Mavzu. Qishloq xo’jaligida mexnat resurslari va ulardan foydalanish samaradorligi, mexnat unimdorligi

XAFk XAFk 
bunda: YaDFk-yalpi daromad buyicha fond kaytimi (sum); 
u 
1
YaDk yillik yalpi daromad summasi (sum); 
SFFk - sof foyda buyicha fond kaytimi (sum); 
U
SF
 - yillik sof foyda summasi (sum). 
Bu ko’rsatkichlar yordamida 1 sumlik asosiy fondlar evaziga necha sumlik yalpi 
maxsulot, yalpi daromad va sof foyda olinganligi aniklanadi. Bu ko’rsatkichlar mikdori 
yuqori bo’lgani yaxshi. 
Fondlar sig’imi. Uni aniklash uchun asosiy fondlarning yillik urtacha summasini 
yetishtirilgan yalpi maxsulot kiymatiga taksimlash zarur. Buning uchun quyidagi 
tenglikdan foydalanish mumkin: 
XAFk 
, 
ch
Fs= ------- 
(5.5) 
YaMk 
 
bunda: Fs-fond sigimi (sum). 
Fond sigimi esa, bir sumlik qishloq xo’jalik maxsulotini yetishtirish uchun kancha 
asosiy fond kiymati to’g’ri kelishini ko’rsatadi. 

---

Ishlab chiqarish fondlarining (asosiy va aylanma) iktisodiy samaradorligi rentabellik 
ko’rsatkichi bilan xam xaraktyerlanadi. Iktisodiyotda bu ko’rsatkichni foyda me’yori 
deyiladi. U quyidagi ifoda bilan aniklanadi: 
Fs 
Fn= ------------ *100% 
(5.6) 
AFk+AFk 
bu yyerda: Fn-foyda me’yori, foiz; 
Fs-realizatsiyadan tushgan foyda, sum. 
Foyda normasi bir birlik ishlab chiqarish fondlari kiymatiga kancha foyda 
olinganligini ko’rsatadi. Bu ko’rsatkichning darajasi yuqoriga intilishi maqsadga 
muvofikdir. 
^ishlok xo’jaligi ishlab chiqarishi fondlarining muhim kismini aylanma fondlar 
tashqil etadi. Aylanma fondlar ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonining tuxtamay 
amalga oshishini ta’minlab turadi. Ularning natura xolidagi kurinishi aylanma vositalar 
deyilsa, pul (kiymat) shaklidagi kurinishi aylanma fondlar, mablaglar, deb ataladi. 
Asosiy fondlardan foydalanish darajasi xo’jalik, uning ishchi va xizmatchilarini 
fondlar bilan ta’minlanganligiga xamda Mehnatning kurollanganligiga bog’lik. SHunday 
ekan, xo’jalikda bu ko’rsatkichlarni aniklash maqsadga muvofikdir. Ular quyidagi tartibda 
aniklanadi: jumladan, xo’jalikning asosiy fondlar bilan ta’minlanganligini aniklash uchun 
undagi asosiy fondlarning urtacha yillik summasini foydalanilgan yyer maydoniga 
taksimlash lozim. 
Bu quyidagi ifoda yordamida aniklanadi: 
. , XAFk 
Aft= —— 
(5.7) 
Fe 
bunda: Aft - asosiy fondlar bilan ta’minlanganlik darajasi (sum/ga); 
X
 AFk - asosiy fondlarning yillik urtacha summasi (sum); 
Fe - foydalanilayotgan yer maydoni (ga). 
Mehnatning asosiy fondlar bilan ta’minlanganlik darajasi esa, asosiy fondlarning yillik 
urtacha summasi, shuningdek, ularning kuvvati ishlagan ishchi- xizmatchilar (Mehnat 
resurslari) ning urtacha yillik soniga taksimlanadi. Ularni ushbu ifodalar yordamida 
aniklash mumkin: 

---

XAFk XAFku 
Mt= -= --- ; Mt= -^= ---. 
(5.8) 
XIR 
XMr 
bunda: Mt - Mehnatning (1 kishiga) asosiy fondlar bilan ta’minlanganligi 
(sum/kishi); 
X
 AFku - asosiy vositalarning urtacha yillik kuvvati (ot kuchida); 
X
 Mr - Mehnat resurslarining urtacha yillik soni (kishi). 
Bu ko’rsatkichlar xo’jaliklarning ixtisoslashishiga, mashina-texnikalar bilan 
ta’minlanganligiga kura, fark kilinishi mumkin. Ayniksa, oxirgi formula yordamida 
aniklangan ko’rsatkich ishlab chiqarish mexanizatsiyalashtirilishini, avtomatlashtirilishini 
ta’minlab, jonli Mehnat xarajatlarini tejab, Mehnat unumdorligi yuksalishiga olib keladi. 
Aylanma fondlarga (vositalarga) ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan Mehnat 
vositalari va moddiy ne’matlarning ayrimlari kiradi. Aylanma vositalar, mablaglar qishloq 
xo’jalik ishlab chiqarish jarayonida katnashib, bir shakldan ikkinchi shaklga aylanib 
turadi. 
5.2-rasm. Aylanma vositalar tarkibi 

---

Masalan, bugdoy urugi ekilib, nixoli unib chikishi jarayoni. Bu jarayon falsafa 
konuniga kura, inkorni-inkor etish, deb ataladi. Aylanma fondlar asosiy fondlardan farkli 
ularok, bir ishlab chiqarish jarayonida katnashib, uz moddiy kiymatini va shaklini tulik 
uzgartiradi. Misol: ekilgan urug o’simlikka, minyeral ugitlar esa ozuqa moddalarga 
aylanadi, yonilgidan foydalanish natijasida mashina-traktorlar ish bajaradi va xokazolar. 
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi mavsumiy bo’lganligi uchun, aylanma fondlarning 
sarflanishi, tarkibi yil davomida uzgarib turadi. Masalan, kishda aylanma fondlarning ko’p 
kismi urug va ozuqada, yozda esa fondlarning aksariyat kismi neftь maxsulotlari, mashina 
extiyot kismlari, to’g’allanmagan ishlab chiqarish bilan band bo’ladi. 
Qishlok xo’jaligi korxonalarining aylanma fondlariga (vositalariga) quyidagilar 
kiradi
: 
➢ xomashyo matyeriallar;
➢ ugitlar va boshqa kimyoviy vositalar;
➢ yokilgi, yog’lovchi moddalar;
➢ idish va idish matyeriallari;
➢ urug va uruglik matyeriallari;
➢ kurilish matyeriallari;
➢ 
e
xtiyot kismlar;
➢ 
o
zuqalar, yem-xashaklar;
➢ 
b
okuvdagi xayvonlar;
➢ 
a
rzon baxoli va tez eskiruvchi predmetlar;
➢ 
t
o’g’allanmagan ishlab chiqarish xarajatlari:
➢ 
r
ealizatsiyaga tayyor maxsulot;
➢x
aridorlar bilan xisob-kitob kilishdagi mablaglar;
➢ 
maty
erial va xomashyolarni sotib olish uchun pul mablaglari;
➢ xisob rakamidagi, gaznadagi mablaglar va boshqalar.
Aylanma fondlarining aylanishi uzida uch bosqichni mujassam-lashtiradi: ta’minot, 
ishlab chiqarish va sotish. 

---

Aylanma fondlar (vositalar)dan foydalanishning iktisodiy samaradorligini 
aniklashda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin: 
Aylanma fondlarning aylanish koeffitsienti. Uni aniklash uchun sotilgan qishloq 
xo’jalik maxsulotlarining, ko’rsatilgan xizmatlarning, bajarilgan ishlarning umumiy 
kiymatiga asosiy podaga utkazilgan yosh xayvonlarning kiymatini kushib, undan asosiy 
podadagi xayvonlarni sotishdan tushgan mablagni ayirgandan sung kolgan kiymatni 
aylanma fondlarning yillik urtacha koldik summasiga taksimlash lozim. U quyidagi ifoda 
orkali aniklanadi: 
_ Sk + Yex