Mavzu: Reja: Ichki suv havzalarining asosiy tiplari va ular organizmlarning yashash muhiti sifatida

Ohangaron daryosi Chatqol va Qurama tog‘laridan suv to‘plovchi soylarning qo‘shilishidan vujudga kelgan Oqtoshsoy (Chovlisoy) nomi bilan boshlanadi va 236 km masofada oqib, Sirdaryoga quyiladi. Daryo tog‘li qismida chuqur va tor o‘zanda oqib, Obliq qishlog‘idan o‘tgach, o‘zani kengayib, oqimi sekinlashadi.

2. Morfologiyasi va joylashgan joyiga ko'ra har xil gidrografik havzalar mavjud. Keling, qaysi asosiylari ekanligini ko'rib chiqaylik:
Daryo havzasi. Bular yuqorida aytilgan misolda bo'lgani kabi daryolar va ularning irmoqlari qurigan joylardir. Biroq, suv havzalarining boshqa turlari ham bor
Strukturaviy havzasi. Ular tektonik plitalarning siljishi natijasida hosil bo'ladi. Ular qurg'oqchil hududlarda ko'proq tarqalgan.
Ichki hovuz. Uning suvi dengizga yoki okeanga oqmaydi, lekin u bug'lanadi yoki erga singib ketadi. Bu tizimli havzalarda ichki drenaj tizimlari mavjud.
Ko'l havzasi. Vodiylarda joylashgan tektonik havzalar axlat, toshlar yoki suvning chiqishiga to'sqinlik qiladigan boshqa moddalar bilan to'sib qo'yilgan, shuning uchun qoldiqlarda qolib, ko'llar hosil bo'ladi.
Cho'kindi havzasi. Ular tog 'jinslari va organik materiallardan tashkil topgan ingichka chuqurliklarga ega bo'lgan tizimli gidrologik havzalardir.
Okean havzasi. Ular jahon okeani joylashgan katta chuqurliklarga to'g'ri keladi, shuning uchun har bir okeanda havzasi bor.
Yer yuzasining tabiiy yoki sunʼiy pastqam yoki chuqur joylarida tabiiy yoki sunʼiy ravishda suv toʻplanishidan hosil boʻladigan, yo boʻlmasa, suv yoʻlini toʻsib va toʻgʻon qurib hosil qilinadigan sekin oqar yoki oqmas suv manbai. Suv havzasi doimiy yoki mavsumiy (seryogʻin yillarda paydo boʻladigan) turlarga boʻlinadi. Doimiy Suv havzasiga okeanlar, dengizlar, daryolar, koʻllar, tabiiy suv omborlari, jilgʻalar, ariqlar va boshqalar kiradi. Mavsumiy (vaqtinchalik) Suv havzasi sunʼiy suv omborlari, kanallar, hovuzlar va boshqalardan iborat.

3. Suv muhiti yuqori darajadagi zichligi, bosimning keskin o’zgarishi, kislorodning kamligi, quyosh nurining jadal yutilishi va boshqa xususiyatlari bilan ajralib turadi. Suv havzalarining har bir joyi o’ziga xos tuz va zarrachalar tarkibi, oqim kuchiga ega. Suv tubida yashovchi organizmlar uchun esa tuproqning xossalari, undagi organik qoldiq ulushi muhim ahamiyatga ega. Hayvonlar suv muhitining umumiy xususiyatlaridan tashqari undagi xususiy omillarga ham moslanishlari zarur. Suv muhitida yashovchi barcha organizmlar gidrobiontlar deb nomlanadi. Suvning yuza qatlamida yashovchi organizmlar esa planktonlar va tubida yashovchilar bentoslar ekologik guruhlarini tashkil etadi. Mazkur ekologik guruh vakillari dunyo okeanida, dengizlarda, ko’llarda, ichki suv havzalarida va er osti suvlarida tarqalgan. Suv muhiti hayotini belgilovchi omillardan eng muhimi suvning bosimidir. Chuqurlikning ortishi bilan bosim kuchi ortib boradi. Masalan, har 10 m chuqurlikda bosim kuchi 1 atmosferaga ortadi. Suv muhitidagi bosim kuchining o’zgaruvchanligi tufayli aksariyat gidrobiontlar evribiontlardir. Ular ayrim bir necha atmosferadan yuz atmosferaga qadar bo’lgan bosim sharoitida yashashga moslashgan. Jumladan, Elpidia goloturiyalari, Priapulus caudatus chuvalchanglari okeanlarning qirg’oqlaridan ultra abissal zonalariga qadar uchrashi mumkin. Chuchuk suvlarda yashovchi infuzoriya tufelkalari, suvoykalar ham tajribada 600 atmosfera sharoitiga bardosh bergan. Lekin gidrobiontlarning ko’pchiligi stenobatlar sifatida dengiz va okeanlarning ma’lum chuqurliklaridagina yashashga moslashgan. Masalan, ayrim baliqlar, bosh oyoqli mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar, pogonoforalar, dengiz yulduzlari suvning chuqur qatlamlarida 400-500 atmosferadan kam bo’lmagan sharoitda yashaydi. Umuman, stenobatlar kichik suv havzalarida va suvning chuqur qatlamlarida uchraydi. Suv muhitidagi zichlikning yuqoriligi gidrobiontlar uchun tayanch ahamiyatiga ega. Shuning uchun ham ko’pchilik hayvonlar suvning yuza qatlamida nisbatan past bosimda, doimiy harorat va etarli yorug’lik sharoitida yashaydi. Bentoslar esa yuqori bosimga, past haroratga va doimiy 52 qorong’ulikka moslashgan hayvonlardir. Pelagial hayvonlar. Pelagial qatlam vertikal yo’nalish bo’yicha farqlanuvchi epipelagial, batipelagial va abiss pelagial zonalarga farqlanadi. Quyosh nuri epipelagialning quyi chegarasiga qarab etib boradi, mazkur zonadan keyingi chuqurliklarda yashil o’simliklar uchramaydi.
Endi esa, keling, suv kim uchun uy ekanligi, yashashi uchun yagona muhit his­ oblanishini eslaylik. Ha, bu baliqlar. Chuchuk va sho'r ko'llar, suv omborlari va havzalari, daryo va soylar - bu yerda baliqlarning juda ko'p turi yashaydi. Kun sayin ular turi kamayib ketmoqda, ba'zilari esa allaqachon yo'qolib bo'lgan. Ular O'zbekistonning "Qizil kitobi"ga kiritilgan, tiklanishi uchun esa alohida e'tibor va himoya zarur. 
Tabiatda hech nima izsiz qolmaydi. Agar bitta bo'g'in, hayvonning bir turi aziyat cheksa, boshqalar ham bundan azoblanadi. Agar ko'l qurib borsa yoki daryo zararli chiqindilar bilan ifloslansa, baliqlar bunga moslasha olmaydi va asta-sekin nobud bo'ladi. Qushlar uchib ketadi, biroq vaqtida shunga o'xshagan joyni topa oladimi yo'qmi - noma'lum. Bu achinarli holatlarga olib kelishi mumkin. Insonlar baliqlar yashaydigan joylarni ular hayotiga xavfsiz qilib saqlab qolish uchun qo'lidan kelgancha harakat qilishi kerak. Buning uchun nima zarur? Suv qo'riqchilari javobni biladi: uni ifloslantirmaslik, mavjudini asrash, zarar yetkazilganini - tiklash. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1. geografiya.uz
2. wikipedia.com
3. ekomaktab.uz

Mamasoliyeva G