirishdi. 1924 yilda Tojik respublikasi tashkil etilishi bilangina tojiklarda birlashish g‘oyasi bilan sug‘orilgan millatparvarlik shakllandi. Aynan o‘shanda tarkibida talaygina sobiq jadid panturkistlari bo‘lgan Tojikiston rahbariyati Xo‘jand okrugi, Buxoro, Samarqand va ayrim boshqa hududlarga da’vo bilan chiqib, O‘zbekiston SSRga hududiy e’tirozlarini bildirdi. Qariyb 10 yil davom etgan milliy hududiy chegaralanish chog‘ida bolsheviklar mintaqaning xalqlari o‘rtasida nizo urug‘ini sochish hamda yangi paydo bo‘lgan respublikalarda cheksiz hokimiyatga ega bo‘lish maqsadida chegaralarni noto‘g‘ri belgiladi, anklavlar, bahs-munozarali uchastkalarni tashkil etdi. Bunday siyosat Qadimgi Rimning “bo‘lib tashla va hukmronlik qil” usuliga o‘xshar edi va ayni vaqtda Xitoyning Shinjon hududida yuritilayotgan “varvarlarni varvarlar yordamida boshqar” siyosatini eslatar edi.