Mavzu: Savol va javob mulohazalarning hosil qilish

hajmiga 
ko’ra 
turlari. 
Tushunchalar o’zining mazmuni va hajmiga ega. Tushunchaning mazmuni unda fikr 
qilinayotgan predmet va hodisalarning muhim belgilari yig’indisini tashkil etadi. 
Masalan: “jinoyat” tushunchasining mazmunini ijtimoiy xavfli, qonunga zid bo’lgan 
hatti-harakatlar tashkil etadi, hajmiga esa o’g’irlik, jonga qasd qilish, ta'magirlik va 
hakozalar kiradi. O’z hajmiga ko’ra ikki yoki undan ortiq predmetlardan tashkil 
topgan tushunchalar mantiqiy sinf deyiladi. Sinflar uni hajmini tashkil etgan kichik 
sinflardan va yakka predmetlarni ifodalovchi sinf elementlaridan tashkil topadi. 
Masalan: o’simlik – sinf, daraxt – kichik sinf, archa daraxti – sinf elementi 
hisoblanadi. Mantiqda tushunchalar hajmiga ko’ra universal sinf (Osiyo 
mamlakatlari), yakka sinf (O’zbekiston Respublikasi) va bo’sh sinflar (aylana 
kvadrat)ga ajratiladi. Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bog’liq bo’lib, u 
tushunchaning mazmuni va hajmi o’rtasidagi teskari nisbat qonuni yordamida 
ifodalanadi 

---


Unga muvofiq tushunchaning hajmi kengaytirilsa, mazmuni torayadi va 
aksincha.Tushunchalar mazmuni va hajmiga ko’ra bir qancha turlarga 
bo’linadi. 
Hajmiga ko’ra tushunchalar yakka va umumiy, chegaralangan va 
chegaralanmagan, ayiruvchi va to’plovchi turlarga bo’linadi. Masalan: 
“Zarafshon daryosi” – yakka tushuncha, “shahar” – umumiy tushuncha, 
“O’zbekiston Respublikasi shaharlari” – chegaralangan, “atom” – 
chegaralanmagan, O’zbekiston fuqarolari siyosiy huquqlarga ega – 
ayiruvchi tushuncha, O’zbekiston fuqarolari tinchlik tarafdori – to’plovchi 
tushuncha. Tushunchalar mazmuniga ko’ra konkret va abstrakt, nisbatli va 
nibatsiz, ijobiy va salbiy turlarga bo’linadi. Masalan: “avtomobil” – 
konkret 
tushuncha
, “do’stlik” – abstrakt tushuncha, “institut” – nisbatsiz 
tushuncha, “sabab” va “oqibat” – nisbatli tushunchalar, “bilimli” – ijobiy 
tushuncha, “bilimsiz” – salbiy tushuncha hisoblanadi. 

---


Birinchi savolni yoritishda talabalar e’tiborini hukm – tafakkurning 
mantiqiy shakli sifatida predmetga ma’lum bir belgining xosligi yoki xos 
emasligini ifodalovchi tafakkur shakli ekanligiga qaratish lozim. 

Insonning olamni in’ikos etish jarayoni faqat olam voqea-hodisalari 
to‘g‘risida tushuncha hosil qilib, tushunchalarning mohiyatini anglab olish 
bilan chegaralmaydi. U mazkur jarayonda tushunchaning boshqa 
tushuncha bilan muayyan munosabatini ham o‘rnatib, olam haqida yangi 
bilim olishga intiladi. 

Tushunchalarda ifoda etilgan bilimlar, binobarin, buyumlar yanada yangi 
jihatlari bilan tafakkurda ishtirok etib, uning imkoniyatlarini 
chuqurlashtiradi. Masalan, «O‘zbekiston» va «Respublika» degan 
muhokamani tahlil etsak, bunda ikkita «O‘zbekiston» va «Respublika» 
tushunchalari mavjudligini uchratamiz. Mazkur tushunchalar oddiy 
gramatik qurilmada gap o‘rnida kelsa-da, ammo tafakkurda ularning biri 
ikkinchisi bilan muayyan belgilarni izohlash orqali bog‘langan. 

---


Tushunchalar orasidagi munosabatlar ob’ektiv mavjudlikka muvofiq kelishi 
yoki kelmasligi mumkin. Masalan, «N. jinoyat sodir etdi» hukmining 
ob’ektiv mavjudlikka muvofiq kelish - kelmasligini tekshirib ko‘rish yoxud 
chinligiga ishonish mumkin. Ammo «NUJ larning parvozi kuzatildi» 
deyilsa, biz mazkur tushunchani shakliy tomondan tahlil qilib, uning 
mantiqiy to‘g‘ri ifodalanganligini qayd etamiz. 

Lekin, rasmana mantiqda mavjudlikka muvofiq kelish hukmlar tarkibidagi 
tushuchalarning 
asosiy 
vazifasi 
emas. 
Unda 
hukmlardagi 
tushunchalar 
asosan mazmunan emas
, balki shaklan tafakkur qoidalariga 
ko‘ra muvofiq bo‘lishi mohiyatlidir. 

Hukmlar tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab bo‘ladi. Oddiy hukm, deb 
tarkibidan yana bir hukmni ajratib bo‘lmaydigan mulohazaga 
aytiladi.

---

Xulosa 

Xulosa chiqarish deb bir va undan ortiq chin mulohazalardan 
ma’lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan 
iborat bo‘lgan tafakkur shakliga aytiladi. 

Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga 
o‘tishdan tashkil topadi. To‘g‘ri xulosa chiqarish uchun asoslar chin 
mulohazalar bo‘lishi, o‘zaro 
mantiq
an bog‘lanishi kerak. 

Deduktiv xulosa chiqarish 

Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy 
bilimdan juz’iy bilimga o‘tishning 
mantiq
an zaruriy xarakterga 
egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir. 

Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning hosil 
qilinishi bevosita xulosa chiqarish deb ataladi. Bevosita xulosa 
chiqarishning quyidagi 
mantiq
iy usullari mavjud 

---

Foydalanilgan adabiyotlar 

Xayrullayev mantiq Mantiq, Haqberdiyev mantiq, 
Logika, Toshkent, 1984. 

Sharipov mantiq, Fayzixoʻjayeva D., Mantiq 
(maʼruzalar matni), Toshkent, 2001. 

OʻzME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000.