Мavzu: Ota-onaning bolalarga ta'lim tarbiya berishga oid huquq va majburiyatlari

Мavzu: Ota-onaning bolalarga ta'lim tarbiya berishga oid huquq va majburiyatlari.

Reja::
1. Kirish;

2. Ota-onaning shaxsiy-nomulkiy huquq va majburiyatlari;
3. Ota-onaning huquq va majburiyatlari tengligi;
4. Ota-onaning bolalarga ta'lim tarbiya berishdagi huquq va majburiyatlari.

Kalit so'zlar: nikoh, konvensiya, BMT, oila, subyektiv oila.

Kirish:
Ota ona o‘rtasidagi munosabat qanchalik barqaror bo‘lsa, oila ham

shunchalik mustahkam bo‘ladi, bolalarni tarbiyalash ishi to‘g‘ri olib

boriladi. Binobarin, mamlakatimizda insonparvar, demokratik huquqiy

davlat qurishda hamda nikoh munosabatlarini tartibga solishda huquqiy

normalarning ahamiyati yuqoridir. Qonunda belgilangan qoidalarga binoan

tuzilgan nikoh er va xotin uchun huquq va majburiyatlarni keltirib

chiqaradi, boshqacha qilib aytganda er-xotin munosabatlari vujudga

keladi. Nikoh qayd etilgan paytdan boshlab shaxsiy huquqlar er va

xotindan har birining subyektiv oila huquqini tashkil etadi hamda faqat

oilaviy-huquqiy munosabatda namoyon bo‘ladi. Demak, u faqat shu

ma’noda oilaga oid qonun hujjatlari bilan himoya qilinadi. Er-xotinning

har biriga tegishli bo‘lgan shaxsiy huquq va majburiyatlar faqat oila

huquqi bilan emas, balki huquqning boshqa sohalari bilan ham tartibga

solinadi.

Bunda xotin-qizlar siyosiy masalalarda erkaklar bilan teng huquqqa

ega bo‘lganlaridek, oilada ham barcha shaxsiy va mulkiy masalalarda

erkaklar bilan teng huquqlardan foydalanadilar va bab-baravar

majburiyatlarga egadirlar. Bu qoida O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 46-moddasida mustahkamlab qo‘yilgan. Er-xotinning

qayd etilgan nikohi natijasida vujudga kelgan huquq va majburiyatlari ikki

xil ─ shaxsiy va mulkiy bo‘ladi. Shaxsiy huquqlarning ko‘pi er-xotinning

nikohi tufayli yuzaga keladigan huquqi kabi, nikohga o‘tgunga qadar ham

ularga tegishli bo‘ladi. Masalan, familiya tanlash huquqi, bolalar tarbiyasi

va oila-turmush masalalarini hal qilish, mashg‘ulot turi, kasb va turarjoy

tanlash huquqlari shular jumlasidandir. Bunday holatlar ularning mehnat

va fuqarolik huquqi muomala layoqatining elementi bo‘lib, oila huquqi

sohasiga kirmaydi. Nikoh qayd etilgan paytdan boshlab shaxsiy huquqlar

er va xotindan har birining subyektiv oila huquqini tashkil etadi hamda

faqat oilaviy-huquqiy munosabatda namoyon bo‘ladi. Demak, u, faqat shu

ma’noda oilaga oid qonun hujjatlari bilan himoya qilinadi. Er-xotinning

har biriga tegishli bo‘lgan shaxsiy huquq va majburiyatlar faqat oila

huquqi bilangina emas, balki huquqning boshqa sohalari bilan ham tartibga

solinadi.

Ota-onaning shaxsiy-nomulkiy huquq va majburiyatlar:

Fuqarolarning sha’ni va qadr-qimmati O‘zbekiston Respublikasi

Fuqarolik kodeksining 20-100-moddasiga muvofiq himoya qilinadi.

Oilaviy munosabatlarda er-xotinning shaxsiy huquqlari mulkiy

huquqlariga nisbatan ustuvor ahamiyatga ega bo‘lib, ularning hajmi,

mazmuni, xarakteri er va xotinning oilaviy huquqiy munosabatlarda

qatnashuvchi sifatidagi huquqiy holatini belgilab beradi.

Oilada er va xotinning teng huquqliligi. Konstitutsiyaning

18-moddasiga asoslangan va tenglik tamoyilidan kelib chiqib, Oila

kodeksining 19-moddasida oilada er va xotinning teng huquqliligi belgilab

qo‘yilgan. Barcha huquqiy munosabatlarda er-xotin huquqning teng

subyekti hisoblanib, ularga bab-baravar huquqlar beriladi va tegishli

majburiyatlar ham yuklanadi. Bu tamoyil to‘la amalga oshiriladi va

moddiy ta’minlangan. Er-xotin mulkiy huquqqa tegishli bo‘lmagan

shaxsiy huquqlariga oid barcha masalalarni birgalikda hal qiladilar. Ular

oilada hamma shaxsiy huquqlarda tengdirlar.

Amaldagi qonunlar turmushga chiqqan ayolni muomala layoqatini

hech qanday cheklamaydi, uni eriga bo‘ysundirib, qaram qilib ham

qo‘ymaydi. Barcha huquqiy munosabatlarda er-xotin huquqning teng

subyekti hisoblanib, ularga bab-baravar huquqlar beriladi va tegishli

majburiyatlar ham yuklanadi. O‘zbekistonda er va xotin rasmiy

jihatdangina emas, balki oilada ham teng huquqqa egadir. Oila huquqiga

asosan, er-xotin umumiy xo‘jalik ishlarini birgalikda, o‘zaro hamjihatlik

asosida olib boradilar. Ular bir-birlariga ma’naviy yordam berib,

ko‘makdosh bo‘lib yashaydilar, hamma masalalarni bamaslahat hal

qiladilar. Biroq er-xotindan birining shaxsiy huquqini amalga oshirishga

muntazam xalaqit berish (masalan, erning yoki xotinning mashg‘ulot turi,

kasb tanlashiga ), shaxsiy huquqlarni amalga oshirishni suiiste’mol qilish,

oila manfaatlariga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar nikohdan ajralishga

olib kelishi mumkin.

Familiya tanlash huquqi er-xotining muhim shaxsiy huquqlaridan

hisoblanadi.

Oila kodeksining 20-moddasiga binoan, “Nikoh tuzish vaqtida er va

xotin o‘z xohishi bilan eri yoki xotinining familiyasini umumiy familiya

qilib tanlaydi yoki ularning har biri nikohgacha bo‘lgan o‘z familiyasini

saqlab qoladi.

Er va xotindan birining o‘z familiyasini o‘zgartirishi boshqasining

ham familiyasi o‘zgarishiga olib kelmaydi”.

Keyinchalik familiyani o‘zgartirishga faqat umumiy asoslarda,

qonunda belgilangan hollarda yo‘l qo‘yiladi.

Ota-ona uz bolalariga nisbatan tеng xukuk, va maj-

buriyatlarga egadirlar (ota-onalik xukukpari). Ushbu

bobda nazarda tutilgan ota-onalik xukukdari bolalar

un sakkiz yoshga tulganlarida (voyaga еtganda), shuning­

dеk voyaga еtmagan bolalar nikoxga kirganlarida

xamda Konun bilan bеlgilangan boshka xollarda bola­

lar voyaga еtmasdan tula muomala layokatiga ega

bulganlarida tugaydi.

1. Ota va onalarning uz bolalariga nisbatan tеng xukuk,-

li bulishlari Uzbеkistaon Rеspublikasi Konstitusiyasi­

ning 46-modsasida nazarda tutilgan xotin-k,izlar va er-

kaklarning tеng xukukliligiga asoslanadi. Dеmak, bola

*ak,ida gamxurlik k,ilish, unga ta'lim-tarbiya bеrish ota-ona

uchun fakat axlokiy krida bulib krlmay, balki konstitusiya-

viy xukuk, va burchdan x,am iborat. Ota-onalik x,ukuk,ini amalga oshirishda tеng xukuk, va

majburiyatga ega bulish Oila krnunining asosiy tamoyilla-

; ridan bulgan oilaviy munosabatlarda er va xotinning tеng

xukukliligidan kеlib .chikadi.

Ota-onalik xUKUKlarini amalga oshirish bilan boglik,

. xamma masalalar er va xotin tomonidan birgalikda bamas-

\ laxat kеlishilgan xolda xal kilinadi.

fukaroning muomala layokati, ya'ni uning uz xarakatlari

bilan fukarolik xUKUKlarga ega bulishi - ularni amalga

oshirish, uzi uchun fukarolik majburiyatlari vujudga kеlti-

rish va ularni bajarish layokati, u voyaga еtganda - un sakkiz

yoshga tulganda tula xajmda vujudga kеladi.

: Shuning uchun, ota-onalik XUKUKI bolalarning t^la xajmda

muomala layok,atiga ega b9lganlarida tugaydi.

2. Konunda bеlgilangan ayrim xollarda, voyaga еtmagan

bolalarning tula xajmda muomala layokatiga ega bulishlari

mumkin. FKning 22-moddasiga asosan, voyaga еtgunga kadar

konuniy asosda nikoxdan utgan fukaro nikox kayd etilgan

vaktdan boshlab tula xajmda muomala layokatiga ega buladi.

Nikox tuzish natijarida muomala layokatiga ega bulgan

shaxslar un sakkiz yoshga tulmasdan turib nikox bеkor ki­

lingan takdirda xam tula xajmda muomala layokatini saklab

Koladilar.

Bundan tashkari, FKning 28-moddasiga asosan un olti

yoshga tulgan voyaga еtmagan bola mеxnat shartnomasi buyicha

ishlayotgan bulsa, shuningdеk, ota-onasi, farzandlikka

oluvchilari yoxud xomiysining roziligiga binoan tadbir-

korlik faoliyati bilan shugullanayotgan bulsa, u xam tula

Xajmda muomalaga layokatli dеb e'lon kilinishi mumkin.

Voyaga еtmagan shaxеning tula muomalaga layokatli dеb

e'lon kilinishi (emansipasiya) ota-onaning, farzandlikka

oluvchilarning yoki xomiyning roziligi bilan vasiylik va

Xomiylik organining karoriga muvofik, bunday rozilik

bulmagan takdirda, sudning karori bilan amalga oshirili-

shi mumkin.Ota-ona uz bolalarini tarbiyalash x u k u k i ga ega va

tarbiyalashi shart.

Ota-ona uz bolalarining tarbiyasi va kamoloti uchun

javobgardir. Ular uz bolalarining sogligi, jismo-

niy, ruxiy, ma'naviy va axlokiy kamoloti x,akida

gamxurlik kilishlari shart.

Ota-ona bolalarini tarbiyalashda boshka barcha

shaxslarga nisbatan ustun xukukda ega.

Ota-ona bolalarining krnun xujjatlarida bеlgi­

langan zarur darajada ta'lim olishini ta'minlashi

shart.

1. Bolalarni voyaga еtgunlariga kadar tarbiyalash buyicha

ota-onalarning majburiyati Uzbеkiston Rеspublikasi Kons-

_ titusiyasining 64-moddasida bеlgilangan.

Sharxlanayotgan ushbu modsaga binoan ota-ona zimmasiga

voyaga еtmagan bolalarga ta'lim-tarbiya bеrish borasida

fakat majburiyat yu klan may, shuningdеk, ularga bu muxim

masalani amalga oshirishga doyr xukuklar xam bеriladi.

Bolaga tarbiya bеrish ota-onaning birdan-bir shaxsiy

xukuki xisoblanadi. Ushbu XUKUKVDN ota-onalar konunda max-

sus nazarda tutilgan xollardagina. (OKning 79, 80, 169, 171-

moddalariga bеrilgan sharxlarga karalsin) maxrum bulish­

lari mumkin.

Tarbiyalash borasida ota-onaga bеrilgan x U K U K n i n g tom

ma'nosi - bolani shaxеan tarbiyalash uchun ularga bеrilgan

imkoniyatdan iborat. Bu ishda ota-ona bolaga tarbiya bеrish

uslubi va usullarini e r k i n xolda tanlaydilar, bu masala­

ni xal kilishda uzgalarning uzboshimchalik bilan aralashi-

shyga yul kuyilmaydi.

“Bola xUKUKlari tugrisida”gi BMT Konvеnsiyasi 14-

moddasining 2-bandiga binoan, ushbu Konvеnsiyaga kushilgan

davlatlar uzlarining milliy sharoitlari, an'analarini

Xisobga olgan xolda va uz moddiy imkoniyatlaridan kеlib

chikib, ota-ona va bolalarni tarbiyalovchi boshka shaxslarga

yordam bеrishlari kеrak ekanligi nazarda tutiladi. Bu

muxim masalani tugri va samarali xal kilish borasida

Uzbеkiston Rеspublikasi Prеzidyonti va Xukumati tomoni­

dan tеgishli XUKUKIY xujjatlar kabul kilingan va zarur

bulgan tadbir-choralar amalga oshirilmokda. Ota-onalar yoki ularning urnini bosuvchi shaxslar, -

dеyiladi konunning 30-moddasida, - uzlarining voyaga еtma­

gan bolalari uchun ta'lim shakllarini, umumta'lim muassa­

sasi turi va ukitish tilini tanlash, ta'lim muassasasi

ma'muriyatidagi uk,uv yurtlari ustavlarida bеlgilangan za­

rur shart-sharoitlar yaratilishini1 bolaga x,urmat bilan mu-

nosabatda bulishni talab kilish, ta'lim muassasasini

boshkarishda ishtirok etish xukuk/triga egadirlyr”.

Shu bilan birga, ular bolalarning jismoniy va ruxiy

jixatdan sorlom bulishi tugrisida gamxurlik kilishlari,

' bolaning kadr-kimmatini x,urmatlashlari, bolada mеx,natsе-

varlik, yaxshilik va muruvvat, Vatanga sadokat, yoshi uluglar-

ga, davlat tili va ona tiliga, oilaga, milliy tarixiy kad-

riyatlar va madaniyat kadriyatlariga nisbatan xurmat tuyru-

sini tarbiyalashlari, ularga konunlar, x,ukuklar va inson

erkinliklarini xurmat ruxida e'zozlashni urgatishlari,

bolalarning ta'lim muassasalarida Ukishlari uchun yoki

bеlgilangan talablar xajmida uyda tulakonli ta'lim

olishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishlari shart.

2. Bola tarbiyasi va uning kamol topishida ota-onalar uz

xukuklaridan tula foydalanishlari va shu bilan birga,

zimmalariga yuklatilgan majburiyatlarni bajarish mas'u-

liyatini xam tеng amalga oshirishlari kеrak. «Bola XUKUK-

lari tufisida»gi BMT Konvеnsiyasining 18-moddasi 1-ban-

diga binoan ushbu majburiyat ularning kaеrda bulishidan

Kat'i nazar ota-ona uchun umumiy va majburiy xisoblanadi.

Voyaga еtmagan bolalarying ta'lim olishiga monеlik ki-

ladigan ota-onalar yoki ularning urnini bosuvchi shaxslar,

Konunda bеlgilangan tartibda javobgar bulishlari bеlgi­

langan.

Dеmak, ota-onalar voyaga еtmagan uz bolalarining tar­

biyasi va ularning kamol topishi uchun javobgar xisoblanib,

ularning (uz bolalarining) sorliri, jismoniy, ruxiy,

ma'naviy va axlokiy kamolati xakida ramxurlik kilishlari

kеrak.

3. Ota-onalar uzlarining voyaga еtmagan bolalarini shax-

san tarbiyalash xUKUKI dan kеlib chikib, ularni gayrikonuniy

tarzda ushlab turgan boshka xar kanday shaxsdan talab kilib

olishda ustun xukukga egadirlar.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. O'zbekiston Respublikadi Konstitutsiyasi;
2. O'zbekiston Respublikadi Oila kodeksi;
3. Oila kodeksiga sharxlar;
4. Oila huquqi darslik.