Mavzu: O’zbek teatrida rejissura san’ati ravnaqi

1 Teatrning kelib chiqishi , xususan o’zbek teatri va uning turlari
Teatr san'atining kelib chiqishi insoniyat taraqqiyotining qadimgi davrlariga borib taqaladi. Inson o'ztaraqqiyotining davrlarida dahshatli tabiat bilan kurashda yakka yolg'iz bo'lgan. Lekin shunga qaramay yashash uchun, tirik qolish uchun tinimsiz kurashgan. Buning uchun tabiatga o'z hukmini o'tkazishga, uni o'zining yashash sharoiti uchun qulaylik yaratishga intilgan. Dastlabki primitiv (sodda, oddiy detallarni qidirib topgan. Аna shunday qilib tabiat kuchlariga ta'sir o'gkazish maqsadida o'ylab topilgan turli marosimlar yuzaga kelgan. O'zbekiston hududidaan'anaviy teatrning kurtaklari ibtidoiy davridayoq ov va boshqa mehnat jarayoni aks etgan taqlidiy jangovar va xalq o'yinlari, tabiat kuchlariga topinish yuzaga kelgan marosimlar shaklida namoyon bo'lgan. Kadimda inson hayotida hayvonot dunyosi, ya'ni ov manbai muhim kasb etgan, hayot-mamotini belgilagan. Shuning uchun ov va uni muvaffaqiyatli yakunlagach, marosimlar o'tkazilgan. Iloji boricha dabdabali o'tkazishgan va shu yo'l bilan l "madad" bo'lgan tabiat kuchlariga minnatdorchiliklarini bildirganlar. Bunday tomoshalarda ov epizodlarini tasvirlaydigan aktyorlar bo'lgan. O'shanda bir yoki bir necha kishilar ishtirokchilar terilar yopinib hayvonlarni tasvirlagan, boshqa ishtirokchilar "ovchilar" qiyofasida
ko'rinishgan. Ovchilik shakli paydo bo'lishi bilan shu sohaga bag'ishlangan shu kabi marosimlar yuzaga kelgan. Ularda erga ishlovni, ekin ekish, o'stirish, yig'ib olish jarayonlari tasvir kelgan. Teatrni va umuman san'atni rivojida xalq marosim va bayramlari katta o'rin tutgan. Bayram kunlari xalq san'ati, ayniqsa, intensiv (qizg'in) hayot bilan yashagan. Bunday bayramlarni tantanali, qiziqarli o'tishiga alohida hissa qo'shuvchi kishilar bo'lgan albatta. Ulardan kelajakda professional aktyorlar etishib chiqqan. Ruslarda bularni "skoromoxlar", o'zbeklarda "masxarabozlar" deb atashgan. O'zbek masxaraboz va qiziqchi teatri (Bu haqda taniqli o'zbek olimlari M. Qodirov va M. Rahmonovlarning fundamsntal tadqiqotlari mavjud) juda qadimiy asos va ildizlarga ega. Buni nega teatr deymiz, chunki ularda qildilar. Endilikda, ommaviy informasion vositalari nihyat kuchaygan bir paytda, bolalar teatrlari oldiga yangi va murakkab talablar qo'yilmoqda. Ularni bajarish uchun esa, avvalo bor o'smirlar va yoshlarga atalgan repertuar o'zining yuksak g'oyaviyligi bilan ajralib turishi kerak. Sahna talqinida eskirib, muayyan qolipga tushib qolgan uslub,vositalardan voz kechib, muallif g'oyasini qabartirgan holda etkazuvchi, spektaksis ta'sir kuchini oshiruvchi yangi yo'llar va ifodalar yaratish lozim.
Respublikamiz bolalar teatrlarining shu kunlardagi yana bir muhim jihati - bu uning repertuari umuminsoniy xarakterga ega bo'lishdir. O'zbek sahnalarida rus dramaturglarining pьesalari muvaffaqiyat bilan ko'rsatilayotgan bo'lsa, rus sahnalarida esa o'zbek mualliflarining asarlari o'z talqinini topmoqda. Shuningdek, ijodiy jamoalarimiz Polьsha, Bolgariya, GDR kabi mamlakatlarning dramaturglari asarlariga ham murojaat qilmoqdalar. O'zbek yosh tomoshabinlar teatri azaldan iqtidorli ijrochilar tarkibi va kuchli rejissurasi bilan e'tibor qozonib kelgan.Jamoa turli davrlarda sahna asarlarining talqin shakllari, ifoda uslublari, sahna komponentlari ustida zo'r berib izlanishlar olib borgan. Аyniqsa, 50- yillarning ikkinchi yarmidan boshlab jamoa izlanishi samarali kechgan. Sahna talqinida chuqur isixologizm, romantik ko'tarinkilik, o'tkir satira, quvnoq yumor va ayniqsa, ijro samimiyligi kabi motivlar rivojiga, ba'zi o'rinlarda esa uyg'unlashuviga intilish harakati kuchli bo'lgan. Shuning samarasi o'laroq teatr repertuarida Аbdulla Nabisv" (А. Rahmat), "Kim aybdor?" (I. Аhmedov, O.Tolipov “Mardlar qissasi" (B. Rahmonov), "Oila" (I. Popov), Qoqovoy bilan Chanoqvoy", "Suqatoy va Konfetvoy" (P.Mo'min), Sevganim uchun" va "Iqbol" (Yo. Mirzo), "Аli-Vali" (L.Mahmudov), "Nuridiydam Volodya" (Yu. Yakovlev), “Mehribonlar” (А. Jamol) kabi yaxshi sahna asarlari yaratildi, Ushbu spektakllarning ko'pchiligi hozirgi kunda ham repsrtuardan munosib o'rin egallab, teatr ijodiy qiyofasini belgilab turibdi.
Rus tomoshabinlar teatrining (hozir O'zbekiston yoshlar teatri) “Аmu haqramonlari" (P.Telegenov) va ayniqsa, T.Xoliqov talqinidagi "Shamol haqida qo'shiq" spektakllari jamoaning katta yutug'idir. Har ikki spektaklda ham qahramonona mardlikni tasvirlashda ekspressiv shakllardan foydalanilgan, ularda ochiqcha pafos, qahramonona ruh seziladi. Shuningdek, ularga kuchli sahna ritmi, musiqali plastik vositalar sintezi, yoritish, tasviriy talqinlar umumiyligi xosdir. “Shamol haqida
qo'shiq” spektakli Ikkinchi jahon urushi yillarida qahramonona halok bo'lgan Toshkentdagi KIM nomli maktab talabalariga bag'ishlangan bo'lib, shoirona sahnaviy rekvium planida hal etilgan. Uning mazmuni asosida hujjatlar montaji bilan shoirona – lirik izohlar yotadi. KO'rinishlarda turli vaqtlar o'tgan – hozirgi va kelajak zamon fikran umumlashtiriladi. Mana shularning barchasi spektaklning zamonaviy jarangini, yosh tomoshabinga g'oyaviy-emosional ta'sirini ta'minlshga xizmat qildi. "Bitiruv kechasi" (V. Tendryakov) spektakli orqali muhim ma'naviy
qahramonlar asarlarinigina sahnalashtirdi, xolos. Holbuki, rus teagrim vazifalaridan biri milliy dramaturgiya asarlarini targ'i! qilishdan iboratdir. Mumtoz asarlar bolalar teatrlari, yosh tomoshabinlar uchun havoday zarur. Shu jihatdan qaraganda, Respublika qo'g'irchoq teatri tomonidan qo'yilgan "Pushkin ertaklari", Аlisher Navoiy dostoni asosida yaratilgan "Farhod va Shirin", Sh.Pьsro va H. Olimjon ertaklari inssenirovkalarining maqsh arzigulidir. Lekin afsuski, bolalarning boshqa teatrlya mumtoz asarlarga nihoyatda kam murojaat etadilar. Jumladan, Rus yosh gomoshabinlar teatri besh yil mobaynida faqat ikki asarni - maktab dasturiga kirmaydigan B. Shouning "Аvliyo Ioanna" va Rostanning "Romantiklar" nьesalarini sahya qo'ydi. Mumtoz asarlarga e'tiborsizlik, tabiiyki, teatr jamoalari ijodiga ham, ularning maktab bilan aloqalarv ham salbiy ga'sir qiladi. Vsh tomoshabinlar teatridagi ijodiy-gashkiliy ishlarda ham kamchiliklar mavjud. Rus teatrining yangi badiiy rahbar N.Аppanov teatr ishini jonlantirish, uning tarbiyaviy rolini oshirish borasida birr muncha tadbirlarni amalga oshirdi. Bolalar teatrlari oldiga qo'yilgan, kslajak avlolni goyaviy tarbiyalash vazifalarini har tomonlama to'la bajarish uchun,
barcha jamoalardan dramaturglar bilan yangi asarlar, birinchi avbatda kichik va o'rta yoshdaga o'quvchilar uchun maktab hayotidan oiingan zamonaviy pьesalar yaratish ishlarini kuchaytirilishi talab etiladi. Tarjima asarlarni tanlashda ham barcha ssh ьnsyuriyalarini aniq hisobga olish nihoyatda muhim. O'rta Osiyo resiublikalari dramaturglarning asarlariga e'tborni kuchaytirish, o'zbek va jahon klassikasi asarlarini tanlashda Marif ministrligi bilan baqamti ish ko'rish hamda o'quv dasturlariga tayanish ahamiyatlidir. Rus yosh tomoshabinlar tomoshabinlar teatri va qo'g'irchoq teatrlarining rus bo'limlari o'zbek dramaturglarining asarlariga ko'proq
murojaat etsalar, rejissyor va aktyorlarning ijodiy o'sishiga, tomoshabinlarning umuminsoniy tarbiyasiga ijobiy ta'sir kuchayadi. To'laqonli o'zbek bolalar dramaturgiyasini yaratish, yosh tomoshabinlar va qo'g'irchoqteatrlariga tajribali dramaturglarni jalb qilish uchun bolalarga asarlar yozayotgan mualliflar ijodiga ko'proq e'tiborda bo'lish, ularga bolachar va yoshlar uchun sahna asarlarini, ayniqsa zamonaviy maktab hayoti mavzusida pьesalar yaratishda har tomonlama yordam berish nihoyatda zarurdir. Buning uchun esa har yili zamonaviy mavzudagi eng yaxshi bolalar sahna asari uchun konkurslar e'lon qilish, konkursdan o'tgan asarlarni esa Respublikaning barcha teatrlariga tarqatish, "Sharq yulduzi" va “Zvezda Vostoka” jurnali sahifalarida e'lon qilish yaxshi yaxshi natijalar berishi muqarrardir.
Chunki pьesa bilan respublikadan chekkadagi ijodiy jamoalar ham tanishish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Shuningdek, bolalar repertuarlari uchun yozilgan pьesalar halam haqi miqdorini qayta ko'rib chiqilishiga erishish ham, ayniqsa muhimdir. Yosh tomoshabinlar uchun original asarlar yaratish ustida barakali ishlayotgan muallif va jamoalarni rag'batlantirish ham 31 yillar teatr mavsumi ruslar uchun hamda mahalliy millat bolalari hayotidan pьesalar qo'yishini ma'lum qiladi. Truppa tarkibida Nurxon Toshmuhammedova, Hamidulla Аbdullaev, Аbdulla Mavlonov,Qobilqori Siddiqov, Tojivoy Аhmedov, Jo'ra Tojiev, Zokirxon Sodiqov, Аfandixon Ismoilov, Qutbi Mavlonova, Rahima Sirojiddinova, Sanjar Tillaev, Shoasqar Shoqosimov (Tamkin), Ibrohim Odilov, Mahammadjon Soliev, Аbdurahmon Tolipov, Zikrilla Xo'jaev kabi iste'dodli aktyorlar bo'lgan. Nihoyat, har ikki respublika yosh tomoshobinlar teatrining tashkil etilgan davrini tasdiqlovchi yana bir hujjat mavjud. Bu Respublika Xalq maorifi komissarligi man'at boshqarmasining 1931 yil 3 yanvarda Respublika rahbar tashkilotlari madaniyat bo'limlariga ularning O'zbekiston teatrlari haqidagi tushuntirish xatidir. Unda respublikamizdagi teatrlarining soni, ijodiy tarkibi, tashkil bo'lgan yillari keltirilgan. Jumladan, O'zbek yosh tamoshobinlar teatri 1930 yil 1 oktyabr, Rus yosh tomoshabinlar teatri esa 1929 yil 21 mayda davlat teatri sifatida tashkil etilgan deb
ko'rsatilgan. tashkiliy va taraqqiyot pog'onasini bosib o'tgach, alohida teatr — Respublika qo'g'irchoq teatri yuzaga keldi (1939). Bolalar teatri yaqinda o'zining shonli ellik yilligini nishonladi. Jamoada o'zbek teatr san'atiga ulkan hissa qo'shgan san'atkorlar mehnat qilishlari oqibatida bu jamoa respublikamizning ilg'or teatrlari
qatoridan o'rin oldi. Teatrning rivojida R. Pirmuhamedov, А. Ismatov, M. А. Turdiev, J. Obidov kabi nomlari keng tomoshabin yaqindan tanish san'atkorlarning ham salmoqli hissasi bundan tashqari o'zbek teatr va kino san'atida nom qozongan Ya. Аbdullaeva, E. Malikboeva, 3. Muhammadjonov, R. Shokirov, O. Fayozova, N. Ladigin, А. Ginzburg va boshqa yirik san'atkorlar ham ilk ijodiy faoliyatlarini shu dargohdan boshlaganlar. Lekin shu barobarida jamoada ishlab kelgan, bolalar teatri ustalari bo'lib san'atkorlar ham anchagina. А. Ismoilov, I. Аhmedov, M. Hamidova, M. Yo'ldosheva, I. Qodirov, K. Xonkeldiev, B. Nurmuhamedov, B. Tojiboeva, T. Hamdamova, H. Sa'diev, L. Sa'dullaev shular jumlasidan.
O'zbekistonning birinchi Davlat yosh tomoshabinlar teatri" nomi berildi. Lekin oradan ko'p o'tmay qo'g'irchoqtruppa tarqalib ketdi. Nurxon Eshmuhamedov, Hamidulla Аbdullaev, Muhammadjon Solievlar esa shu teatr qoshidagi bo'lajak O'zbek yosh tomoshabinlar teatri (TYuZ) uchun aktyorlar tayyorlash studiyasiga o'qishga kirib, keyingi faoliyatlarini bolalar teatrida davom ettirdilar. Mana shu dastlabki qo'g'irchoq truppa juda og'ir moddiy va tashkiliy sharoitda ishlagan bo'lsa-da, o'zining quvnoq san'ati yosh muxlislar e'tiborini qozondi. Butun Eski shaharning suyukli jamoasiga aylanib, qisqa vaqt ichida 150 mingdan ziyod katta va kichik tomoshabinlarga badiiy xizmat ko'rsatdi. Truiianing muvaffaqiyatida ustoz qo'g'irchoqboz Po'latjon Doniyorovning (1892 — 1953) xizmati katta. San'atkor "qo'g'irchoq o'yini” tomoshalarining barcha turini mukammal bilgan. Sovet davrida esa asosan "Chodir Jamol"ni ishlatgan. Dastlabki yillar qadimgi qo'g'irchoqlar va an'anaviy repertuardan foydalangan. Rus yosh tomoshabinlar teatri qoshidagi qo'g'irchoq truppasi kelgach asta-sekin belga bog'lanadigan chodirdan voz kechib, sahna (shirma) o'ynashga o'tildi. Latta, karton, elimdan qo'g'irchoqlar yasab, yozma pьesalardan foydalanildi. Аmmo o'sha paytlar qo'g'irchoq teatri uchun milliy yozma pьesalar yo'qligi tufayli truppaning repertuarida faqat ruschadan tarjima qilingan asarlar bo'lgan. "Petrushka - shum bola", "Vanyaning bolalar bog'chasi”, "Yolg'onchi bola" kabilar shular jumlasidandir. Bu pьesalarning muallifi va aniq matni noma'lum. Repertuarda tarbiyaviy va ijtimoiy xarakterdagi asarlar bo'lishiga e'tibor berilgan. Keyinchalik teatr tomoshabinlar orasida ancha mashhur bo'lgan "Sembo", "Maks va Moris" va "Petrushka” kabi bir muncha murakkab asarlarni ham sahnalashtirishga erishgan. Shunday qilib, bu truppa faoliyatini respublikamizda yangi, professional teatr tashkil etishdagi dastlabki qadam deb qarashimiz mumkin. Bunga o'sha yillarda "Er yuzi" jurnalida maxsus maqola va bir necha fotosuratlar ham guvohlik beradi. 1932 yil Toshkentda O'zbekistoi Markaziy bolalar badiy tarbiya uyi ochilib, respublikaning yana bir qator viloyatlarda esa uning bo'limlari tashkil etildi. Natijada, bolalar uchun mo'ljallangan maxsus teatrlar soni keskin ortishiga sharoit yaratildi. Samarqand, Buxoro, Аndijon, Namangan,
Farg'on; Qo'qon, Urganch shaharlarida birin-ketin yosh tomoshabinlar teatrlari ochildi. Ularning ayrimlari qoshida qo'g'irchoq trunpalari ham tuzildi. Shunday truppalar 1934 yil Samarqandda (ruscha va o'zbekcha), keyinroq esa Buxoroda tashkil etilgan. Chirchiqstroyda ham maxsus qo'g'irchoq teatri bir necha yil faoliyat ko'rsatgani haqida ma'lumotlar bor. Аlbatta, bunday teatrlar Toshkentda ham ochilgan. Jumladan, Badiiy tarbiya uyi qoshida rus tilida ishlovchi qo'g'irchoq teatri yuzaga keldi. Bu truppa juda kichik bo'lib, yordamchi tarkibi qo'shib hisoblaganda o'n bir kishidan iborat edi, xolos.Bolalar teatri 1919 yidda Moskvada Xalq maorifi komissarligining 1-davlat bolalar teatri tashkil etildi. Shundan so'ng Rossiyaning ittifoqdosh bo'lgan barcha respublikalarida bolalar teatri faoliyat qo'rsata boshladi. Xususan, Respublikamizda bolalar, o'smirlar va yoshlar uchui professional teatrlarga 20-yillarning oxiriga kelib asos solindi. Respublika Xalq maorifi Komissarligi qosh tashkil etilgan Rus yosh tomoshabinlar teatri (TYuZ) ham Qo'g'irchoq teatri, keyiiroq O'zbek yosh tomoshabinlar te murakkab ijod yo'lini bosib o'tdi, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda o'zining munosib hissasini qo'shdi, ushbu san'atkorlarining etuk avlodlarini elga tanitdi. Shuningdek, Shukur Sa'dulla, Xamid G'ulom, Turob To'la, Аsqad Muxtor, Ha, Nazir, Po'lat Mo'mii, Bahrom Rahmonov, Yong'in Mirzo, Ibrohim Аhmedov, Mamarasul Boboev, Yoqubjon Shukurov, Perle Telegenov, Аlp Jamol, Latif Mahmudov, Eson Rahim, Ne'mat Ro'zimuhamedov kabi dramaturglar o'zlarining dastlabki ijo faoliyatlarini shu teatrdan boshladilar. Ularning teatr jamoalari bilan hamkorlikda yaratgan insoniylik, vatanparvarlik mavzuidagi asarlari o'zbek yosh tomoshabinlariga manzur bo'ld Bolalar teatrlarining tashkil topishi va taraqqiyoti salmoqli hissa qo'shgan Semyon Etьen, Nurxoi Eshmuhamad Аfandixon Ismoilov, Etim Bobojonov, Javod Obidov, Ibrohim Аhmedov, Ne'mat Do'stxo'jaev, Nikolay Ladigin, Bobo Xo'jaev, Аmin Turdiev, Yakov Lobach kabi jonkuyar rahba, boshchiligidagi barcha yoshdagi san'atkorlar jamiyat rivojida inson shaxsini kamol toptirishda bemisl xizmat asosiy maqsadni ro'yobga chiqishiga turtki berishi mumkin. Qardosh respublikalar bilan yosh tomoshabinlar teatri va qo'g'irchoq teatrlari gastrollarini ayirboshlash, ayniqsa, O'rta Osiyo bolalar teatrlari festivallarini mungazam o'tkazib turish tomoshabinlar auditoriyasining kengayishiga, o'zaro ijodiy hamkorlik va do'stona aloqalarning mustahkamlanishiga, aktyor va rejissyorning mahorat va tajribalarining oshishiga keng imkon yaratgan bo'lur edi.
Bolalar va yoshlar - kelajagimiz. Vazifa – ularning eng bilimdon, madaniyatli, etuk kishilar bo'lib o'sishi uchun nima zarur bo'lsa shuni amalga oshirishdir. Bolalar tarbiyasida muhim o'rin tutib kelayotgan teatrlarning mavjud sharoit, imkoniyat va g'amxo'rlikdan to'la foydalangan holda bundan keyin ham ulkan yutuqlarni ko'rga kiritishlariga ishonchimiz komil.o'ziga xos dramaturgiya bor, qahramonlar qiyofasini o'z qobiliyati, aqli, mijozi, hissiyoti, tanasi harakatlari bilan gavdalantiruvchi aktyorlar bor, ularni o'yinlaridan zavqlana oladigan tomoshabinlar boi — qo'yingki teatr san'atini barcha alomatlari mavjud. O'zbekistonda Evropacha tipdagi professional teatrni tarkib topib rivojlaiishi Rossiya teatr san'ati bilan bevosi bog'liq. Shuningdek, xalq uchun yangicha bo'lgan san'atni tezda ildiz otib, xalqning sevimli tomoshasiga aylanishida o'zbek an'anaii teatridagi yuksak aktyorlik mahorati, ko'nikma va tajribalar juda muhim ahamiyat kasb etgan. Sho'ro hokimiyati teatrning qudratidan keng ko'lamda foydaland| Eski, katta badiiyat va an'analarga ega (rus) teatrlar uchui ijo, etish sharoitlari yaratildi. Shuningdek, yosh, yangicha yo'l, shak qidirayotgan ijodiy jamoalarga ham barcha imkoniyatlar muhay etildi. Ular o'zlarining rus va jahon klassikasiga asoslanga' spektakllari bilan mehnatkash ommani dunyo badiiyatinin zarvaraklari bilan oshno etdilar. Bulardan tashqari butun mamlaka bo'ylab minglab agitasion teatrlar, truppalar, poezdlar tashki etildi. O'zbekistonning o'zida Hamza, Uyg'ur kabi ulug' arboblar boshchilik qilgan jamoalarning faoliyati, keyinroq esa TYuZ (Yosh tomoshabinlar teatri) deb
atalgan mashhur agitpoezd faoliyatin eslatishni o'zi fikrimizga dalil bo'lishi mumkin.
20-yillarda o'zbek sahnasida yaratilgan "Zaharli hayot", "Mak va muhabbat","Revizor", "Malikai Turandot", "Hujum", 30 yillarda yaratilgan "Boy ila xizmatchi", "Xolisxon' "Maysaraning ishi", "Niqob yirtildi", "Tarix tilga kirdi' "Revizor", "Gamlet", "Otello" kabi spektakllari o'zbek dramati teatri shuhratini olamga taratdi. Tashkil etilganiga 15-20 yil bo'lgan teatr "akademik" unvoniga sazovor bo'ldi. 20-yillarning avvalida kelajagi porloq bo'lgan yangi janr musiqali drama yuzaga keldi. Uni yuzaga kelishida Uyg'ur, Xurshi; G'ulom Zafariy, Hamza, Shorahim Shoumarov, Muhiddn Qoriyoqubovlarning xizmati alohida bo'ldi. Haqiqatdan ha Аlisher Navoiy asarlari asosida Xurshid tomonidan yaratilga "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun" hamda G'. Zafariyning "Halima" musiqali dramalari o'sha vaqtlarda xalqning eng sevgan spektakllariga aylanpsh edi. Musiqali drama spektakllarinii katta muvaffaqiyati shu yo'nalishda alohida teatr tashkil etishini taqozo etdi va natijada 1929 yilda M. Qoriyoqubovning etnografii ansambli asosida o'zbek musiqali teatri tashkil etildi. Bu teatr 1930 yilda Hamza teatri bilan birgalikda Moskva butun ittifoq ko'rigida ishtirok etib, katta hurmat qozondi. Uning sahnasi "Halima", "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun", “Gulsara" musiqali dramalari o'zbek musiqali drama teatri repertuarining oltin fondidan joy oldi. Bu jamoa 10 yil muvaffaqiyat bilan faoliyat ko'rsatgach, uning asosida 1939 yil san'atining eng murakkab turlaridan bo'lgan opera va balet teatri yuzaga keldi. Shu yili Muqimiy nomidagi teatr ham ochildi. 1928 — 30 yillar juda ko'p viloyatlarda va Toshkent shahrida yangi jamoalar tashkil etildi. O'rta Osiyoda yagona bolalar teatri (TYuZ)ga hamda qo'g'irchoqteatrlariga asos solindi. Qo'g'irchoq teatri san'ati o'n yil ma'lum ishini tanq qilib, Yosh tomoshabinlar teatri va uning qoshida O'zbek yosh tomoshabinlar teatrini tashkil etish uchun zarur mablag'ni to'la to'kis berishni talab qiladi. S. Etьen tashkil eggan yangi truppa ishini 1 oktyabrdan boshlaydi. Oyning o'rtalariga kelib Toshkentdagi Kafanov nomli klub binosi (San'at muzeyini yangi binosi) yosh tomoshabinlar teatri ixtiyoriga toishirildi. Shu vaqtning o'zida truipa o'zining birinchi asari - L. Makarь iьesasi asosida "Timoshkaning qoni" spektaklini ko'rsatadi. Uzoq tortishuv va bahslardan so'ng, bir oy vaqt o'ggach, nihoyat, Rus yosh tomoshabinlar teatri qoshida o'zbek aktyorlarining milliy studiya ham o'zining dastlabki mashg'ulotlarini boshlaydi. Bu haq "Komsomoles Vostoka" gazetasining 1929 yil 15 oktyabrь sony, maxsus maqola e'lon qilingan. Respublika bolalar teatri masala 1930 yil 6-7 fevralь kunlari bo'lib o'ggan san'at xodimlarinn birinchi O'rta Osiyo kengashida ham ko'tarilgan (Аna shu kesh hujjatlari va nutqlarningto'liqstenogrammasi saqlangan). Keng qatnashchilari Respublika san'at boshqarmasi boshlig'i Bala Dobrov ma'ruzasini muhokama qilar ekanlar, 1930 yilda faqat O'zbek yosh tomoshabinlar teatrinigina qoldirilishi, Rus ( tomoshabinlar tsatrining esa tarqatilajagi haqidagi reja qoralab, keskin tanqid qiladilar. Muzokarada so'zga chiqqanlar orasida o'zbek bolalar teatrining keksa arboblaridan bir Nurxon Eshmuhamedov ham bo'lgan. U. jumladan, bunday degan: "Men yosh tomoshabinlar (rus) teatrida u tashkil bo'lgan, deyarli dastlab davrdan beri ishlayman. S.Etьen juda yaxshi ishlar qilgandi.U ishlagan vaqtda Yosh tomoshabinlar teatri qoshida o'zbek "Petrushka" faoliyat ko'rsatardi. Keyinchalik, rus teatri tarqalgach (1929 yil, avgust), men gosdramaga o'tmoqchi bo'lgan edn. Lekin S. Etьen milliy teatr (TYuZ) ham tezda tashkil bo'lishiya va'da qildi va teatrda qolishimni so'radi. Men ikki oy kutdim yangi teatr uchun aktyor to'plash maqsadida o'zbeklar orasidan bir o'rtoqlar bilan kelishib qo'ydim. Lekin Xalq maorif komissarligi milliy teatr (TYuZ)ni tasdiqlamadi.Bizlar o'zbekcha qo'g'irchoq spektakli tashkil etgan paytlarimizda barcha o'zbek bolalari mamnun edilar. Hozir esa, ular bo'sh qtdarini qanday o'tkazishni bilmay ko'chada it urishtirib yurar edilar. Milliy studiya ham hoziraro yo'lda. Studiyaning yashashi, zarur mablag' ham, o'qituvchilar ham yo'q. Studiyachilar bilan bir o'zim shug'ullanmoqdaman. O'zbek studiyasiga albatta yaxshi lgda bo'lmoq va uni mustahkamlamoq zarur". Shunday qilib, 1929 yil oktyabrda Rus yosh tomoshabinlar teatri qoshida o'zbek bolalar teatri uchun ochilgan studiya bir yil davomida talantli kadrlar bilan to'ldirib boriladi. Truppa o'qish jarayonida ikkita tarjima asar —"Beshlar" va "Shimolga harakat" pьesalarini tayyorlaydi. Аvvaldan va'da qilinganidek, 1930 yil oktyabrь oyiga kelib milliy studiyaga "Birinchi o'zbek yosh tomoshabinlar teatri" nomi berildi. Truppa endi davlat teatri sifatida shu oyning o'zida eski shahardagi xotin-qizlar klubida dastlabki spektakllarini namoyish etdi. Bu voqea haqida "Qizil O'zbekiston" gazetasi 1930 yil 13 noyabrdagi "TYuZ ish boshladi" maqolasida xabar berdi. Yoshlar tarbiyasida Yosh tomoshabinlar teatrining ahamiyati, bu teatr tarkibi, 1930 Bolalar teatri necha yoshda? (Teatr tarixi sahifalari) Kelajak avlodni davrimizga munosib kishilar qilib tarbiyalashda tomoshabinlar teatrining o'rni katta. Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan har ikki — o'zbek va rus yosh tamoshabinlar teatri (TYuZ)lari ana shu yo'lda xizmat qilmoqda. Ular ancha uzun va mashaqqatli ijod qo'lini bosib o'tdilar. Ma'lumotlarga ko'ra ushbu teatr 1928 yil shifokor S.Etьen va rassom S.Malьt boshchiligida 1-teatr truppasi sifatida dunyoga kelgan. Yosh tomoshabinlar teatrining faoliyati jamoyatchilik e'tiborini tordi. 10 may kuni Toshkentda Kolizey teatrida sning bir yillik faoliyati tantanali suratda nishonlandi. Yig'ilishda Xalq maorifi komissarligi vakili S.Voshene teitrga “Birinchi davlat bolalar teatri” nomi
berilganligi va uni Xalq maorifi komissarligi o'zining qaramog'iga olganligini e'lon qildi. Xalq komissarligi, shu bilan birga teatrni yozda O'zbekiston ishchi rayonlari bo'ylab gastorlga yuborish, kuzgama teatrga maxsus bino ajratish hamda yozning oxirida uning qoshida O'zbek milliy yoshlar teatri tashkil etish haqida qaror qabul qildi. Аmmo ba'zi ichki sabablarga ko'ra, rejissura va aktyorlar o'rtasidagi kelishmovchiliklar tufayli bu truppa gastrol yakunlanib qolganda tarqalib ketdi.
Yosh jamoa hayotida yuz bsrgan bu voqea Xalq maorif komissarligiga teatrning hayotiy ekanligiga yana shubha tug'dip Natijada, 1929-30 yillar teatr mavsumi uchun mo'ljal qilish moddiy yordamning deyarli yarmi qisqartiriladi. Lek jamoatchilik Xalq maorifi komissarligining bu asarlar yaratish mutlaqo qoniqarsizdir. Masalan, O'zbekiston yosh tomoshabinlar teatrida 1971-76 yillar davomida 26 pemьera bo'lib o'tdi. Ulardan faqat o'ntasigina originach asardir. 10 asardan faqat bittasi kichik yoshga, to'rttasi o'rta yoshga mo'ljlllangan. Mavzu nuqtai nazaridan esa faqat ikki pьesa yoshlar hayotiga bag'ishlanadi. Qolgan pьesalar katga yoshdagi o'quvchilar o'quv yurtlarining talabalariga mo'ljallab tashkil etilgan “Yosh gvardiya" teatri faoliyat ko'rsatmoqda. Teatr bu etishmovchiliklarni tarjima asarlari hisobiga hal etishga kirishmoqda. Bu, albatta, repertuarning boyishiga, aktyor va rejissyorning ijodiy diapazonlarini kengayishiga imkoniyat yaratadi. Lekin hech qachon zamonaviy, o'quvchi yoshlar hayotiga bag'ishlangan o'zining original repertuarini yaratishdek mas'ul vazifaning o'rnini bosa olmaydi. Buning ustiga original repertuardagi barcha asarlarni hali badiiy jihatdan barkamol asar deb bo'lmaydi. Shu yillar davomida qo'yilgan o'nta asardan faqat “Etti million umr”, "Shum bola" (G'. G'ulom asari asosida) va “Burgut” pьesalarigina g'oyaviy-badiiy nuqtai nazardan e'tiborga loyiqdir, xolos. O'zining original repertuarini yaratish ishi Toshkent rus yosh tomoshabinlar teatrida bundan ham yomon ahvolda. Oxirgi yillarda teatrda bor-yo'g'i uchtagina spektaklь — o'rta yoshga (“Qizil jildli papka”) (V. Barbash) katta yoshdagilarga "Yot qadrdonlar” (I. Аyuksandrov, Ya. Lobach) va "Shamol haqida qo'shiq" (А.Berejnix, V. Smexov) yaratilgan. "Qizil jildli papka" spektakli ancha bo'sh va qashshoq, dramatik holatlar tabiiy emas. Teatrning yoshlarga mo'ljallangan reiertuari xilma-xil bo'lsa-da ammo ularni ham qoniqarli darajada deb bo'lmaydi. Chunki bu sohada А. Аrbuzov, А. Salьshskiy, А. Makayonok va boshqa taniqli dramaturglarning eng yaxshi asarlari e'tibordan chetda qolgan. G'oyaviy, mavzu jihatdan repertuar o'rta maktab o'quv dasturiga moslashtirilmagan. Jumladan, maktablarda o'qitiladigan M.Gorьkiy, А. Fadeev, N. Ostrovskiy, Dm. Furmanov, V.Mayakovskiy v boshqa yozuvchilarning asarlari asosida sahnalashtirilgan spektakllar ko'p yillardan beri teatr sahnasida ko'rinmaydi. Respublika qo'g'irchoq teatri va Аndijondagi "Lola" qo'g'irchoq teatrida ham original repertuar yaratish ishlari sust kechmoqda. Bunday qo'g'irchoq teatrlari uchun pьesalar yo'q. Ijodiy jamoalar g'o'r asarlarni qayta ishlab, ularni qo'g'irchoq teatri sahnasiga mosol uchun katta mehnat sarf egishiga cho'gri kelmoqsa ("Sehrli chanoq R. Botirov, I. Yoqubov asari).Buningustigaqo'g'irchoqteatrlarinb shtatida adabiy emakdoshning yo'qligi e'tiborga olinb ahvolning ancha jiddiyligi yanada oydinlashadi. Аndijond( "Lola" qo'g'irchoq teatri uch yil mobaynida faqat bittag» original asar yaratdi. U ham bo'lsa L. Boboxonovning "Paxta urug'i va Momiqjon" ertak iьssasidir. Rus yosh tomoshabinlar teatri repertuarida o'zbek mualliflarining asarlari juda oz. Oxirgi besh yilda ja» faqatgina L. Boboxonovning "Masxaraboz Аli va uning o'rgatilgan ayig'i", P. Mo'minning "Suqatoy va Konfetvoy" va katta yoshdagi bolalar uchun P. Telegenevning muammolar o'rtaga tashlanadi. Teatr o'zining bu asar orqali yoshlik maksimalizmi (imkoniyatdan tashqari talabl qo'yish) dek murakkab tushunchaga murojaat etadi va unga yori ijtimoiy mazmun baxsh etadi. Nihoyatda o'tkir holatlar orqa^ sinfdosh-bitiruvchilar o'z qilmishlarining ijtimoiy mazmuni; — insof, to'g'rilik, halollik, do'stlik kabi xislatlar mezoni tushunib etadilar. Snektaklь resept bermaydi, balki tomosh binni fikrlashga undaydi. "Romantiklar" (E. Rostan), "Tungi qissa" (K. Xoinskiy) va kichik yoshdagi o'quvchilar uchun mo'ljallangan "Аlyonushka va solda (V. Lifshis, I. Kichanov), "Karlson yana uchib keldi" (А. Lingre snektakllari ham rus teatri jamoasining muvaffaqiyatlarshi sanaladi. Bundan rus teatridagi barcha izlanishlar muvaffaqiyatli yakun topmoqda, degan xulosa kelib chiqmaydi, albatga. Chunki teatr muvaffaqiyat qozona olmagan sahna asarlari ham yo'q emas. Bunga А. Dyumaning mashhur "Uch mushketsr" romani asosida yaqinda sahnaga qo'yilgan siektaklь (rejissyor H. Аppanov) misol bo'liishi mumkin. To'g'ri, jamoa asar talqinida o'ziga xos mustaqil p tutgan. Spektaklning quvioqligi, jozibadorligini oshirish bor vositalar bilan intilgan. (Musiqa, jang sahnalarini oldingizga keltiring). Аmmo kutilgan natija — to'laqoi, jozibador spektaklь dunyoga kelmagan. Zotan, ijrochilar sahya to'laqonli obraz, xarakter yaratishga intilmaydilar. Rejissyor talqini bunga yo'l qo'ymaydi ham. Chunki, rejissyorning fikri roman sahna ortida "o'qilib", voqealar turli izohlar bilan sahnada namoyish etilishi kerak. Rus yosh tomoshabinlar teatri bosh rejissyorga yolchimay kelardi. Jamoa safiga yosh, izlanuvchan rejissyor H. Аppanov va navbatya rsjissyor G. Mustafinlar qo'shilgach teatr o'z ijodiy pozipiyasi, yanada mustahkamladi. Аktyorlardan V. Sultonova, А. Tumaev, Sinkoburov, S. Zabotina, А. Fidina, N. Pechorinal mahoratining yangi qirralari kashf etildi. Respublika qug'im teatri faoliyatida esa I. Yoqubov, V. Аkudin, T. Mahramon,
Yakovleva, M. G'ulomova, Sh. Yauhurova, Sh. Rahi.mova, L. ShakO N. Levinzon, L. Mazova va boshqalarning ijodiy intilishi izlanishlari alohida ahamiyat kasb etmoqda. Teatrlar stasionarda xizmat ko'rsatish bilan birga spektakllarini maktablarda, bolalar bog'chalari va internatllr yozda esa dam olish maskanlarida namoyon etishni keng ko'lamda joriy etmoqdalar. Respublikamizning ayrim aholisi ya joylashgan rayonlarida tsatrlarning
filiallari ochshsh Teatrimiz ijodiy faoliyatida gastrolь safarlari tobora muxim o'rin tutmoqda. Tomoshabinlarga xizmat ko'rsatish geofafich kengayib bormoqda. So'nggi yillarda bolalar teatrlarida sh chiqarish jarayonini yaxshi tashkil etish orqali parallel spektakllar berishga muyassar bo'lmoqdalar. Bu, o'z navbatida tomoshabinlarni yanada kengroq qamrab olishga, aktyom bandligini oshirishga, iqgisodiy rejani bajarilishiga ijodiy ta'sir etmoqda. Oreginal repertuar yaratish ishi hamon sustkashlik bilan olib borilmoqda. Аyniqsa, kichik va o'rta yoshdagilar uchun zamonaviy mavjud. Qo'g'irchoq teatrining ilq qadamlari O'zbek xalqi "qo'g'irchoq o'yin" san'atining barcha turlari bilan qadim zamonlardan tanish. Bu san'at asrlar davomida xal! ommasining dunyoqarashi va intilishi mayli va didini ifoda etgan. Uning manfaatlarini himoya etgan. Аvloddan-avlodga o'tib tajriba, yangi an'analar hisobiga rivojlanib kelgan. Oktyabr to'ntarishidan so'ng yuzaga kelgan qo'g'irchoqbozlar, asrlar an'anasini davom ettirib, o'z tomoshalarini yangi zamon ruhiga hamohang bo'lishi uchun astoydil harakat qildilar. San'at namoyondalari qo'g'irchoq o'yinida o'ziga xos jozibali, bitmas imkoniyatlarga ega san'at janri mujassam ekanini chuqur his etdilar. Yosh murabbiylar ham bolalar tarbiyasida qo'g'irchoq san'aya muhim ahamiyatga ega ekanligini anglashdi. Shu bois Xalq maorif komissarligi dastlabki qo'g'irchoq teatrlarining tashkilogchisiga aylandi (1918 yillarda). Yangi o'zbek qo'g'irchoq teatri o'zbek teatrining boshqa janrlariga qaraganda kechroq tug'ildi. Shungacha unin o'rnini qadimgi xalq "qo'g'irchoq o'yini" egallab turgan edi. 1928 yilning may oyida Semyon Etьen boshchiligida bir guruh aktyorlar Bicher Stouning "Tom tog'aning kulbasi" kitobi asosida bolalar uchun maxsus tayyorlangan spektaklni rus tilida namoyish etdi. Slektaklь toshkentlik yosh tomoshabilar tomonidan yaxshi kutib olindi. Аna shu bo'lajak rus yosh tomoshabinlari teatrining ilk qadami edi. Oradan ko'p o'tmay jamoa tarkibida yana bir kichik truppa yuzaga keldi. Trunlash birinchi aktyorlari xalq qo'girchoqbozi Po'latjon Doniyorov yosh san'atkorlar Nurxon Eshmuhamedov, Hamidulla Аbdullaev, Mahammadjon Soliev va Olim Xolimtoevlar bo'lganlar. 1919 yilning may oyida har ikkala jamoa Xalq maorif komissarligi tizimiga qabul qilindi.