Mavzu: O’zbekiston bastakorlar ijodi

RIVOJLANGAN O‘RTA ASRLAR BASTAKORLIGI
Ma’lumki, o‘rta asrlar ilmda «Uyg‘onish davri» deb yuritiladi. Bu ibora barcha ilmlarga taalluqli bo‘lib, musiqa san’ati, ayniqsa, bastakorlik ijodiyoti ham bundan mustasno emas. Musiqa san’atining barcha yo‘nalishlari, ya’ni musiqa ilmi va amaliyoti, ijodiyoti va cholg‘ushunosligi benihoya rivoj topganligi o‘tmish manbalarida ifodasini topgan. O‘tmish musiqiy risolalarini o‘rganib, tarjima qilinishi va davr allomalari tomonidan musiqa ilmiga bag‘ishlangan risolalar bitilishi musiqa ijodiyotining samaralarini belgilab berdi. Amir Temur va Temuriylar davri O‘rta va Yaqin Sharq xalqlari musiqa san’atining rivojlangan, ya’ni Uyg‘onish (Oltin) davri bo‘lganligi e’tirof etiladi. Ushbu davrda ilm-fan har tomonlama taraqqiy topadi. Musiqa san’atiga xos barcha yo‘nalishlar, ya’ni ilmiy va amaliy jarayon bir-biriga uyg‘un holda kamollikka erishdi. Ular qatorida bastakorlik ijodi o‘zining eng samarali asri, kamolot davrini o‘tadi. Avvalo, bastakorlik ijodining mahsuli bo‘lmish mumtoz musiqa o‘ziga xos tizimga keltirildi va 12 maqom tizimida, bir shaklda uyg‘unlashdi. «Musiqa ilmida, – deb yozadi O. Matyoqubov, – janglarning eng oliy navlariga nisbatan maqom iborasi birinchi bo‘lib Safiuddin Urmaviy tomonidan ishlatilgan. Sharq musiqasida keng tarqalgan «12 maqom» sistemasi ham ana shundan boshlangan 1 ». 12 maqom tizimidagi Rost, Isfahon, Iroq, Ko‘chak, Buzurg, Hijoz, Busalik, Ushshoq, Husayniy, Zangula, Navo, Rahoviy kabi turkumiy asarlar majmuasi bastakorlik ijodiyotining eng murakkab va mukammal namunasi sifatida keying avlod uchun namuna bo‘ldi. Bastakorlik ijodiyotining keyingi bosqichi maqomlar asosida yuzaga kelgan behisob namunalarni tashkil etadi. Ushbu namunalar musiqa ijodiyotida ovoza (ularning soni 6 ta) va Sho‘ba nomlari bilan mashhurdir. Faqatgina sho‘ba nomlarining o‘zida, ushbu davrda bastakorlik ijodi ravnaq topganligini ko‘rish mumkin. Xususan, musiqa ijodiyotidagi sho‘balar manbalarda quyidagi tartibda keltirilgan: Dugoh, Segoh, Chorgoh, Panjgoh, Ashiran, Navro‘zi Arab, Mohur, Navro‘zi Xoro, Navro‘zi Bayotiy, Hisor, Nuhuft, Uzzol, Avj, Nayriz, Mubarqa’, Rakb, Sabo (Navro‘zi Sabo), Humoyun, Zovuliy, Isfahonak yoki Ro‘yi Iroq, Bastayi Nigor, Nihovand, Javziy, Muxayyar, Ajam va Navro‘zi Ajam. Temuriylar davri bastakorlari xususida teran va mazmunli ma’lumotlar mavjud. Abdurahmon Jomiy, Abdulqodir Marog‘iy, Zaynulobiddin Husayniy, Binoiy va Kavkabiylarning musiqa ilmi va amaliyotiga bag‘ishlangan risolalarida fanning turli yo‘nalishlari ilmiy bayon etiladi. Ushbu davr madaniyatiga katta hissa qo‘shgan buyuk mutafakkirlar, davlat arboblari musiqa san’ati rivojiga alohida e’tibor bilan qaraganliklarini ko‘rish mumkin. Ayniqsa, musiqa ijodiyoti Alisher Navoiy merosida alohida yoritilgan. Buning sabablaridan biri, hazrat Navoiy rahnamoligida bu jarayonga alohida ahamiyat berilganligidir. Chunonchi, Mirzo Ulug‘bek, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Hoji Yusuf Burhon Andijoniy, Hoji Abdullo Marvarid, Husayn Boyqarolar o‘zlari musiqiy asarlar, naqsh va amallar hamda usullar ijod qilganlar va bu haqdagi ma’lumotlar manbalarda zikr etilgan. Jumladan, Husayn Boyqaroning 17 ta usul, Alisher Navoiyning 7 ta usul, Mirzo Ulug‘bekning bir qator usullar muallifi ekanligini Darvish Ali Changiy o‘zining «Risolayi musiqiy» risolasida keltirib o‘tadi. Ularning bastakorlikda naqsh va peshravlar, «Chorgoh savti» yaratganliklari haqidagi ma’lumotlar bir qator manbalarda bayon etilgan. Temuriylar davri musiqa madaniyati hayoti Alisher Navoiyning asarlarida «Lison ut-Tayr», «Mahbub ul-qulub», «Majolis un-Nafois», «Holoti Pahlavon Muhammad», «Holoti Hasan Ardasher» kabi asarlarida asosli yoritilgan. Musiqa ijodiyoti doirasida bastakorlik ijodiyotining turli jihatlari har tomonlama Navoiy qarashlari bilan tahlil etilgan. Navoiy ta’limotini uning bitgan risolalari orqali anglash inson kamolotining garovidir.