E- oldingi qator, lablanmagan, tor unli tovush bo’lib, o’zbek shevalarining ko’pchiligiga xos. O’zining akustik (eshitilish) va artikulyatsion xususiyatlariga ko’ra rus tilidagi undoshdan keyin keladigan e yoki so’z boshida keladigan e harfi bilan ifoda etiladigan seno (pichan), eti (bular) so’zlaridagi kabi tovushga to’g’ri keladi. Bu tovush mavjud o’zbek orfografiyasida so’z boshida keladigan yolashgan unli e (ye+e) emas, balki edi (-edь) so’zidagi kabi yolashmagan unlidir. Masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda : ber, kel, yer, endь, echkъ kabi. - E- oldingi qator, lablanmagan, tor unli tovush bo’lib, o’zbek shevalarining ko’pchiligiga xos. O’zining akustik (eshitilish) va artikulyatsion xususiyatlariga ko’ra rus tilidagi undoshdan keyin keladigan e yoki so’z boshida keladigan e harfi bilan ifoda etiladigan seno (pichan), eti (bular) so’zlaridagi kabi tovushga to’g’ri keladi. Bu tovush mavjud o’zbek orfografiyasida so’z boshida keladigan yolashgan unli e (ye+e) emas, balki edi (-edь) so’zidagi kabi yolashmagan unlidir. Masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda : ber, kel, yer, endь, echkъ kabi.
- E- oldingi qator, lablanmagan ochiq e unlisi; bu tovush akustik jihatdan e ga yaqin bo’lsa-da, uning ochiq varianti emas. Bu tovush ba’zan ruscha (etot so’zidagi kabi) e ga mos keladi, masalan, qipchoq shevalarida: ekəviyeəm, echki kabi.
- I- odatdagi turkiy oldingi qator, lablanmagan i unlisi. Singormonistik shevalarda fonema sifatida, singarmonizmni yo’qotgan 0-lovchi shevalarda esa turli fonetik sharoitlardagina uchraydi.
‘- indifferent lablanmagan tovush, u o’zining kelib chiqishi jihatidan oldingi qator i va orqa qator i unlilarini konvergentsiyasi (birlashishi) natijasida hosil bo’lgan; i va i o’rtasidagi bu indifferent tovush shahar shevalarida va shahar tipidagi qishloq shevalarining ko’p qismida mustaqil fonema sifatida uchraydi. Masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda : kъshь, ъkkъ, bъz, bъl - ad-orf.. kishi, ikki, biz, bil kabi. - ‘- indifferent lablanmagan tovush, u o’zining kelib chiqishi jihatidan oldingi qator i va orqa qator i unlilarini konvergentsiyasi (birlashishi) natijasida hosil bo’lgan; i va i o’rtasidagi bu indifferent tovush shahar shevalarida va shahar tipidagi qishloq shevalarining ko’p qismida mustaqil fonema sifatida uchraydi. Masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda : kъshь, ъkkъ, bъz, bъl - ad-orf.. kishi, ikki, biz, bil kabi.
- ‘ -turg’un orqa qator indifferent ‘ unlisi; ammo i tovushiga teng emas. Shahar shevalarida va shahar tipidagi shevalarda chuqur til orqa q, g’, h tovushlari bilan yondosh kelganda uchraydi, masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa shevalarda qьz, qьrq, qьsh, pьsh(t), mьx; Turkiston shevasida bu tovush Toshkent, Farg’ona shevalaridagi kabi ъ fonemasining kombinator varianti emas, balki alohida fonema hisoblanadi: qъzlar chъqtъ kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
