Mavzu: Qo„shish va ayirish, ko„paytrish va bo„lish amali ma‟nosini ochib bеrish hamda uni bosqichlab kontsеntrlarda bajarilishini o„rgatish

Mavzu: Qo„shish va ayirish, ko„paytrish va bo„lish amali ma‟nosini ochib bеrish hamda uni bosqichlab kontsеntrlarda bajarilishini o„rgatish.

Yuz ichida kupaytirish va bulish II sinfda urgatiladi, ammo urgatishga tayyorgarlik ishlari birinchi sinfdayok 10 va 100 ichida nomerlashni, kushish va ayirishni urgatishdan boshlanadi. Dasturda nazarda tutilgan tayyorgarlik ishning moxiyati xar xil topshiriklarni kursatmalilik asosida bajarishdan iborat. Bu topshiriklar xar xil kushiluvchilar yigindisini topish va sonni bir xil kushiluvchilar yigindisi shaklida tasvilarshni talab kiluvchi topshiriklardir. Bolalarni maktabda ukitishning birinchi kunidanok bir xil buyumlarni bittalb sanashgagina emas, balki ikkitalab, juftlab, beshtalab sanashga mashk kildirish nazarda tutilgan.

Masalan: 3 marta 2 tadan doira kuying. Nechta doira kuyidingiz? 2 marta 4 tadan kvadrat chizing. Nechta kvadrat chizdingiz?

12, 15, 10 sonlarini bir xil kushiluvchilarning yigindisi kurinishida tasvirlang.

12=3+3+3+3 12=4+4+4 12=6+6

10=5+5 15=3+3+3+3+3 15=5+5+5

Bulish amalini urganishga tayyorlash maksadida amaliy mashklar bajariladi. Masalan: 8 ta doiracha oling va ularni 2 tadan kuyib chiking. Necha marta 2 tadan doira xosil bulishini sanash natijasi orkali topiladi. Kupaytirish amalining ma‘nosini urganishda kuyidagi masalalardan foydalanish mumkin.

Masalan:

Xar bir taksimchada 5 tadan olma bor. 4 ta taksimchada kancha olma bor?

Uy bekasi xar biri 3 kgdan kartoshka bulgan 3 ta paket oldi. U necha kg kartoshka sotib oldi?

Bu masalalarning yechimlarini I sinfda ukuvchilar 5+5+5, 4+4+4, 3+3+3 ko‘rinishda yozadilar va ular masalaning shartida yechimda bir xil kushiluvchilar borligini biladilar. Kursatmalilik asosida bu kurinishdagi matnli masalalarni bir kanchasini yechtiriladi. Bunda 80
bolalar e‘tibori kushiluvchilar bir xil ekaniga karatiladi, xar gal kushiluvchilar kancha ularning yigindisi nimaga teng ekani aniklanadi, sungra bolalar ongiga bir xil kushiluvchilar yigindisini kupaytirishga doir misollar bilan almashtirish mumkinligini yetkaziladi va 5+5+5 ni 5*3 deb yozishni bunda birinchi son kanday kushiluvchi kushilayotganini ikkinchi son esa bu kushiluvchilar nechta ekanini bildiradi, nukta esa kupaytirish amalining belgisi ekanini aytadi va kupaytirish bir xosil kushiluvchini kushish demakdir degan xulosaga kelinadi. 5*3=15 yozuvda 5 - I kupaytuvchi, 3 – II kupaytuvchi, 15 esa kupaytma deyilib, 5 ni 3 ga kupaytirsak, 15 chikadi deb ukishni aytadi. Bulish amalini ma‘nosini urganishda oldin mazmuniga kura sungra teng kismlarga bulishga doir masalalar yechishda ochib beriladi.

Masalan:

1. Uqituvchi 12 ta daftarni ukuvchilarga 2 tadan ulashdi. Nechta ukuvchi daftar oldi? Javob: 6 ta ukuvchi daftar oldi.

2. 8 ta sabzi 4 ta kuyonga teng bulib berildi. Xar bir kuyonga nechta sabzi berildi?

3. 15 ta sabzi xar bir kuyonga 5 tadan berildi. Nechta kuyonga sabzi berildi?

4. 12 ta koptokni 4 ta tur xaltacha baravardan solishdi. Xar kaysi tur xaltacha nechtadan koptok solishgan?

5. 12 ta koptokni 3 tadan kilib tur xaltalarga solishdi. Nechta tur xalta kerak buladi?

Bu masalalarni yechishda kurgazmalikdan foydalaniladi. Bu masalalarning javoblarini dastlab sanash orkali topadilar, sungra ukituvchi bu masalalarning yechimini bulish amali bilan yozish mumkinligini ma‘lum kiladi. 12 ni 4 ga bulishni 12:4 shaklda yozilishini va oxirgi masalaning yechimini 12:4=3 shaklda yozish mumkinligi aytiladi, bunda 12 – buluvchi, 4 – buluvchi, 3 esa bulinma deyilishi aytiladi. Yukoridagi masalalarning shartlarini takkoslash natijasida kupaytirish va bulish amallarining uzaro boglikligi kursatiladi.

Masalan:

5*3=15 15:3=5 15:5=3

4*3=12 12:4=3 12:3=4 va agar kupaytmani kupaytiruvchilardan biriga bulinsa ikkinchi kupaytuvchi kelib chikadi degan xulosaga kelinadi, sungra kupaytirish amalining urin almashtirish xossasini kursatmalik asosida tushuntiriladi.

Masalan:

1) Sinfning 3 ta derazasi bor. Xar kaysi derazada 4 tadan gulli tuvak turibdi. Derazalardagi xamma gulli tuvaklar nechta?

2) Sinf xonasining 4 ta derazasi bor. Xar kaysi derazada 3 tadan gulli tuvak turibdi. Derazalardagi xamma gulli tuvaklar nechta? 3*4=12 4*3=12

Xosil bulgan yechimlarni takkoslab ular nimalar bilan uxshash va nimalar bilan fark kilishligi urgatiladi va kupaytuvchilarning urinlarini almashtirishdan kupaytma uzgarmaydi degan xulosaga kelinadi xamda uni mustaxkamlash maksadida mashklar bajariladi.

1) Tushirib koldirilgan sonlarni kuyib kuchiring: 3*4=3*(; 9*(=7*9; 7*3=(*72) Ifodalarni takkoslang va kvadrat urniga <, >, = belgisini kuying. 6*3(3*6; 5*4(5*4,sungra xossani xarflar yordamida a*b=b*a yozishga keltiriladi.