Mavzu: Qadimgi davr tarixini oʻrganishda moddiy manbalarni tutgan oʻrni
Download 0.96 Mb. Pdf ko'rish
|
Nurullayeva Sh metodika kurs ishi
|
1 NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI “Jahon tarixi” kafedrasi “Tarix o’qitish metodikasi” fanidan Himoyaga tavsiya etilsin fakultet dekani t.f.d., dotsent L.M.Babaxodjaeva “___”________2023 yil KURS ISHI Mavzu: Qadimgi davr tarixini oʻrganishda moddiy manbalarni tutgan oʻrni. Himoyaga tavsiya etilsin Kafedra mudiri: t.f.n. Yo Tayronov “___”________2023 yil Ilmiy rahbar: PhD, dotsent Xashimov U. Bajardi: Nurullayeva Sh. 3-kurs 303-guruh talabasi Toshkent – 2023 2 MUNDARIJA I. Kirish............................................................................................................... 3 I Bob. Tarixiy manbalarning turlari.Ularni turkumlash,tanlash va ilmiy tahlil qilishning umumiy tamoyillari....................................................................... 8 1.1 Qadimgi zamon tarixi manbalari............................................................. 13 1.2 VI-VIII asr tarixi manbalari........................................................................ 16 II Bob. Qadimgi davr tarixi ijtimoiy-siyosiy voqealar bo'yicha moddiy manbalar...................................................................................................... 18 2.1 Eski o'zbek tilidagi manbalar................................................................... 21 2.2 O'zbek xalqining shakllanishiga oid manbalar...................................... 23 Xulosa........................................................................................................ 26 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati........................................................... 29 3 Kirish Tanlangan mavzuning dolzarbligi: Tarixiy xotirasi bor inson – irodali inson.Insonda tarixiy xotira o‘z Vatani tarixini, o‘z xalqi, ajdodla-ri tari xini bilish orqali shakllanadi. Yaqin o‘tmishda mustamla-kachilar, totalitar tuzum muta saddilari ko‘pgina xalqlarni, jumla-dan, o‘zbek xalqini o‘z ta rixi dan judo qilish, ularni o‘z o‘tmishiga loqaydlik bilan qaraydigan, nasl- nasabini eslolmaydigan manqurt-larga aylantirish siyosatini yuritdi, amaliyotda esa xalqimiz tashqi dunyodan butunlay uzib qo‘ yil di, uning bir necha ming yillik boy tarixi soxtalashtirildi, uni yoshlarga o‘qitish va o‘rgatishga izn berilmadi.Mustaqillik sharofati bilan Vatanimiz tarixi o‘z o‘rnini topdi,barcha o‘quv maskanlarida talaba-o‘quvchilarga Vatan tarixini o‘qitish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi, Vatan tarixini o‘qitish yo‘lga qo‘yildi.. Movarounnahrda yetishgan olimlar butun Sharq musulmon dunyosining ijtimoiy hayotiga muntazam ta’sir o‘tkazib, noyob qo‘lyozma va toshbosma asarlari bilan tanildilar. Ming afsuski ularning ko‘pchiligi bugungi kunimizgacha yetib kelmagan. Yetib kelganlarini asrab kelajak avlodga yetkazish hozirgi yoshlarning zimmasidagi vazifadir. Zero, bu borada muhtaram birinchi prezidentimiz I.A.Karimov ham so‘z yuritib: “Hozirgi kunda mamlakatimiz qo‘lyozma fondlarida saqlanayotgan betakror ilmiy meros hali-beri to‘la o‘rganilgan emas, uni har tomonlama o‘rganish, hozirgi va kelgusi avlodlarga yetkazish barchamizning muhim va dolzarb vazifamiz bo‘lmog‘i kerak”, degan edilar. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning¹ “Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida” 2017-yil 24-maydagi PQ-2995-qarori e’lon qilinishi _____________________ ¹ Shavkat Mirziyoyev-“Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2017-yil 24-maydagi PQ-2995-qarori 4 ushbu mavzuning dolzarbligini yanada kengroq ochib beradi.Nodir qo‘lyozma asarlar qadimgi madaniyatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Asarning yozilish uslubi, yozuv va siyoh turlari, varaqlari va sahhoflik ishlari ma’lum bir davrning ijtimoiy- iqtisodiy muhitidan darak berib turadi. Xususan, qadimiy qo‘lyozma asarlardagi rasmlar, naqshlar va ranglar o‘lka madaniyatining erta rivojlanganidan darak berib turadi. Yurtimizdagi qo‘lyozmalar, asosan, Samarqand va Qo‘qon qog‘ozlariga bitilgan. Mazkur qog‘ozlarga ishlov berish san’ati ham yuksak darajada did bilan olib borilganini ko‘rish mumkin.Qo‘lyozma asarlarning ma’naviy-axloqiy ahamiyati ham mavjud bo‘lib, insonlarni sabr, ixlos va ilm hosil qilish kabi ezgu xulq va odoblarga targ‘ib qiladi. Zero, qo‘lyozma asarni yozish va uni tadqiq etish insondan katta sabr-u matonat talab qiladi. Bu nodir asarlarni tadqiq qilgan va o‘qigan insonda qiyinchiliklarga sabr qilish, mashaqqatlarni matonat bilan yengib o‘tish malakasini hosil qiladi. Qo‘lyozma asarlarning yana bir ma’naviy ahamiyati shundaki, odatda asar mualliflari va xattotlari o‘z ism- shariflarini ochiq bayon qilmaydilar. Ular o‘zlarini “banda”, “faqir”, “haqir”, “gunohkor”, “Allohning rahmatidan umidvor” va boshqa shu kabi kamtarlik va xokisorlik ma’nolariga ega so‘zlar bilan tanishtiradilar. Ular xolislik niyatida va riyokorlikdan qochish maqsadida shunday yo‘l tutganlar. Insonlarga manfaat yetkazish va bu yo‘lda hech qanday maqtov va mukofotni ta’ma qilmaslik, shubhasiz, yuksak ma’naviyat va namunali axloqning go‘zal namunasi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan noyob asarlarning qo‘lyozma va toshbosma nusxalarini dunyoning barcha yirik fondlarida uchratish mumkin. Mazkur noyob manbalarni izlab topish, o‘rganish, tahlil va tavsif qilish, ularning elektron kataloglarini shakllantirish bugungi kun talabidir. Ayniqsa, qo‘lyozma va toshbosma asarlarning qisqa va kengaytirilgan tavsifiy kataloglarini zamon talabiga mos ravishda yig‘ish, uning natijalarini jamlash 5 hamda umumlashtirish orqali soha mutaxassislari, shuningdek, keng jamoatchilikka yetkazib berish ustuvor vazifalar qatorida turadi. Manbalar xazinasida ham qo‘lyozma va toshbosma manbalar soni yildan-yilga o‘sib bormoqda.O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi qoshida faoliyat yuritayotgan Manbalar xazinasi bo‘limi ushbu bebaho merosimizni asrab avaylash va uni kelajak avlodga munosib tarzda yetkazish yo‘lida faoliyat yuritmoqda. Bo‘lim fondida 441 (to‘rt yuz qirq bir) ta qo‘lyozma, 1485 (bir ming to‘rt yuz sakson besh) ta toshbosma hamda 5510 (besh ming besh yuz o‘n) ta nomdagi 10 000 (o‘n ming)dan ziyod zamonaviy adabiyotlar ro‘yxatga olingan. Joriy yilda bo‘lim ilmiy xodimlari mazkur asarlar tadqiqi bo‘yicha bir qator ilmiy ishlarni amalga oshirdilar. Kurs ishining maqsadi: O‘zbekiston tarixi yoshlarga xalqimizning o‘tmishi, tarixi haqida bilim berish bilan chegaralanib qolmaydi, u yoshlarni vatanparvar, ma’ na viy jihatdan komil inson etib shakllantirishga xizmat qiladi. Vatani miz tarixi «Har bir fuqaroni, jumladan, yoshlarimizni boy ma da niy merosimizni qadrlashga, uni ko‘z qorachig‘iday avaylab-asrash ga, yurak-yurakdan if tixor qilishga o‘rgatadi. O‘zimizning boy o‘tmish merosimizdan madad va ib rat olishga imkon bera-di. Odam lar qalbida ezgulik tuyg‘ularini uyg‘otib, bug ungi avlod kim larning avlodi, kimlarning zoti va vorislari ekanini anglashga undaydiMustaqillik qo‘lga kiritilgach, Vatanimiz tarixida burilish palla si, Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruviga asoslangan totalitar tuzumdan erkin, de mokratik tuzumga o‘tish davri boshlandi. O‘tish davrida eski ideal lar, g‘oya lar, odatdagi tafakkur va axloq me’yorlari o‘zgaradi, milliy qadriyatlar qayta baholanadi, muqobil nuqtayi nazarlar paydo bo‘ ladi, allaqachon unutilgan qarashlar qayta uyg‘o nadi, ziddiyatlar keskinlashadi. Vujudga kelgan murakkab sharoitda «birovlar tarix-ning borishini bilish mumkin emas», – deb talvasaga tushsa, bosh-qalar eskirgan, rad etilgan «haqiqat»ga yopishib olib, tarix g‘il diragini orqa ga 6 qaytarishni orzu qiladi, urinadi. Tarixiy tajriba va saboq lar esa dunyoda nimalar o‘zgardi, nima uchun o‘zgardi, qanday qarash lar dan tezroq xalos bo‘lish kerak, degan savollarga javob topish ga, yangi jamiyat qurishning muqobil yo‘llarini mushohada qilib, eng to‘g‘risini topishga, xatoga yo‘l qo‘ymaslikka undaydi. Bunda tarix to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatuvchi kompas bo‘libxizmat qiladi.Davlat mustaqilligini o‘z qo‘liga olgan ozod, hur O‘zbekistonda Va tan, istiqlol taqdiri bugungi baxtli avlodlar qo‘lida. Mustaqillikni asrab-avaylash, mustahkamlash, mamlakatimizni keyingi avlodlarga yana da qudratli, obod, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan holda yetka zish zamonamizning dol zarb vazifasiga, talabiga aylandi. Bu mas’uliyatli, ayni paytda, sharafli vazi faning qay darajada ado eti-lishi bugun gi avlodlarga, xususan, yoshlarga, ularning ma’naviy bar-kamol ligiga bog‘liq. «Biron bir jamiyat, – deb ta’ kidlaydi Prezident Islom Karimov, – ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongi da ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mus tahkamlamay turib o‘z istiqbolini tasavvur eta olmaydi.Har qanday jamiyat taraqqiyotining asosiy kuchi ma’naviyat va ma’ rifatdir. Ma’naviy barkamollikni tarbiyalashda Vatan tarixi mu him omil hisoblanadi. «Ma’naviyat, – deb yozadi. Islom Karimov, – o‘z xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tu shu nib yetishga suyan gandagina qudratli kuchga aylanad.tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini ba -land ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak... Tarixiy xotirasi bor inson – irodali inson.Insonda tarixiy xotira o‘z Vatani tarixini, o‘z xalqi, ajdodla-ri tari xini bilish orqali shakllanadi. Yaqin o‘tmishda mustamla-kachilar, totalitar tuzum muta saddilari ko‘pgina xalqlarni, jumla-dan, o‘zbek xalqini o‘z ta rixi dan judo qilish, ularni o‘z o‘tmishiga loqaydlik bilan qaraydigan, nasl- nasabini eslolmaydigan manqurt-larga aylantirish siyo satini yuritdi, amaliyotda esa xalqimiz tashqi dunyodan butunlay uzib qo‘ yil di, uning bir necha ming yillik boy tarixi soxtalashtirildi, uni yoshlarga o‘qitish va 7 o‘rgatishga izn berilmadi.Mustaqillik sharofati bilan Vatanimiz tarixi o‘z o‘rnini topdi,barcha o‘quv maskanlarida talaba-o‘quvchilarga Vatan tarixini o‘qitish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi, Vatan tarixini o‘qitish yo‘lga qo‘yildi. Kurs ishining vazifalari: -Xalqimiz o’tmishidagi millat taqdiri bilan bog’liq bo’lgan tarixiy jarayonlarni chuqur ilmiy tadqiq etish, holisona yoritish; - O’zbekistonning yangi tarixini yozishda tarix bosqichlari va ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti uzluksiz jarayon ekanligini nazarda tutish, tarixiylik va vorisiylik tamoyillariga amal qilish; - O’zbekiston xalqining buyuk tarixiy merosga ega ekanligi va umumbashariyat qadriyatlariga munosib hissa qo’shganligini eotirof etgan holda o’ziga xos davlat qurilishi anoanalari va ularga nisbatan fikrlar, qarashlar xilma-xilligini hisobga olish; - “O’zbekistonning yangi tarixi”ning har bir qismi va bo’limlarini yozishda biryoqlama, sub’ektiv yondoshuvlarga yo’l qo’ymasdan holisona tadqiqot usuliga amal qilish; - “O’zbekiston tarixi"ga oid voqea-hodisalarni yoritishda uning ko’xna Turoni -zamin, Turkiston tarixining tarkibiy qismi bo’lganligini yodda saqlash: - O’zbekiston tarixi dunyoning turli mintaqalarida sodir bo’lgan ijtimoiy- tarixiy voqea-hodisalar hamda jahon taraqqiyoti jarayonlari bilan uzviy bog’liq ekanligini va ularning bir-biriga o’zaro taosirini hisobga olish; - tadqiqot yaratishda eski kommunistik-bolpshevistik mafkura aqidalariga va o’tmishni soxtalashtirishga yo’l qo’ymaslik, tarixiy jarayonlarni holisona baholash; - yoshlarni milliy istiqlol g’oyalari, vatanparvarlik va umuminsoniylik ruhida tarbiyalashda tarixiy voqea-hodisalarning ahamiyatini eʼtiborga olish. 8 Kurs ishining tuzilishining tartibi: Mazkur kurs ishi tartibi kirish, reja, xulosa va foydalangan adabiyotlardan iborat. I Bob. Tarixiy manbalarning turlari.Ularni turkumlash,tanlash va ilmiy tahlil qilishning umumiy tamoyillari. Manbashunoslikning mavzui va vazifalari. Manbashunoslik tarix fanining asosiy va muhim tarmoqlaridan boʻlib, turli (moddiy -ashyoviy, etnografik, yozma va b.q.)manbalarni oʻrganish hamda ulardan ilmiy foydalanishning nazariy va amaliy jihatlarini oʻrganadi.Tarixiy manba nima) Tarixiy manba deganda uzoq oʻtmishdan qolgan, insoniyatning tabiat va jamiyatning maʼlum taraqqiyot bosqichidagi kechmishini oʻzida aks ettirgan moddiy (ashyoviy) va maʼnaviy yodgorliklarni tushunamiz. Moddiy yodgorliklar turkumiga koʻhna manzilgoh va mozorlar, shaharlar, qasrlar hamda qalʼalarning xarobalari, oʻsha joylardan topilgan ishlab chiqarish va urushqurollari, uy-roʻzgʻor hamda zeb-ziynat buyumlari, qadimiy sugʻorish inshootlarining qoldiqlari, oltin, kumush va mis tangalar, shuningdek, ibtidoiy odamlar va hayvonlarning qoya toshlarga oʻyib ishlangan suratlari, umuman tosh va boshqa qattiq buyumlardagi yozuvlar kiradi.Maʼnaviy yodgorliklar turkumiga esa uzoq oʻtmishdan qolgan qoʻlyozma asarlar hamda odamlarning turmushi va urf-odatlarini oʻzida aks ettiruvchi materiallar, shuningdek,kishilar ongida saqlanib qolgan urf-odat va anʼanalar kiradi. Xullas, tabiat va jamiyatning kechmishi bilan bogʻliq boʻlgan har bir narsa tarixiy manba boʻlishi mumkin.Tabiat va jamiyat esa maʼlumki bir-biri bilan chambarchas bogʻliq.Tarixiy manbalar inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo boʻlgan. U ijtimoiy hayotning hamma tomonlarini,boʻlib oʻtgan voqealarni oʻzida aks ettiradi.Shuning uchun tarixiy manbalarsiz qadimiy odamlarning turmushi va ijtimoiy faoliyati qay tarzda kechganligini bilib va oʻrganib boʻlmaydi.Manbalar ustida ish olib borganda shuni ham esda tutish zarurki, har bir tarixiy davrning oʻziga xos xususiyati boʻlib, u avvalo ijtimoiy-siyosiy tuzumning tabiati,ishlab chiqarish usullari, 9 oʻsha lavrda mavjud boʻlgan moddiy madaniyat va nihoyat, yozuv texnikasining umumiy darajasi bilan belgilanadi. Shu bilan birga, baʼzi davrlarda fan va madaniyat jamiyatning moddiy tarakkiyotidan birmuncha ilgarilab ketishi, yoki orqada qolishi ham mumkin. Bu holni biz qadimiy Xorazm va Baqtriya madaniyati, Oʻzbekiston xalqlarining X va XV asrlarlagi madaniyati yuksalishi misolida koʻrishimiz mumkin.Manbashunoslarning vazifalariga kelsak, tarixiy manbalarni topish, ularni turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish, manbada oʻz aksini topgan yoki bayon etilgan voqealar, keltirilgan dalillarning toʻla vahaqqoniyligini aniqlash ularning asosiy vazifasi hisoblanadi. Moddiy (ashyoviy) manbalar. Maʼlumki, kishilik jamiyati tarixi koʻp ming yillik davrni oʻz ichiga oladi,lekin yozuv paydo boʻlganiga esa koʻp vaqt boʻlganicha yoʻq.Masalan,sivilizatsiyaning ilk oʻchoqlaridan boʻlmish Markaziy Osiyola dastlabki yozuv arameycha xat negizida taxminan miloddan avvalgi birinchi ming yillik oʻrtalarida paydo boʻlgan. Lekin, afsuski, koʻhna tariximizni oʻzida aks ettirgan yozma manbalarning katta qismi, yuqorida qayd etganimizdek, bizning zamonimizgacha yetib kelmadi. Ularning koʻpchiligi bosqinchilik urushlari vaqtida, qolaversa, tabiiy ofatlar oqibatida yoʻq boʻlib ketgan.Ilk tarixning ayrim lavhalari oʻtmishdan qolgan va insonning ijtimoiy faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan moddiy yodgorliklarda, aniqrogʻi, ularning bizgacha saqlangan qoldiqlarida yetib kelgan. Moddiy (ashyoviy) manba deganda ibtiloiy odamlar istiqomat qilgan va dafn etilgan joylar, ularning mehnat va urush qurollari, bino va turli inshootlar (qalʼa va qasrlar, hammom va karvonsaroylar, hunarmandchilik ustaxonalari hamda suv inshootlari va boshqalar) ning qoldiqlari, uy-roʻzgʻor va zeb-ziynat buyumlari tushuniladi.Moddiy yodgorliklarni qidirib topish va oʻrganish ishlari bilan arxeologiya ilmi (yunon. arxeo — qadimiy, logos — ilm; oʻtmish haqidagi ilm; kishilik jamiyatining uzoq oʻtmishini oʻrganuvchi ilm) shugʻullanadi. 10 Etnografik manbalar. Xalqlarning kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlgan material va maʼlumotlar, masalan,xalq, qabila va urugʻ nomlari, inson qoʻli, aql-zakovati bilan yaratilgan qurol va buyumlarning, naqsh va bezaklarning, kishilar ongida, shuningdek ogʻzaki va yozma adabiyotda saqlanib qolgan (urf-odat va anʼanalar) maʼlumotlar, kishilarning turmush tarzi etnografik manba hisoblanadi.Bularning barchasini etnografiya (yunon. etnos — xalq.grapho — yozaman — xalq haqida maʼlumotlar, xalqshunoslik) ilmi tekshiradi va oʻrganadi Lingvistik manbalar. Tilimizda, aniqrogʻi uning leksik tarkibida uzoq oʻtmishdan qolgan, ijtimoiy-iqtisodiy, maʼmuriy va huquqiy atamalar: xiroj (oʻrta asrlarda aholidan olinadigan daromad soligʻi), ushr (soliq turlaridan; daromadning oʻndan bir qismini tashkil qilgan), zakot (chorva va koʻchmas mol-mulkdan yiliga bir marta olinadigan jarima; molning qirqdan bir qismini tashkil etgan), suyurgʻol (shahzodalar va yirik amirlarga toju taxt oldida koʻrsatgan katta xizmatlari uchun berilgan yer-suv, mol-mulk), tansuqot (kamyob, eʼtiborga molik buyum, mato; podshohlar, xonlar va moʻtabar kishilarga qilinadigan tuhfa), cherik (qoʻshin), qorovul(qoʻshinning old va yon tomonlarida boradigan maxsus harbiy boʻlinma), halifa (Muhammad paygʻambarning oʻrinbosari, oʻrta asrlarda arab musulmon mamlakatlarida katta yer egaligi davlatining boshligʻi), mirishkor (toʻgʻrirogʻi— miri shikor, podshoh va xonlarning ov qushlari va hayvonlarini tasarruf etuvchi mansabdor; ov mutasaddisi), mirob (suv taqsimoti bilan shugʻullanuvchi mansabdor), qozi (shariat asosida ish yurituvchi hakam), yorliq(oʻrta asrlarda oliy hukmdor tarafidan beriladigan rasmiy hujjat; farmon), vaqfnoma (yer-suv yoki daromadning maʼlum qismini masjid, madrasa va mozorlarga tortiq etilganligi haqida tuzilgan maxsus hujjat); joy hamda xalq, qabila va urugʻ nomlari: Aravon, Kampirravot, Nukus, Xoʻjayli (Xoʻja eli), Chinos, Nayman, Mangʻit, Saroy, Qoʻngʻirot va boshqalar juda koʻp uchraydi. Bu va shunga oʻxshash terminlar shubhasiz qimmatli tarixiy material boʻlib, 11 uzoq oʻtmishda ajdodlarimizning ijtimoiy-siyosiy hayotini oʻrganishga yordam beradi. Ularning kelib chiqishi va etimologiyasini lingvistika (lotin. lingua -til) fani oʻrganadi. Xalq ogʻzaki adabiyoti. Ogʻzaki adabiyot madaniyatning eng qadimgi sohalaridan boʻlib, uning ildizi qadim-qadim zamonlarga borib taqaladi. Ogʻzaki adabiyotning ayrim namunalari qadimgi yunon tarixchilari (ularga sal quyiroqda alohida toʻxtab oʻtamiz), shuningdek, Tabariy, Masʼudiy, Beruniy, Firdavsiy, ibn al-Asir kabi Sharq olimlarining asarlari orqali bizgacha yetib kelgan. Kayyumars, Jamshid va Siyovush haqidagi afsonalar, Amort va Sparetra, Toʻmaris va Shiroq haqidagi qissalar shular jumlasidandir. Bu davr tarixini, ayniqsa oʻsha zamonlardagi ijtimoiy munosabatlarni oʻrganishda “Alpomish”, «Go'roʻgʻli kabi dostonlar, shuningdek, xalq ertaklari, marosim qoʻshiqlari, matal va topishmoqlarning roli benihoyat kattadir. Yozma adabiyotdan avval paydo boʻlgan bu xalq durdonalari turli ijtimoiy tabaqaga mansub kishilarning turmushi, maʼnaviy qiyofasi, urf-odati, ayniqsa uzoq oʻtmishda hukm surgan ijtimoiy munosabatlar haqida qiziqarli maʼlumotlar beradi. Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy turi. Ular insonning ijtimoiy faoliyati, aniqrogʻi odamlarning oʻzaro munosabatining natijasi oʻlaroq yaratilgan va oʻsha zamonlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealarni oʻzida aks ettirgan manba sifatida oʻrta asr(VI-XIX asrlar) tarixini oʻrganishda muhim oʻrin tutadi.Yozma tarixiy manbalar oʻz navbatida ikki turga boʻlinadi: 1) Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar (yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar va b.q.), moliyaviy hisobot daftarlari, rasmiy yozishmalar; 2) tarixiy, geokosmografik hamda biografik asarlar. Ijtimoiy-siyosiy, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarga oid masalalarni 12 oʻrganishda rasmiy hujjatlar, moliyaviy hisobot daftarlari va yozishmalarning ahamiyati benihoyat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy- siyosiy hayotni maʼlum huquqiy koʻrinishda bevosita va koʻp hollarda aynan qayd etishi bilan qimmatlidir. Lekin ularning orasida, ayniqsa rasmiy yozishmalarda soxtalari ham uchrab turadi. Shuning uchun ham ulardan foydalanganda alohida diqqat-eʼtibor va ehtiyotkorlik talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borganda, aniqrogʻi undan biron ijtimoiy-siyosiy voqea yoki dalilni talqin etish uchun foydalanish jarayonida bir hujjat bilangina kifoyalanmasdan, oʻxshash bir necha hujjatni qoʻshib oʻrganmoq zarur.Chunki bitta hujjatda faqat bir kelishuv yoki bir dalil ustida gap boradi. Shuning uchun faqat bir hujjat asosida maʼlum ijtimoiy-siyosiy masala ustida qatʼiy fikr yuritib boʻlmaydi. Tarixiy, geo-kosmografik va biografik asarlar bizgacha koʻp miqdorda yetib kelgan va oʻrta asr tarixini oʻrganishda asosiy manbalardan hisoblanadilar.Manbashunoslik tarix fanining bir qator yordamchi sohalari; paleografiya, diplomatika, geraldika, sfragistika, epigrafika, numizmatika, metrologiya va xronologiya qoʻlga kiritgan yutuqlarga tayanadi. Paleografiya (yunon. laleo — qadimiy, grapxo — yozaman;qadimiy yozuv) qadimiy qoʻlyozma asarlarning qogʻozi, muqovasi, siyohi, yozuvi va yozish usullarini tekshiradi. Diplomatika (yunon. diploma — ikki buklangan qogʻoz;hujjat) rasmiy hujjatlarni oʻrganish va tahlil qilish bilan shugʻullanadi. Geraldika (lotin. gerald — gerb, belgi nishon) qadimiy gerblar, turli-tuman nishon va belgilarni (masalan,qadimiy turkiy qabilalarning tamgʻalari) oʻrganadi. Sfragistika (yunon. slragis — muhr) qadimiy muhrlar (podsholar, xonlar, amirlar va qozilarning muhrlari) va ularning yozuvlarini tekshiradi. 13 Epigrafika (yunon. epi — ustida, tepasida, grapho —yozuv; biron narsa; buyum ustidagi yozuv) tosh, metall buyumlar, yogʻoch va boshqa qattiq buyumlar ustiga oʻyib yozilgan qadimgi bitiklarni oʻrganadi. Numizmatika (lotin. numus — pul) qadimiy pullarni,ashyosi, shakli, vazni, yozuvlari, zarb etilgan joyi va vaqtini tekshiradi. Metrologiya (yunon. metron — oʻlchov, logos — tushuncha— bilim; oʻlchovlar haqida tushuncha) oʻtmishda turli mamlakat va xalqlar orasida amalda boʻlgan ogʻirlik, masofa va sath oʻlchovlarini oʻrganadi. Xronologiya (yunon. xronos — vaqt, logos — tushuncha,bilim; vaqt haqida tushuncha) qadimda xalqlar orasida va mamlakatlarda amalda boʻlgan yil hisobi va taqvimni oʻrganuvchi soha. Maʼlumki, oʻrta asrlarda musulmon mamlakatlarida amalda boʻlgan hijriy (milodning 622-yilidan boshlangan) dan tashqari, saljuqiy sulton Malikshoh (1072—1092) tarafidan joriy etilgan Jaloliy va 1301-yili Elxon Gʻozonxon (1295—1304) joriy qilgan va Xoniy nomi bilan mashhur boʻlgan yil hisoblari ham boʻlgan. 1.1.Qadimgi zamon tarixi manbalari. Asosiy ijtimoiy-siyosiy voqealar. Oʻrta Osiyo ham Eron,Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar ilk madaniyat oʻchoqlaridan hisoblanadi, lekin uning qadimiy madaniyati haqidagi maʼlumotlar juda kam. Biz Oʻrta Osiyoning faqat miloddan avvalgi VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy hayoti haqidagina ozmi-koʻpmi maʼlumotga egamiz.Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida saqlangan maʼlumotlarga qaraganda,qadim zamonlarda Oʻrta Osiyo oʻramida istiqomat qilgan qabilalar (saklar, massagetlar va b.q.) urugʻchilik tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman dehqonchilik hamda hunarmandchilik bilan shugʻullanganlar.Miloddan avvalgi VI asrda Oʻrta Osiyo Ahamoniylar davlati (miloddan avvalgi 550—330 yy.) asoratiga tushib qoldi.Ana shu davrda bu yerda istiqomat 14 qilgan xalqlar hayotida muhim ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlar sodir boʻldi. Urugʻ jamoalari orasida tabaqalanish boshlandi: yangidan paydo boʻlgan urugʻ aslzodalari serunum yerlarni egallab oldilar,qul mehnati hamda erkin jamoa aʼzolariga zulm qilish yoʻli bilan boyib bordilar. Shu tariqa jamiyatning tabaqalanish jarayoni kuchaydi.Qisqasi, miloddan avvalgi VI asrdan boshlab Oʻrta Osiyoda quldorlik jamiyati paydo boʻldi.Bu davrning oʻziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki,miloddan avvalgi VII asrda Oʻrta Osiyoda (masalan, Balx va Xorazmda) otashlarastlik (zoroastrizm) dini paydo boʻldi va keng tarqaldi.Ahamoniylar va ularning Oʻrta Osiyodagi noiblari,baribir, mahalliy aholini toʻla itoatda tutolmadilar.Mahalliy xalqning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi kuchaydi. Oqibatda miloddan avvalgi UT asr oʻrtalariga kelib Xorazm mustaqillikni qoʻlga kiritib oldi.Saklar va massagetlar ham oʻz ozodligi va mustaqilligi uchun tinmay kurash olib bordilar. Eron hukmdorlari bilan Oʻrta Osiyo xalqlari oʻrtasida uzluksiz davom etgan urushlar Ahamoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning Iskandar Zulqarnayn (miloddan avvalgi 336—323 yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha osonlashtirdi.Iskandar Zulqarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334—324 yy.) Oʻrta Osiyoning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga taʼsir koʻrsatdi: katta yer egalari boʻlmish mahalliy aslzodalarning mavqei yanada mustahkamlandi.Maʼlumki, Iskandar Zulqarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323-yil 13-iyunv) koʻp vaqt (taxminan 75 yil)oʻtmay, uning ulkan saltanati mayda-mayda qismlarga boʻlinib ketdi. Miloddan avvalgi 190-yili Magnesiya¹ yonida boʻlgan janglarda Rim qoʻshinlari Buyuk Antiox (miloddan avvalgi 242—187 yy.) qoʻshinlarini tor- mor keltirib, Salavkiylar hukmronligiga qaqshatqich zarba berdilar. Bu hol Yunon-Baqtriya, ayniqsa Parfiyaning kuchayishiga yoʻl ochib berdi. ______________ ¹ Magnesiya — Lidiyaning qadimiy shaharlaridan; Turkiyaning hozirgi Manisiya shahri oʻrnida boʻlgan. 15 Miloddan avvalgi II asrning 40-yillarida Parfiya butun Eron va Mesopotamiyaning katta qismini oʻziga qaratib olib, yirik quldor davlatga aylandi. Poytaxt Ekbatana (Hamadon) dan Yevfrat boʻylariga, hozirgi Bagʻdod yonida joylashgan Ktesifonga koʻchirildi. Taxminan oʻsha vaqtlarda Yunon-Baqtriya davlati ham oʻz chegaralarini birmuncha kengaytirib oldi. Evfidem, Demetriy va Evkradit zamonida Soʻgʻdiyona, Baqtriya, Araxosiya (hozirgi Afgʻonistonning janubi-sharqiy qismi), Margʻiyona(hozirgi Turkmanistonning janubi-sharqiy hamda Shimoliy Afgʻonistonning Gʻarbiy qismini oʻz ichiga olgan hudud) va Ariya (hozirgi Afgʻonistonning markaziy qismi), boshqa soʻz bilan aytganda, hozirgi Oʻzbekiston, Tojikiston, Eronning sharqiy qismi hamda Afgʻonistonning katta qismi Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirar edi.Lekin, Yunon- Baqtriyaning ichki ahvoli u qadar mustahkam emas edi: mahalliy xalq bilan yunon-makedoniyalik hokimlar oʻrtasidagi ziddiyat tobora chuqurlashib bordi, chet el bosqinchilariga qarshi qoʻzgʻolonlar kuchaydi.Xalq harakati, ayniqsa, Soʻgʻdiyonada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi 1 asr oxirlari va 1 asr boshlarida Soʻgʻdiyona mustaqillikni qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldi. Yunon-Baqtriya imperiyasining boshqa oʻlkalarida ham mustaqillik uchun kurash kuchaydi. Qolaversa, qadimdan Shimoliy Xitoyda istiqomat qilib kelgan xunnlar miloddan avvalgi II asr oxirlarida xitoylar tazyiqi ostida gʻarbga qarab chekinishga majbur boʻldilar va Sharqiy Turkiston hamda Yettisuv vohasida koʻchib yurgan skif (xitoy manbalarida yuzchji, antik adabiyotda toxarlar nomi bilan mashhur) va usunʼ qabilalarini surib chiqardilar.Oqibatda yuzchji (toxar) va usunlar Soʻgʻdiyona va Baqtriya hududiga koʻchib oʻtdilar va bu yerda saklar va boshqa mahalliy qabilalar bilan qoʻshilib, avval Soʻgʻd, milodning taxminan 128-yili Yunon-Baqgriya davlatiga qaram boʻlgan boshqa oʻlkalarni ham (to Ind daryosigacha) istilo qilishda muvaffaq boʻldilar.Shunday qilib, Yunon-Baqtriya davlati oʻrnida yuechjilar (toxarlar) davlati tashkil topdi. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan 16 mashhurdir. Kushonlar davlati (unga hozirgi Oʻrta Osiyoning katta qismi Afgoniston, Shimoliy Hindiston va Pokistonning shimoli-gʻarbiy qismi qaragan) ayniqsa Kanishka va uning taxt vorisi Xuvishka hukmronlik qilgan yillari kuchaydi. Lekin, milodning II asri oʻrtalarida bu davlatning ham inqiroziboshlandi, IV asrga kelib esa u mayda-mayda qismlarga boʻlinib ketdi.Oʻrta Osiyoda hukm surgan qadimiy davlatlardan yana biri Qangʻ va Fargʻona (Parkana)dir.Qangʻ davlati tarkibiga Buxoro, Shahrisabz, Kattaqoʻrgʻon, Toshkent viloyati va Xorazmning shimoliy qismi kirgan. Davlat tepasida jabgʻu (xitoy manbalarida chaovu)turgan. Miloddan avvalgi II-I asrlarda Fargʻona ham mustaqil davlat edi. Xitoy manbalarida keltirilgan maʼlumotlarga qaraganda, Fargʻona hunarmandchilik, ayniqsa dehqonchilik rivoj topgan qadimiy mamlakat boʻlib, uning 70 ga yaqin katta-kichik shaharlari (Quba — Quva, Gaushan — Oʻzgan,Ershi — Marhamat, Goʻy-Shanʼ — Koson va b.q.) boʻlgan.Mahalliy xalq dehqonchilik va bogʻdorchilik bilan shugʻullangan; arpa, bugʻdoy, sholi, beda, uzum, anor, poliz ekinlari va boshqalarni yetishtirgan; chorvachilik va ipakchilik bilan mashgʻul boʻlgan. 1.2.VI-VIII asr tarixi manbalari. Muhim siyosiy voqealar. V-VI asrlarda Oʻzbekiston tarixi eftaliylar (“xeptal”, “xaytal”, “yey—da”, “i—da” nomlari bilan xam mashxur) va Eftaliylar davlati tarixi bilan boglikdir. Tarixiy manbalar, shuningdek, arxeologik kazishlar bergan maʼlumotlarga karaganda, Eftaliylar saklar va massagetlarning avlodlaridir.Eftaliylar juda katta hududda oʻz hukmronliklarini oʻrnatdilar. Eftaliylar davlatiga Sharqiy Turkistondan Kaspiy boʻylarigacha boʻlgan yerlar qarar edi. Eftaliylar milodning 457-yilida Chagʻoniyon, Toxariston va Badaxshonni boʻysundirishga muvaffaq boʻldilar. Eron podshosi sosoniy Peruz (459—484-yy.) Eftaliylarga qarshi uch bor qoʻshin tortdi, lekin uning barcha yurishlari magʻlubiyat bilan yakunlandi. Buning ustiga Eron Eftaliylarga oʻlpon toʻlab turishga majbur boʻldi. Shundan keyin Eftaliylar 17 Marv va Kobulni, oradan koʻp vaqt oʻtmay, Sharqiy Turkistonni ham boʻysundirishga muvaffaq boʻldilar.Qisqasi, Eftaliylar Oʻrta Osiyo, Eronning sharqiy tumanlari, Afgʻoniston, Shimoliy Hindiston hamda Sharqiy Turkiston ustidan hukm yurgizdilar.563—567-yillari turk xoqoni Istemi (Dizovul) Eron hukmdorlari bilan ittifoq tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba berdi va ularga qarashli yerlarni boʻysundirishga muvaffaq boʻldi. Natijada Turk xoqonligi Amudaryo va Orol dengizigacha choʻzilgan oʻlkalar ustidan oʻz hukmronligini oʻrnatdi. VI asrning uchinchi choragida turklar Shimoliy Xitoyda joylashgan Chjau va Si davlatlarini ham bo'ysundirdilar; 576-yili Bosporni (Kerch) egalladilar.581-yili esa Xersonesni qamal qildilar. Kul tegin bitigi. Bilga xoqonning (716—734-yy.) inisi Kul tegin (731-yili vafot etgan) sharafiga yozilgan.Moʻgʻulistonning Kosho Saydan vodiysida Koʻkshin Oʻrxun daryosi boʻyidan rus arxeolog va etnograf olimi N.M. Yadrinsev (1842—1894-yy.) tomonidan 1889-yili topilgan.Bitik V.V. Radlov (1891-y.) A. Xeykel (1892-y.) V. Tomsen (1896-y.), P.M. Melioranskiy (1897- y.), X. Sheder (1924-y.), S.V. Malov (1951-y.), G. Aydarov (1971-y.) lar tomonidan nemischa, fransuzcha, ruscha tarjimalarda chop etilgan.Ye. A. Abduraxmonov va A. Rustamov tarafidan qilingan qisqacha o'zbekcha tarjimasi (1982-y.) ham bor. Bilga xoqon bitigi. Yuqorida aytilgan Kul tegin bitigidan 1 km janubi-gʻarbda — Koʻkshin Oʻrxun daryosi havzasidan topilgan. Obida 735-yili bitilgan.V.V. Radlov, S.Ye. Malov, P.M. Melioranskiy va V. Tomsen tomonidan oʻrganilgan va chop qilingan. Ongin bitigi. Moʻgʻulistonning Kosho Saydan vodiysidan topilgan. Kimga atalganligi aniq maʼlum emas.Baʼzi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qoʻyilgan (735-y.); boshqa fikrga koʻra Qopagʻon xoqonga(691—716- yy.), yana boshqa bir maʼlumotga (J. Kloson)qaraganda Bilga xoqonning harbiy 18 boshliqlaridan Alp Eletmish (taxminan 731-yilda oʻlgan) sharafiga qoʻyilgan.Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, Qoʻshogʻoch hamda togʻli nohiyalardan topilgan bitiklarni aytib oʻtish mumkin. Bular, Oʻrxun-Yenisey bitiklaridan farqli oʻlaroq, etnografik materialga boydir. Oltoydan topilgan yozuvlar P.M. Melioranskiy, E.R. Tenishev, A.K. Borovkov, K. Seydakmatov, V.M. Nadelyayev hamda D.D. Vasilvev tomonidan eʼlon qilingan.Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon vohasidagi gʻorlarda joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida oʻrin tutadi. Bitiklar asosan V. Tomsen tarafidan chop qilingan.Qozogʻiston hamda Qirgʻizistondan topilgan bitiklar (asrimizning 60—70-yillarida topilgan) hali chuqur o'rganilmagan. Bular orasida Talas vohasidan (Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqoʻrgʻon, Urjor, Sirdaryo, Ila, Olmaota,Tolgʻar, Tinbas va hokazo) topilgan. bitiklar muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi.Qozogʻiston hamda Qirgʻiziston hududidan topilgan bitiklarning baʼzilari S. Sodiqov, M.Ye. Masson, A.N.Bernshtam, A.S. Omanjolov, G. Musaboyev, Ch. Jumagʻulov hamda G. Karagʻulovalar tomonidan eʼlon qilingan.Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlarga yozilgan) Fargʻona, Oloy vodiysi hamda Janubiy Oʻzbekiston va Tojikiston hududidan, yaʼni Bekobod, Isfara, Margʻilon, Fargʻona, Andijon, Quvasoy, Oʻsh, Oʻzgan,Kofirnihon, shuningdek Soʻgʻddan ham topilgan va A.N.Bernshtam, B.A. Litvinskiy, V.A. Bulatova, E.R. Tenishev,Yu.A. Zadneprovskiy tarafidan oʻrganilgan. II Bob. Qadimgi davr tarixi ijtimoiy-siyosiy voqealar bo'yicha moddiy manbalar Bagʻdod xalifaligi vayronalarida tashkil topgan eng yirik davlatlardan biri Somoniylar davlati (819—999-yy.) edi. Bu davlatga Nuh ibn Asad (819—842-yy.) asos soldi; u ayniqsa X asrning birinchi yarmida, Ismoil ibn Ahmad davridan (892—907-yy.) boshlab kuchaydi. Bu davrda Somoniylar Movarounnahr, Xuroson, Eron, hozirgi Afgʻonistonning katta qismi, 19 shuningdek, Toshkent, Turkiston va Ispijob (Sayram) ustidan oʻz hukmronliklarini oʻrnatdilar (Somoniylar sulolasining etnik tarkibi aniqlanmagan).Somoniylar davrida markaziy davlat boshqaruvi birmuncha takomillashdi. Amir davlatni oʻnta davlat muassasasi (devon): devoni vazir (Bosh mahkama), devoni mustavfiy (moliya ishlari mahkamasi), devoni omid ul -mulk (insho va elchilik idorasi), devoni sohib shurat (amir gvardiyasi ishlari bilan shugʻullanuvchi idora)¹,devoni sohib barid (pochta ishlari mahkamasi), devoni mushrif (oʻziga xos davlat xavfsizligi idorasi), devon ad-diya (amirning yer-mulkini boshqaruvchi idora), devoni muhtasib (shariat ishlari mahkamasi), devoni vaqf (vaqf ishlarini nazorat qiluvchi idora), devoni quzzot (qozilik mahkamasi) yordamida boshqargan. Lekin, davlatni boshqarishda turk gʻulomlaridan chiqqan amirlarning roli juda katta boʻldi.Somoniylar davrida hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi. Buni Buxoro, Samarqand, Marv, Balx, Gʻazna, Hirot va Toshkent kabi yirik, taraqqiy etgan shaharlar misolida koʻramiz. Bu davrda Oʻrta Osiyoning Hazar xoqonligi, Bulgʻor xonligi, Rusʼ va Xitoy bilan iqtisodiy-madaniy aloqalari birmuncha rivoj topdi.Somoniylar davri ilm-fan va madaniyatning oʻrta asr sharoitida benihoyat rivojlangan davri hisoblanadi. Bu davr Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy singari ulkan shoirlarni,Forobiy, Beruniy, ibn Sinodek zabardast olimlarni yetishtirdi.Katta yer egaligi munosabatlarining rivojlanishi (mahalliy yer egalari bilan byurokratik apparat, katta yer egalari bilan yerni ijaraga olib ishlab kun kechiruvchi kambagʻal dehqonlar oʻrtasidagi ziddiyatlar) natijasida oʻzaro feodal kurash va yirik yer egalarining ayirmachilik (ajralib chiqishga boʻlgan harakati) harakati kuchayib ketdi. XI asrdan boshlab Oʻrta Osiyo va Oʻzbekistonda yerga egalik qilishning yangi shakli — iqtoʼ (toju taxt oldida koʻrsatgan xizmatlari uchun shahzoda va xonzodalar, amir va mansabdorlarga inʼom tariqasida beriladigan yer- ______________________ 20 ¹ Amir gvardiyasi turk gʻulomlaridan tashkil topgan va davlatni idora qilishda katta rol oʻynagan. suv).taraqqiy eta boshladi.Qoraxitoylar, yuqorida aytilganidek, Qoraxoniylardan farqli oʻlaroq, bosib olingan yerlarga koʻchib kelmadilar, faqat oʻlpon yigʻib olish (har bir xonadondan bir dinor miqdorida) bilangina kifoyalandilar.Lekin, mehnatkash xalqning ahvoli ogʻir edi. U ikki tomonlama, mahalliy yirik yer egalari va xorijlik bosqinchilar zulmi ostida qoldi. Mehnatkash aholi muntazam ravishda xiroj hamda boshqa soliq va jarimalar toʻlab turishga, davlat, xon va yirik yer egalarining shaxsiy qurilishlarida tekinga ishlab berishga majbur edilar.Bu davrda chet el bosqinchilariga qarshi xalq qoʻzgʻolonlari ham boʻldi. Qoraxitoylar va ularning ittifoqchisi sadrlarga qarshi 1206-yili Buxoroda va Xorazmshoh zulmiga qarshi 1212-yili Samarqandda boʻlib oʻtgan kosiblar qoʻzgʻoloni shular jumlasidandir.X—XII asrlarda Oʻrta Osiyo va Oʻzbekistonda ilm- fan,adabiyot birmuncha rivoj topdi; Buxoro, Samarqand, Toshkent, Termiz, Marv, Gurganj kabi shaharlar kengaydi,rivojlandi. Bu davr Abu Rayhon Beruniy (973— 1048-yy.),Abu Ali ibn Sino (980—1037-yy.), Abubakr Muhammad ibn Jaʼfar Narshaxiy (X asr), Mahmud Koshgʻariy (taxminan 1029—1038-yillar orasila tugʻilgan) kabi zabardast olimlarni, Unsuriy, Amʼoq Buxoriy, Soʻzaniy Samarqandiy Nizomi Aruzi Samarqanliy, Yusuf Xos Hojib Bolosogʻuniy kabi ajoyib shoirlar va adiblarni yetishtirdi. Mamlakatimizda koʻplab masjil, madrasa, karvonsaroylar, baland minoralar va boshqa monumental bino va inshootlar barpo etildi. Hazora tumanidagi (Buxoro) Deggaron masjidi, oʻsha atrofdagi Raboti malik karvonsaroyi (X!), Buxorolagi masjidi kalon (1127-yili qurib bitkazilgan), Vobkentdagi minora (1198—1199-yillari qurilgan) Buxoro namozgohi (XII asr), Shohi zinda va Afrosiyoblagi (Samarqand).ayrim binolar, Xorazmdagi Boʻron qalʼa, Noib qalʼa va Faxriddin Roziy maqbarasi (XP asr) shuningdek, hozirgi Qirgʻiziston va Turkmaniston oʻramida qurilgan bino va inshootlar shular jumlasidandir.1219—1221-yillar ichida Oʻzbekiston moʻgʻullar tomonidan istilo etildi. 1227-yili Chingizxon Yettisuv, Koshgʻar, Movarounnahr va 21 Xorazmning sharqiy qismini,shuningdek, hozirgi Afgʻonistonning shimoliy qismini ikkinchi oʻgʻli Chigʻatoyga (1227—1241-yy.) inʼom qildi.Bu ulus tarixda Chigʻatoy ulusi nomi bilan mashhur. Chigʻatoy ulusining oliy hukmdorlari ham, qoraxitoylar singari, ulusni maxsus ijaradorlar, yaʼni xorazmlik mashhur savdogar Mahmud Yalavoch (1125—1238-yy.) va uning oʻgʻli Maʼsudbek (1238—1289-yy.) yordamida idora qildilar. Munko qoon (1251—1260-yy.) taxtga oʻltirgandan keyin, Joʻchi ulusining oliy hukmdori Botuxon (1227—1255-yy.) bilan til biriktirib, Chigʻatoy avlodining koʻpchiligini qatl ettirdi va Chigʻatoy ulusini oʻrtada boʻlib olishdi. Lekin, oradan koʻp vaqt oʻtmay, Olgʻu (1261—1266-yy.) ulus mustaqilligini tiklashga muvaffaq boʻldi. Muborakshoh (1266-y.) va Baroqxon (1266—1271-yy.) davrida moʻgʻul hukmdorlari mahalliy aholi bilan yaqinlashish maqsadida islom dinini qabul qiladilar. 2.1.Eski o'zbek tilidagi manbalar. "Tavorixi guzida, nusratnoma". Asar kim tomonidan yozilgani maʼlum emas. Tadqiqotchilar orasida bu xususda turlicha fikrlar bor. Masalan, sharqshunos-arxeolog P. I.Lerxning soʻzlariga qaraganda, asar mashhur mutasavvuf shoir Jaloliddin Rumiyning oʻgʻli Sulton Valad tarafidan yozilgan¹,Lekin bu gap haqiqatdan tamom yiroqdir.Sulton Valad mazkur asar yozilmasdan qariyb 300-yil muqaddam (1226—1312 yy.) yashab oʻtgan, A. A. Semenov, R. G.Mukminova va V. P. Yudin “Tavorixi guzida, nusratnoma Shayboniyxon tomonidan yoki uning yaqin ishtiroki bilan yozilgan, deb taxmin qiladilar“, Asarni chuqur va atroflicha oʻrgangan yana bir olim — A. M. Akromovning fikricha, asar mashhur ASHayboniynomaz dostonining muallifi shoir Muhammad Solih (q.)ning qalamiga mansubdir². Afsuski, bu fikrlarga qoʻshilib boʻlmaydi. Asar muqaddimasida uzini “OJIZ”, “garib”, “xokisor” deb atagan nomaʼlum bir muallif Munka koon nomiga ________________________ ¹ Lerx P. I. Arxeologicheskaya poyezdka v Turkestanskiy krayv 1867 g. SPb., 1870, 11-bet. 22 yozilgan “Tavorixi jaxonkushoy”, Gʻozonxonning qizi otiga bitilgan Tavorixi guzidaj va Ulugʻbek mirzo nomidan yozilgan.Muntaxab ut-tavorixi shohiy nomli kitoblardan saylab tartib berish haqida buyruq olganligi va unga Shayboniyxon tarixini ham qoʻshib bir asar yaratganligini va asarga “Tavorixi guzida, nusratnoma” (“Saylanma solnomalar, zafar kitobi”) deb ot qo'yilganligini ochik aytadi", Oʻz-oʻzidan koʻrinib turibdiki, mazkur asar Shayboniyxonning topshirigʻi bilan saroyga yaqin turgan tarixchilardan biri tomonidan yuqorida nomlari keltirilgan asarlar va oʻz koʻrsatuvlari asosida yaratilgan.“Tavorixi guzida, nusratnoma” 1502—1505-yillar orasida yozilgan bo'lib, ikki mustaqil qismdan — “Tavorixi guzida” va “Nusratnoma”dan iborat. Birinchi qismda Oʻgʻuzxon va qadimgi turklar, Chingizxon hamda uning Moʻgʻuliston, Dashti qipchoq, Oʻrta Osiyo va Eronda hukmronlik qilgan avlodi tarixi; ikkinchi qismda esa Shayboniyxon tavalludi (1451-y.)dan to uning Movarounnahrni istilo qilishigacha (1500—1505) Dashti qipchoq hamda Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy ahvoli bayon qilingan.Asar, ayniqsa uning ikkinchi qismi (Nusratnomar),zoʻr ilmiy qimmatga ega. Unda Shayboniylar qoʻshinining tuzilishi, uning etnik tarkibi, shuningdek, koʻchmanchilarning Qorakoʻl, Hisor, Chagʻoniyon, Oʻratepa hamda Xoʻjand viloyatlarida qilgan talon-tarojliklari haqida muhim maʼlumotlar bor. Asarning yana bir qimmati shundaki, unda muhim tarixiy voqealarning sodir boʻlgan vaqti aniq koʻrsatilgan. Bundan tashqari, Shayboniy qoʻshinlari tarafidan Fargʻona viloyatining istilo etilishi faqat "Nusratnomazda toʻla va toʻgʻri yoritilgan.Tavorixi guzida, nusratnomayaning faqat ikkita qoʻlyozma nusxasi bizning zamonimizgacha yetib kelgan. Ulardan biri hozirda Sankt- Peterburgda, ikkinchisi esa Angliyada (Britaniya muzeyida) saqlanmoqda.Asarning fotomatni, zarur izohlar va tadqiqotlar bilan qoʻshib, 1967-yili Toshkentda chop etilgan. Undan ayrim parchalar 1969-yili Olma- Otada V. P. Yudin tomonidan rus tilida eʼlon qilingan. 23 2.2.O'zbek xalqining shakllanishiga oid manbalar. O'zbek xalqining shakllanishi masalasi yaxshi oʻrganilmagan, yechimini topmagan ilmiy muammolardan biri. Masalani bir manba bilan, bir tadqiqotchi, u garchi fan mirishkori boʻlganda ham, yechib berolmaydi. Buning uchun uzoq oʻtmishdan qolgan va turli tillarda: qadimgi eron,yunon, rim, xitoy, arab, fors va turkiy tillarda yozilgan qoʻlyozma va toshga, yogʻochga, sopolga va boshqa buyumlarga bitilgan yozuvlarni oʻqiy oladigan mutaxassis — manbashunos, arxeolog, etnograf va antropolog olim, adabiyotshunos (folklorshunos), tilshunos va geograf olimlar birgalashib, bir ilmiy jamoa bulib ishlashlari zarur boʻladi. Afsuski, bizga shunday hamkorlik yetishmay turibdi. Lekin, bu ishni oʻzbek olimlari yechib berishlari kerak. Paysalga solmasdan yaqin uch-toʻrt yil ichida: Vaholanki, muhtaram Prezidentimiz I. A. Karimov juda toʻgʻri aytganlaridek, "Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, naslu nasabini, oʻzi tugʻilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi“¹.Demak, bu-xalq talabi, Vatan talabi.Oʻzbeklarning xalq boʻlib shakllanishiga oid biron alohida manba yoʻq. Bu masalaga oid maʼlumotlar tarixiy, geografik, lingvistik va xalq ogʻzaki adabiyotiga oid asarlarning barchasida mavjud. Lekin ularni sinchkovlik bilan bittalab terib olish kerak boʻladi. Ularni Tabariy va arab geografiya olimlarining asarlarida, Nizomiddin Shomiy va Sharofuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”sila, Juvayniy va Rashiduddunning yukorida tilga olib utilgan asarlarida “Nusratnoma” va “Abdullanoma”da va X-XVI asrda yozilgan barcha asarlarda uchratish mumkin.XV asr oxiri va XVI asr boshida ikki azim daryo —Amudaryo bilan Sirdaryo oraligʻida joylashgan koʻhna mamlakatimizga qoʻshni Dashti qipchoqdan 20 dan ortiq qavm:qoʻngʻirot, nayman, ming, doʻrmon va boshqa qavmlar koʻchib kelib, mahalliy turkiyzabon xalq tarkibiga qoʻshildilar.”Tarixi Abulxayrxoniy, yo ____________________ ¹ Karimov I. A. :Tarixiy xotirasiz kelajak Yuk», 1-bet. 24 Abdullanoma va “Maktuboti Allomiy” (XVI asr) kitoblarida keltirilgan maʼlumotlarga qaraganda, oʻzbek xalqi tarkibiga kirgan qavmlar soni 92 taga yetgan. Bu haqda maʼlumot beruvchi uchta-toʻrtta asarni misol tariqasida tilga olib oʻtamiz. “Tarixi Abulxayrxoniyv. Bagʻdod xalifaligining sharqiy qismida joylashgan mamlakatlar va Movarounnahrning kadim zamonlardan to XV asrning 60- yillarigacha kechgan tarixini kiskacha bayon etadi. Asarning so'nggi qismi, yaʼni Dashti kipchokda Abulxayrxon bosh boʻlgan koʻchmanchi oʻzbeklar davlati tarixiga bagʻishlangan qismi noyob hisoblanadi. ”Tarixi Abulxayrxoniy Shayboniy Abullatif sulton (Samarqand xoni; 1540—1551-y.y.) hukmronligining boshlarida Shayboniy Koʻchkunchixon (1510—1530-y.y.)ning sobiq kotibi Masʼud ibn Usmon Koʻhistoniy tarafidan yozilgan. Asarda Abulxayrxon davlatiga asos solgan Ba XVI asr boshida Shayboniyxon bilan birga Movarounnahrga koʻchib oʻtgan burkut, doʻrmon, iyjon, kenagas, qiyot, qoʻngʻirot,qushchi, qurlovut, masit, tuboyi, uyshin, koonboyli, qudagʻay, mangʻit, muluj, nayman, uygʻur, chimboy, qorliq, yonqojar, nukuz, timat, tuman-ming, oʻtarchi qavmlari haqida maʼlumot uchratamiz. "Nasabnomayi oʻzbek. Bor-yoʻgʻi ikki varaqdan iborat kichik bir asar. Unda 92 oʻzbek qavmining roʻyxati keltiriladi. Ular quyidagilar: ming, yuz, qirq, oʻzbek, oʻn qajot,jaloir, saroy, qoʻngʻirot, olchin, argʻin, nayman, qipchoq,chaqmoq, azaq, qalmoq, torliq, tudak, burloq, samarchiq,kibcha, kelachi, kinakash, buyrak, urot, qiyot, xitoy, tunidi, oʻzjulachi, qoychi, oʻtaji, boʻlotchi, juyut, job, chilchut, buymaut, uymovut, orlot, kerait, ungut, tangut, manbit, chilchuvit, mesit, markit, burkut, qurlas, oʻkalan,qori, arab, ilochi, juburgʻan, tishliq, keray, turkman,doʻrmon, tobin, tama, ramadan, koʻytan, uyshin, badayi,hofiz, qirgʻiz, mojor, koʻchalik,savron, baxrin, uyris,jubrot, biday, tatar, tabash, michqir, suldus, tuboyi,tilov, kirdor, baktiya, qarqin, 25 shirin, oʻgʻlon, qurlat (qurlavut), bagʻlon, chinboy, chexilkas, uygʻur, agar, yobu,targʻil, turkan, kohat. “Asomiyn navadu du firkayin uzbek. («Tukson ikki uzbek firkasining nomlari”). To'rt nafar mustaqil asar: «Majmaʼ al-gʻaroibe, kSolnomayi xoja Abdulhakim Termiziy»,“Tarixchayi Somiy” va nomi anik bulmagan geo- kosmografik asar bilan birga bir mukovada (UzR FA SHI qoʻlyozmasi, inv. № 1330). Chingizxondan to Ashtarxoniy Abulfayzxon (1711-1747) davrigacha kechgan vokealar qisqacha bayon etiladi. “Solnomayi Abulxakim Termiziy”dan keyin “Asomiyi navadu du firkayi uzbek” asari boshlanadi va o'zbek xalqi tarkibiga kirgan 92 kavmning nomi keltiriladi. Ular quyidagilar: ming, yuz, qirq, Oʻng, unkajot, jaloir, saroy, xitoy, qipchoq, nayman, chaqmoq, urmoq, tudaq, boʻston,samarchiq, qalmoq, qorliq, qatagʻon, orlot, argʻin, barlos,boʻytay, kenagas, kelachi, buyrak, uyrot, qiyot, qoʻngʻurot,qongli, oʻz, julovchi, jusulovchi, kaji (xoji), oʻtarchi,qirlovchi, juyut (jiyut), jid, chulchut (chilchut), buyozit (bayozit), uymovut, keray, bagʻlon, longʻit, tangut, mangʻit,marki, burkut, modi qiyot, oʻkalan, olchin, qori, gʻarib,shibirgʻon, qishliq, Turkman, doʻrmon, tabai,tam, tobin,ramadan, miton, uyshun, boʻsa, haft, qirgʻiz, tatar, bochqir, suldus, kelovchi, dujor, jurot, badayi, Oʻgʻlon, quryuvut, chimboy, mehdi, chilkas, uygʻur, afarkon, nukus, qora tushlub, yobu, torgʻil, koʻxat, shuran, shirin, tama, baxrin,keray, tatxiyon, mugʻol, qoyon. XVII asrda oʻtgan demokrat shoir Turdi Farogʻiy ham oʻzbeklar oʻsha davrda 92 qavmdan iborat ekanligini aytadi: Tor koʻngillik beklar, manman demang, kenglik qiling, Toʻqson ikki bori oʻzbek yurtidir, kenglik qiling Birni qipchoqu, birni yuz, birni nayman demang, Qirqu yuz, ming son boʻlib, bir jon oyinlik qiling Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir toʻngʻa kirib, 26 Bir oʻngirlik, bir terezlik, bir yaqo-yenglik qiling: Xulosa Xulosa shuki, manbalar tarixiy jarayon va voqeliklarning o‘zida real aks ettirgan bo‘lib, tarixiylikning in’ikosi bo‘lmog‘i kerak. Mana shunda ularning tarixiy ahamiyati, tarixiy ekanligi yuqori bo‘lib, tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishiga yaqindan yordam beradi. Ma’lumki, tarixni xalq yaratadi. Minglab yillar davomida yaratilgan ushbu tarixni o‘qitish va o‘rganishda yordamchi fanlarning ahamiyati beqiyosdir. CHunonchi, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, numizmatika, lingvistika, tarixshunoslik, atamashunoslik, sotsiologiya, tarixiy demografiya, tarixiy geografiya, geopolitika, falsafa, o‘lkashunoslik, kartografiya, iqtisod, madaniyatshunoslik, dinshunoslik kabi yo‘nalishlar yordamchi fanlar jumlasidandir. Lekin, O‘zbekiston tarixini yaratishda bir kator yordamchi fanlar ma’lumotlari olimlar e’tiboridan chetda qolmoqda. Misol uchun, mavjud o‘quv qo‘llanmalari va darsliklarning aksariyatida yoritilayotgan mavzuningtarixshunosligi berilmaydi. Mutaxassis talabalar uchun yaratilayotgan darsliklarda qisqacha, ekskur tarzida ma’lum davr, mavzu va muammo bo‘yicha tarixshunoslik yoritib berilsa, kelajakda tadqiqo ishlarini olib borishi mumkin bo‘lgan iqtidorli yoshlarimiz uchun foydadan holi bo‘lmaydi. SHuningdek,tarixshunoslikdan boxabar bo‘lish – yosh olimlarning istiqbolli va dolzarb mavzularni tanlashlari uchun katta ahamiyat kasb etadi. moddiy va yozma manbalarning o’rni.Xulosa qilib: “Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”. Bu vazifalarni bajarish uchun nima qilish kerak. Vatan tarixi fanining vazfalarini Prezidentimiz lo’nda qilib ko’rsatdilar. “Fanning vazifasi kelajagimizning shakli-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning 27 yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat deb, tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy qonuniyat ekanini isbotlab, tushuntirish berish kerak. Fan jamiyat va taraqqiyotni olg’a siljituvchi kuch, vosita bo’lmog’i lozim”. Tarixni bilish davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur, - deb ko’rsatadi I.Karimov. 3. O’zbekistonda ibtidoiy jamiyat va uning davrlari. (Paleolit, mezolit, neolit, eneolit va bronza davrlari manzilgoxlari).Qadimgi taraqqiyot (tsivilizatsiya) tushunchasi. Qadimgi taraqqiyotning shakllanishi. Qadimgi odamlarning dastlabki makonlari. Selengur, Ko’lbuloq, Teshiktosh va boshqa manzillar. Olov va o’q-yoyning kashf etilishi). «Sivilizatsiya» so’zi nisbatan yaqinda, 2 asr muqaddam, frantsuz ma’rifatchilari tomonidan ilmiy iste’foga kiritilgan, ular bu ibora orqali hur, ozod, odil, huquqiy tizimga ega grajdanlik jamiyatini ifoda qilganlar. Lotincha «civilis» Qadimdan grajdanlik, ya’ni harbiylashmagan jamiyat ma’nosida tushunilgan.Keyinchalik bu so’z turlicha, keng mazmunda ishlatiladigan bo’lib ketdi. Masalan, Amerikalik antropolog L. Morgan, uning ketidan nemis olimi F. Engels odamzod tarixidagi tsivilizatsiyani yovvoyilik, vaxshiylik va yarim vaxshiylik davridan keyin kelgan ijtimoiy tizimi shakllangan, ijtimoiy tabaqa va sinflar, Davlatlar, xususiy mulkchilik tashkil topgan inson jamiyati rivojining muhim bosqichi sifatida anglaganlar. Ingliz tarixchisi A. Toynbi tsivilizatsiyalarni hududiy madaniy-tarixiy taraqqiyot ko’rinishi deb hisoblagan. Sivilizatsiyaning boshlanish nuqtasi va asosiy ob’ekti-bu insondir. Odam tabiat ne’matlaridan o’z extiyoji uchun foydalanishga va uning ustidan o’z hukmronligini o’tkazishga intiladi. TSivilizatsiya-bu odamning komillik, yetuklikka intilish belgisidir. Al-(Forobiy «Fozil shahar aholisining maslagi» asarida shunday deydi: «har-bir inson tabiatan shunday tuzilganki, u 28 yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishishga harakat qiladi». Alloma o’zining boshqa risolasida «Davlatning vazifasi-insonlarning baxt-saodatga olib borishdir.Bu esa ilm va yaxshi ahloq yordamida qo’lga kiritiladi», deb ta’kidlaydi.Yusuf Xos Hojib o’zining mashhur «Qutadg’u bilig» kitobida jamiyatning muvofiqlashtirish, uyg’unlashtirish, unga takomil baxsh etishning insonning asosiy burchi deb biladi. Buning uchun avvalo ilm va uni xayotga tatbiq etish muhimligini uqtiradi. Uning suyukli qahramoni aql va bilim egasi bo’lgan. Alisher Navoiy komillikni insonni ma’rifatli bo’lishida, yuksak ma’naviyatida, adolatning tantanasida va nihoyat, xalq va yurtboshining o’zaro sadoqatidadir, deydi. Frantsiya donishmandlari aql va adolatga asoslangan jamiyatni tsivilizatsiyaga erishgan mamlakat deb hisoblaganlar. Mashhur nemis olimi Gegel esa tsivilizatsiyani ma’naviy- ruhiy madaniyatning moddiy-texnik asosi, deb tushungan. Ko’rinib turibdiki, tsivilizatsiya zamirida aql-zakovat, farosat, xayotga ijodiy yondashish, betinim mehnat kabi fazilatlar mujassam. SHuning uchun ham ko’pchilik lug’atlarda tsivilizatsiya so’zi ijtimoiy taraqqiyot, moddiy va ma’naviy madaniyat darajasi deb talkin etiladi.Ko’p tarixshunoslarning fikricha, tarixni o’rganishga yondashish anchagina holis va ob’ektivdir. Jahonning asosiy qitalari kabi Markaziy Osiyo hududida ham ibtidoiy jamiyat rivojlanishining ma’lum bosqichlari mavjud. Paleolit eng qadimgi va uzoq asrlarni o’z ichiga olgan tosh davridir. Undan keyingi mezolit davri miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklarni o’z ichiga oladi, o’ng neolit-miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklar, eneolit (mis-tosh) davri-miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklar, bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklar va temir davri- miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlarini o’z ichiga oladi.Sayyoramiz tarixida eng buyuk voqea-odamzodning hayvonot dunyosidan ajralib chiqishi bo’lgan. Bir qancha olimlar, xususan U. Islomov, odamlarni maymundan emas, balki, maymunsimonlar oilasiga kirgan jonzotlardan uzoq vaqtlar davomida shakllangan, degan taxminni qo’llaydilar. SHarqiy 29 Afrikaning Olduvay daryosi o’zanida eng qadimgi odam suyaklari topilgan. Bu suyaklar 1 mln. 700 ming yil avval yashagan kishiga mansub. Antropogenez fani odamzodning paydo bo’lish davri taxminan 5 mln. yilni o’z ichiga oladi deb hisoblaydi. Neandertal kiyofali odamning tarkalishi miloddan avvalgi 100-40 ming yilliklarga oiddir. Zamonaviy kiyofali odamlarning (kromanyonlarning) paydo bo’lishi miloddan avvalgi 40-30 ming yilliklarga to’g’ri keladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1..Аxмедов Б. Узбекистон тарихи манбалари. – Тошкент: Укитувчи, 2001. 2. Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq‖, 2000, -368 bet. Mustaqil O'zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to'plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq‖, 2000, - 224 bet. 3. .Bichurin N.YA. Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v drevnie vremena. V 3-x tomax. M – L.; 1950-1953. 4. .Ziyoev H. Tarix – o'tmish va kelajak ko'zgusi: (Tarixning dolzarb masalalari) //Mas`ul muharrir: K.Normatov. – T.: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 2000, - 288 bet. 5. Ziyoev H. Tarixning ochilmagan sahifalari. – T.; ―Mehnat‖, 2003, - 232 bet. 6. Zevelev A.I. Istoriografiya Turkestana. T., ―Uzbekistan‖, 1968. 276 str. 7. Сагдиев А., Фузаилова Г., Hасанова М. Тарих о’qитиш методикаси. – Тошкент: ТДПУ, 2008. 8. Shоназаров Q. Бо’лажак тарих о’qитувchиларининг тарихий тафаккурини шакллантириш. - Тошкент, 2000. 9. Маhкамов С.Т. Тарих та’лимида курслараро узвийликни та’минлашни дидактик асослари (7-синф мисолида) . - Тошкент: 30 О’qитувchи, 1999. 10. Тошпо’латов Т., G‘аффаров Ya. Тарих о’qитиш методикаси. - Тошкент: Университет, 1999.; 2002. 11. Shоназаров Q. О’qувchиларда миллий тарихга муносабатни шакллантиришнинг назарий масалалари. // Узлуксиз та’лим. – Тошкент, 2004. 12. Асқарова О’.М., Хайитбоев М., Нишонов М.С. Педагогика. – Тошкент: Талqин, 2008. 13. Аhмедов Б. О’збекистон тарихи манбалари. – Тошкент: О’qитувchи, 2001. 14. Вагин А.А. Методика преподаваниya истории в средней школе. – М., 1987. 14.Воинова М.Г. Педагогиchеские технологии и педагогиchеское мастерство. – Тошкент: ИQТИСОД-МОЛИYa, 2006 16. Ганиева М., Файзуллаев Д. Замонавий о’qитиш воситаларининг педагогик технологиyaлари то’плами. - Тошкент: Иqтисодиёт, 2013. 17. Ганиева М., Файзуллаев Д. Кейс-стади о’qитишнинг педагогик технологиyaлари то’плами. - Тошкент: Иqтисодиёт, 2013. 18. Ганиева М., Файзуллаев Д. Киchик гуруhларда hамкорликда ишлаш педагогик технологиyaлар то’плами. - Тошкент: Иqтисодиёт, 2013. 19. Ганиева М., Файзуллаев Д., Не’матов И. Маqсадни белгилаш ва уch даражали тестларни ишлаб chиqишнинг педагогик технологиyaлари то’плами. Методик qо’лланма. - Тошкент: Иqтисодиёт, 2013. 20.Ганиева М., Файзуллаев Д., Не’матов И. Назарий ва амалий о’qув машg‘улотларда о’qитиш технологиyaлари то’плами. - Тошкент: Иqтисодиёт, 2013. 31 21. Гафаров Ya. О’збекистон халqлари тарихини о’qитиш усуллари. - Тошкент: Университет, 1996. 22.Голиш Л.В., Хашимова Д.П. Та’лим жараёнида интерфаол та’лим услублари ва замонавий ахборот-коммуникатсиya технологиyaларидан фойдаланиш. – Тошкент: ТДИУ, Иqтисодиёт. 2013. 23. Иноyaтов У.И., Муслимов Н.А., вабошq. Педагогика: 1000 та саволга 1000 та жавоб. – Тошкент: Илм-Зиё, 2012. 24. Исмоилова Ж. Музей педагогикаси: тарихи, бугуни ва истиqболи // О’збекистон музейлари истиqболи. – Тошкент: Академнашр, 2013. – Б. 20. 25. Исмоилова Ж.Х., Нишанова К.С., Мухамедова М.С. Музей ва жамиyaт. – Тошкент: Chинор ЕНК, 2015. 26. Ё’лдошев Ж., Ё’лдошева Ф., Ё’лдошева Г. Интерфаол та’лим сифат кафолати (Болага до’стона муносабатдаги та’лим). – Тошкент, 2008. 27. Ё’лдошев Ж., Усмонова С.А. Педагогик технологиyaлар асослари. - Тошкент, 2004. 32 NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI “JAXON TARIXI” KAFEDRASI 2022-2023 o‘quv yili «Tarix o‘qitish metodikasi” ta’lim yo‘nalishi T-303 guruh talabasi Nurullayeva Shahloning _________________________________________________________________________ mavzusidagi yozilgan kurs ishiga TAQRIZ Kurs ishining bajarilishiga qo‘yilgan asosiy talablar Ma ksi mal ball Kurs ishining bajarilishiga qo‘yilgan talablarning bajarilganligi va kamchiliklar yuzasidan asosiy fikrlar (ballar asoslab berilsin) Kurs ishi rejalarining to‘g‘ri tuzilganligi 5 Kurs ishi mavzusi dolzarbligining to‘g‘ri yoritib berilganligi va ishning kirish qismining to‘g‘ri tashkil qilinganligi 15 Kurs ishi asosiy qismining qo‘yilgan reja va vazifalar asosida yoritib berilganligi va asosiy maqsadga erishilganligi 20 Ishning xulosasida qo‘yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda asosiy fikrlar va tavsiyalarning berilganligi 10 Ishning uslubiy jihatdan va ilmiy apparatlari jihatidan to‘g‘ri tashkil etilganligi, adabiyotlar ro‘yxatining to‘g‘ri tuzilganligi 10 Vazifalarning bajarilishida talabaning faolligiga kurs ishi rahbari tomonidan qo‘yiladigan maksimal ball 5 33 Kurs ishi ilovalarining mavzuga mosligi va ularning ish mazmunini kuchaytirishga yo‘naltirilganligi 5 jami 70 Kurs ishi himoyasi uchun 30 Taqrizchi ____________________________________ _____________ _____________ Familiyasi, ismi – sharifi imzo sana Download 0.96 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|