Mavzu: O'zbekiston respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari Reja: Kirish

Auditning xalqaro standartlarini O`zbekiston amaliyotiga joriy etish istiqbollari

Xalqaro audit standartlari (ISAS) xalqaro audit qo'mitasi (IAPC) tomonidan nashr etilgan. IAAPC 1977 yilda tashkil etilgan va Nyu-Yorkda tashkil etilgan "IFAC" deb nomlangan doimiy komissiya, 1,7 milliondan ortiq buxgalter va IFAC a'zosi bo'lgan A'zolarning 125 a'zosini birlashtiradi. Londonda tashkil etilgan xalqaro buxgalteriya standartlari qo'mitasiga a'zo bo'lish huquqini beradi, ikkita tashkilot bir-biridan mustaqil, bu esa buxgalteriya hisobi bilan hisobga olingan holda. Trafikada xalqaro audit standartlari va tegishli xalqaro anjuman qo'mitasi (IAPC) ikki yo'nalishda amalga oshirilishi mumkinligi, xalqaro audit standartlari va xalqaro audit qoidalari. Xalqaro standartlar auditi - Bular auditorlarga moliyaviy hisobotlar auditi bo'yicha o'z vazifalarini bajarishda yordam berish bo'yicha umumiy ko'rsatmalar. Ular auditorlik va auditorlik hisobotlari va sertifikatlarga qo'yiladigan auditorlarning professional fazilatlarini ko'rib chiqdilar.
Auditorlik amaliyoti bo'yicha xalqaro qoidalar – auditorlarni standartlar va yaxshi amaliyotni qo'llashda amaliy yordam ko'rsatish. Ushbu qoidalar standartlarning maqomiga ega emas. Xalqaro audit standartlariga umumiy standartlar (ikki), ish standartlari (to'rt) va hisobot standartlari (to'rt) kiradi. Ushbu standartlar barcha audit kelishuvlari uchun qo'llaniladi. Ushbu standartlarga rioya qilish audit uchun juda muhimdir. Standartlar hurmat qilinishi kerak, shunda auditor xalqaro audit standartlariga to'liq muvofiqlik kiritish to'g'risida e'lon qilishi mumkin. Umumiy standartlar Audit xolis va professional ravishda o'qitilgan e'tibor bilan audit bilan bog'liq bo'lishi kerak. Ish standartlari.Ishlar to'g'ri rejalashtirilgan va tugallanishi kerak. Agar auditor yordamchi bo'lsa, ular to'g'ri nazorat qilinishi kerak.Auditni tekshirish uchun siz ichki nazoratning tuzilishi haqida ma'lumot olishingiz kerak. Sinov xavfini maksimal qiymati past bo'lgan taqdirda, baholashni tasdiqlash uchun sinovdan foydalanib, etarli ma'lumot olish kerak.Haqiqiy moliyaviy hisobotlarni baholash uchun tekshirishlar, kuzatuvlar, so'rovlar, tasdiqlash, hisoblash va tahlil qilishda olingan jiddiy ma'lumotlar bo'lishi kerak. Hisobot standartlari Hisobotda audit qilinadigan moliyaviy hisobotlar va menejment mas'uliyati va auditorini zikr etish uchun moliyaviy hisobotlar ro'yxati keltirilgan. Hisobot audit qamrovi miqdorini hisobga olishi kerak.Audit to'g'risidagi hisobotda ham protsessorning umuman moliyaviy hisobotlar to'g'risidagi fikrini yoki bu fikrni ifoda etmaydigan sabablarga ko'ra o'z ichiga olishi kerak. Xulmlik moliyaviy ahvolning barcha muhim jihatlari aniq ko'rsatilgan yoki moliyaviy hisobotlar natijalari va moliyaviy hisobotlarning oqimlari oqimini ko'rsatadimi yoki yo'qligini ko'rsatishi kerak. Xulosa xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga yoki maxsus holatlarda, buxgalteriya hisobi tamoyillarini oshkor qildi. Hisobotda ariza bo'yicha har qanday shartni aniq tushuntirish kerak. 100- 199 da ochlik jihatlar 100 ta auditorlik va tegishli xizmatlar uchun xalqaro standartlarga 110 lug'atlik terminalar 120 xalqaro audit standartlarining kontseptual asoslari 200 - 299 hal qilindi 2007 moliyaviy hisobotni tartibga soluvchi Itvch printsiplarining 200 maqsadi Audit kelishuvlarining 210 muddati 220 Auditorlik ishlarini sifat nazorati 230 ta hujjat 240 firibgarlik va xatolar Moliyaviy hisobotlar auditida qonunlar va qoidalarni ko'rib chiqish 300-399 rejalashtirish 300 rejalashtirish 310 biznes bilimlari Auditda 320 ahamiyati 400-499 ichki boshqaruv 400 ta xavfni baholash va ichki nazorat Kompyuter ma'lumotlari tizimida 401 audit Xizmat ko'rsatuvchi tashkilotlardan foydalanadigan 402 ta audit masalalari 500 -59 audit vositasi 500 auditorlik dalillari 501 auditga asoslangan - aniq maqolalar bo'yicha qo'shimcha savollar 510 Dastlabki kelishuvlar - asosiy o'zini 520 tahliliy protseduralar 530 audit namunalari va boshqa namunaviy testlarni o'tkazish tartibi 540 Buxgalteriya hisobi auditi 550 ta tegishli tomonlar 560 Keyingi voqealar 570 davom etadigan faoliyat Mavzu mavzusi bo'yicha 580 ta topshiriq 600 - 699 boshqa ishlardan foydalanish Boshqa auditordan 600 foydalanish 610 Ichki audit xizmatini ko'rib chiqish 620 Ekspertning ishidan foydalanish 700- 799 auditorlik xulosalari va hisobot Moliyaviy hisobot to'g'risidagi 700 ta audit to'g'risidagi hisobot 710 qiyosiy ko'rsatkichlar Tekshirilgan moliyaviy hisobotlarni o'z ichiga olgan hujjatlardagi boshqa ma'lumotlar 800 - 899 ixtisoslashtirilgan hududlar Maxsus audit kelishuvlari to'g'risida 800 ta audit to'g'risidagi hisobot 810 Xarajatlarni istiqbolli moliyaviy ma'lumotlarni tekshirish 900 - 999 xizmatlari 910 moliyaviy hisobot bitimi Moliyaviy ma'lumotlar uchun kelishilgan tartibni amalga oshirish to'g'risida 920 920 930 moliyaviy kompilyatsiya shartnomasi 1000 - 1100 xalqaro audit amaliyotining qoidalari 1000 banklararo tasdiqlash protseduralari 1001 Chorshanba Kis - avtonom mikrokompyuter 1002 Chorshanba Kis - Interfaol kompyuter tizimlari 1003 chorshanba kuni Kis - ma'lumotlar bazasi tizimlari 1004 Bank nazorati inspektorlarining tashqi auditorlar bilan o'zaro ta'siri Kichik korxonalar auditining 1005 ta o'ziga xos xususiyati 1006 xalqaro tijorat banklarining auditi Mavzu nazorati bilan 1007 munosabatlar 1008 ta xavflarni baholash va ichki nazorat - oshxona xususiyatlari va tegishli savollar Kompyuterlardan foydalangan holda 1009 audit usullari 1010 moliyaviy hisobotlar auditida ekologik muammolarni ko'rib chiqish 2000 yil qo'llanma va auditorlar uchun qo'llanma Xalqaro audit qoidalari standartlarni joriy etish va yaxshi amaliyotni rivojlantirishni targ'ib qilishda auditorlarga amaliy yordam beradi. Ushbu qoidalar standartlar vazifalarini bajarmaydi. Moliyaviy ma'lumotlar uchun kelishilgan tartibni amalga oshirish to'g'risida 921 ta kelishuv 931 moliyaviy kompilyatsiya shartnomasi.¹¹
Ma’lumki, xalqaro audit standartlari (keyingi o`rinlarda XAS)ni ishlab chiqish, joriy qilish va targ`ib qilish bilan Xalqaro buxgalterlar federasiyasi shug`ullanadi. Hozirgi paytda uning tarkibiga 129 mamlakatdan 173 ta buxgalteriya hisobi bo`yicha professional jamoat tashkilotlari kiradi.Auditorlik standartlari barcha auditorlar o`z professional faoliyati jarayonida rioya qilishi lozim bo`lgan umumiy bazaviy tamoyillarni ifodalaydi.Auditorlik faoliyati standartlari jahon amaliyotida audit sohasida professional faoliyatni tartibga solishning umumiy e’tirof etilgan mexanizmi hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda standartlar vositasida tartibga solishning quyidagi ikki asosiy turi amalga oshiriladi:
1) davlat - standartlar davlatning auditga nisbatan barcha qonunchilik talablarini o`z ichiga oladi;
2) nodavlat – auditorlik jamoat tashkilotlari tomonidan.
Hozirgi paytda auditorlik standartlari tizimi xalqaro va milliy standartni o`z ichiga oladi. Xalqaro audit standartlarini ishlab chiqish va joriy qilish bilan shug`ullanadigan Xalqaro buxgalterlar federasiyasi xalqaro notijorat tashkiloti bo`lib, 1977 yil 7 oktyabrda baholash, moliyaviy hisobotlar va audit sohasida professional tashkilotlar faoliyatini jahon darajasida muvofiqlashtirish maqsadida tashkil etilgan. Hozirgi paytda xalqaro audit standartlari 43 ta standartdan iborat bo`lib, jumladan 36 ta audit bo`yicha XAS, sifat nazorati bo`yicha 1 ta XAS, sharhli tekshiruvlar bo`yicha 2 ta XAS (ИСРЕ-ИС он Ревиеw Енгагементс), boshqa auditorlik topshiriqlari bo`yicha 2 ta XAS (ИСАЕ-ИС он Ассуранcе Енгагементс) va auditga turdosh xizmatlar bo`yicha 2 ta XAS (ИСРС-ИС он Релатед Сервиcес). XASdan tashqari, auditni tartibga soladigan xalqaro hujjatlar tizimiga xalqaro auditorlik amaliyoti bo`yicha xususiy masalalarga bag`ishlangan va muayyan sohalarda XAS qo`llanishini aniqlashtiruvchi 8 ta Nizom ham kiradi. Xalqaro audit standartlari 100 dan 1000 gacha, nizomlar esa 1000 dan 1100 gacha raqamli kodlarda baholanadi .
Standartlar audit o`tkazishga umumiy yondashuvlar, auditorlik tekshiruvi ko`lami, auditorlik hisoboti turlari, auditning uslubiy masalalari va auditning bazaviy tamoyillarini o`zida mujassamlashtiradi. Standartlarning asosiy xususiyati shundan iboratki, agar ishlarni sudda ko`rishda auditorning standartlardan ketma-ketlikda foydalanishi isbotlab beriladigan bo`lsa, auditordan javobgarlikning asosiy qismi olib tashlanishi mumkin. Bu holat birinchi bor ingliz va amerika sudlari amaliyotida o`z aksini topgan bo`lib, agar auditorlar o`z ishida umumqabul qilingan standartlarga aniq rioya qilganligi isbotlansa, sud tomonidan mijozlarning ularga da’volari rad qilingan. 
Umuman olganda, audit standartlari tashkilot va audit tadbirlarini tartibga soladi. Har bir standart har ikkala uchastka yoki auditorlik faoliyatining turini tartibga soladi. Standartlar auditi moliyaviy hisobotlarning maqsadi va umumiy printsiplarini ochib beradi. Auditning barcha turlarining eng muhimi, moliyaviy hisobotlarning to'g'riligini tasdiqlashdir, chunki bu ijtimoiy xarakter Moliyaviy moliyaviy hisobotlarni nashr etish jamiyat uchun juda muhimdir. Standart "Audit faoliyatini sifatli nazorat qilish". Ushbu standart mijoz tomonidan auditorlik faoliyatining sifatini va auditorlik tashkilotlarining o'zlari monitoring qilish tartibini tartibga soladi. Bundan tashqari, bu borada ba'zi bir boshqarish vositalari auditorlar palatalari tomonidan amalga oshiriladi. Auditsioner auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyati sifatini nazorat qilishdan katta qiziqish uyg'otishi kerak. Birinchidan, bu auditorlik ishlarini bajarish uchun jalb qilingan xodimlarni tanlashda namoyon bo'lishi kerak. Xodimlarning professional darajasini doimiy ravishda kuzatib borish uchun har bir audit tashkiloti ularga qonunchilik bazasidagi, shuningdek, buxgalteriya va soliq hisobini yuritish va uni yuritish va ularga xizmat ko'rsatishni ta'minlashi shart. Mijozning auditorlik faoliyati sifatini nazorat qilish Mijoz auditorlarning xatti-harakatlarini amalda mavjud standartlarga rioya qilish nuqtai nazaridan baholaydi va eng muhimi, soliq xizmatlarining qolgan qismi bo'yicha jarimalarning etishmasligi Audit. Auditorlar palatalari tomonidan auditorlik faoliyati sifatini nazorat qilish, asosan, qonunchilik bazasidagi barcha o'zgarishlar bo'yicha auditorlik tashkilotlarini taqdim etishga majburdir. Bundan tashqari, respublika auditorlari palatasi, sertifikatlar uchun javobgarlikni auditorlarni kasbiy tayyorlash darajasi uchun javobgardir.
O’zbekiston Republikasi prezidentining 19.09.2018 yildagi PQ–3946-son qarorga muvofiq ishlab chiqilgan, unga ko‘ra 2020 yil 1 yanvardan boshlab auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini faqat Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi tomonidan nashr etiladigan auditning xalqaro standartlari asosida amalga oshiradilar.Loyihada taklif qilinayotgan normalar amaliyotda qo‘llanilgan prinsiplar asosida tuzilgan. Ularning joriy etilishi ko‘rsatilgan auditorlik xizmatlari natijalariga ishbilarmonlar va umuman jamoatchilik ishonchini shakllantirish va oshirishga yo‘naltirilgan xalqaro standartlar asosida auditorlik xizmatlari bozorining yanada rivojlanishini, respublikada ishbilarmonlik muhiti yaxshilanganining asosiy omili sifatida auditorlik kasbi nufuzi va auditorlik xizmatlari sifati oshishini ta'minlaydi.
Nizom loyihasida O‘zbekiston hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlari (AXS) belgilangan, ya'ni:
a) sifat nazoratining xalqaro standarti;
b) moliyaviy axborot auditining xalqaro standartlari;
v) moliyaviy axborot auditining amaliyoti to‘g‘risidagi xalqaro hisobotlar;
g) obzorli tekshiruvlar o‘tkazish bo‘yicha vazifalarning xalqaro standartlari;
d) ishonchni ta'minlovchi, moliyaviy axborot auditi va obzorli tekshiruvlaridan farqlanuvchi vazifalarning xalqaro standartlari;
y) audit bilan birga ko‘rsatiladigan xizmatlarning xalqaro standartlari;
j) Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi tomonidan auditning xalqaro standartlarining ajralmas qismi sifatida belgilangan boshqa hujjatlar;
z) yuqorida sanab o‘tilgan hujjatlarga («a»-«j») kiritiladigan o‘zgartirishlar.
Shuningdek hujjatda O‘zbekistonda qo‘llash uchun AXSni tan olish tartibi taklif etilgan:

• 
  Xalqaro buxgalterlar federatsiyasidan davlat tiliga tarjima qilingan AXS matniga huquqlarning berilishini tasdiqlovchi hujjatni olish;
  
• 
  rus tilidagi AXSdan foydalanish huquqini olish uchun Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi bilan shartnoma imzolash;
  
• 
  davlat va rus tilidagi AXS matnini Moliya vazirligining veb-saytlarida e'lon qilish;
  
• 
  AXS hujjatlarining dolzarbligini ta'minlash
  

Xalqaro audit standartlari maqomi ularni qo`llashda bajariladigan vazifalarning mazmuni va qo`llash tartibi bilan belgilanadi. Xalqaro audit standartlari qoidalaridan chetga chiqish auditor tomonidan dalillar asosida isbotlanishi lozim. XASdan boshqa alohida standartning qo`llanishi borasidagi har qanday cheklov auditor tomonidan izohlanishi lozim.
Auditorlik standartlari dastlab AQSh va Buyuk Britaniyada paydo bo`lgan, keyinchalik esa boshqa iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar ham o`z milliy standartlarini yaratishga kirishdilar. XASdan foydalanishga yondashuvlar negizida turli nazariy konsepsiyalar yotadi. Ularning barchasi postulatlar deb nomlanuvchi audit metodologiyasini belgilab beradigan asosiy qoidalardan iborat. Audit o`tkazishga mahalliy va g`arb yondashuvlari postulatlarini taqqoslashni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Postulatlar auditorlik standartlarining eng muhim jihatlarini tartibga soluvchi ilmiy asoslangan qoidalarni ifodalaydi.