Mavzu: Selenit va tellurit kislotalar. Sulfit-tellurit kislotalar qatorida oksidlovchillik-qaytaruvchilik xossalarining o’zgarishi Tellur

Mavzu: Selenit va tellurit kislotalar. Sulfit-tellurit kislotalar qatorida oksidlovchillik-qaytaruvchilik xossalarining o’zgarishi
Tellur (Tellurium), Te — Mendeleyev davriy sistemasining VI guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib rakami 52; atom massasi 127,60. Tellur 8 ta barkaror (massa sonlari 120, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 130 boʻlgan) izotopdan iborat. Bulardan |28Te (31,79%) va 130Te (34,48%) keng tarkalgan. Uning bir necha sunʼiy radioaktiv izotopi olingan. Ulardan |27Te va |29Te nishonli atomlar holida ishlatiladi.
Tellur ni dastlab 1782-yilda vengriyalik kon muhandisi Tellur Myuller fon Reyxshteyn oltinli rudani tekshirish natijasida kashf etgan. Nemis olimi Tellur Klaprot 1798-yilda Myuller kashfiyotining toʻgʻriligini tasdiqladi va yangi elementga Yerni sharaflab "Tellur" (lot. tellus — Yer) nomini berdi. Tellur tarqoq element. Yer poʻstining massa jihatidan ~110~7% ini tashkil etadi. Tellur tabiatda ogʻir metallarning sulfidli rudalari tarkibida va mustaqil minerallari — kalaverit AiTe2, krennerit (Ai, Ag)Te2, geye sit Ag2Te, tetradimit Bi2Te2S, tellur vismutit Bi2Te3 va boshqa holida uchraydi.
Tellur oqishkulrang, metallday yaltiroq, moʻrt kristall modda; zichligi 6,25 g/sm³, suyuqlanish temperaturasi 450°, qaynash temperaturasi 990°. Tellur yarim oʻtkazgich xossasiga ega. Odatdagi sharoitda Tellurga havo xam, kislorod ham taʼsir etmaydi; lekin Tellur kislorodsa qizdirilganda zangori tusda yonib, TeO2 ga aylanadi. Tellur —2, Q4 va Q6 valentli. Tellur bilan galogenlar orasida odatdagi sharoitda (yod bilan suv ishtirokida) birikish reaksiyasi boradi. Tellur qizdirilganida metallar bilan reaksiyaga kirishib, telluridlar hosil boʻladi. 100— 160° da suv bilan reaksiyaga kirishib, vodorod va TeO2 xreil qiladi. Vodorod bilan bevosita birikmaydi; uning gidridi N2Te rux telluridga kislota taʼsir etishidan hrsil boʻladi. Konsentrlangan sulfat kislota Tellur bilan TeSO3 tarkibli (90° da parchalanadigan) modda hosil qiladi. Tellur ishqorlarda sekin, zar suvida yaxshi eriydi. TeO2 — tellurit kislota angidridi, TeO3 esa tellurat kislota angidrididir. Tellurning organik birikmalari ham maʼlum. Tellur va uning birikmalari (ayniqsa, N2Te) nihoyatda zaharli. Tellur metall sulfidlarni qayta ishlashda va elektroliz yoʻli bilan oltin, kumush, mis olishda "anod balchiq" tarkibida yonaki mahsulot sifatida xreil boʻladi. Tarkibida Tellur va selen boʻlgan rudalarni qayta ishlash yoʻli bilan Tellur va selenning eruvchan birikmalari xreil qilinadi. Eritma orqali sulfit angidrid SO2 oʻtkazilsa, selen va Tellur choʻkmaga tushadi. Hosil qilingan erkin Tellurdan qayta suyuqlantirish vakuumda haydash yoki zonalar boʻylab suyukdantirish yoʻli bilan sof Tellur olinadi.
Tellur selenga nisbatan kam ishlatiladi. Sanoatda olinadigan Tellurning asosiy qismi telluridlar sintez qilish va yarim oʻtkazgichlar uchun sarflanadi. Tellurli materiallardan mikroelektronika uchun kerakli yarim oʻtkazgich pardalar tayyorlanadi. Vismut va surma telluridlar termoelektr generatorlar uchun zaruriy materiallardir. Kadmiy tellurid (CdTe) quyosh batareyalari, lazerlari, radioaktiv nurlanish hisoblagichlari tayyorlashda qoʻllanadi. Tellurning oʻzi rezina va shisha sanoatida ishlatiladi. Metallurgiyada mexanik xossalarni yaxshilovchi legirlovchi qoʻshimcha sifatida (asosan, qoʻrgʻoshinga) qoʻllanadi. Natriy va kaliy telluritlardan mikrobiologiyada va difteriya diagnostikasida boʻyoq modda sifatida foydalaniladi. Tellur oʻsimlik va hayvon toʻqimalarida doim boʻladi, lekin uning biologik roli toʻliq oʻrganilmagan. Odam bir kechakunduzda ovkat va suv orqali 0,6 mg ga yaqin Tellur oladi. Oʻsimliklar uchun oʻrtacha, sut emizuvchilar uchun juda zaharli. Tellur ishlab chiqarish. da undan zaharlanish mumkin. Tellurdan zaharlanganda titroq bosadi, bosh ogʻriydi, darmonsizlanadi, tomir urishi susayadi, ishtaha yoʻqoladi, koʻngil ayniydi, til qorayadi, nafas siqiladi, soch toʻkiladi. Kasbiy zaharlanishga qarshi kurashish tadbirlari — mehnat gigiyenasi qoidalariga rioya qilish, terini himoya qilish vositalaridan foydalanish.
Tellur - unsurlar davriy jadvalining 52 unsuri, metall. Elementrarning rentg"" ;3t#;.1t#"rlHit qonuni. Etement atomlarining spektrlari. Elektromagnit nurlar spektri (Maks Plank).Kvantlar nazariyasi. M.Plank va Eynshteyn tenglamalari. De Broyl tenglamasi. Atom tuzilishining to'lqin nazariyasi. Elektronning ikki xil tabiatga ega ekanligi. Noaniqlik prinsipi. Vodorod atomi spektri. Ridbergtenglamasi. Kimyoviy elementlarning radioaktiv o'zgarishi. Tabiiy radioaktiv elementlar. Radioaktivlik hodisasining ochilishi. Radioaktivlik turlari. Radioaktiv o'zgarishlarning asosiy qonunlari. Sun'iy radioaktivlik xossasining ochilishi. Yadro reaksiyalarining turlari. Siljish qoidasi. Nishonlangan atomlarning ishlatilishi. Radioaktivlikni aniqlash va radioaktiv nurlarning taesiri. Atom energiyasidan foydalanish va AES larning ishlash prinsipi. Elektromanfiylikning turlicha talqin qilishi. Poling va Allred-Rochov shkalasi. Orbital va effektiv radiuslar. Van-der-Vaals, metallik va ion radiuslar. Atom va ion radiuslarning davr ya guruhlar bo'yicha o'zgarishi d- va fsiqilishining effektlari.Kaynosimmetriya nazaiyasi. Klassik ichki va ikkilamchi davriylik. Valent elektronlar. Metallar va metalmaslar kimyoviy faolligining davrlar va guruhlarda o'zgarish qonuniyati. Oksidlar va gidrooksidlarning kislotaasoslik xossalarini davrlarda va guruhlarda o'zgarishi. Kimyoviy bog'lanish Lyuis nazariyasi. Lyuis formulalari. Elektromanfiylik va bog' qutbliligi.Valent bog'lanishlar (Luis, Poling, London, Gaytler, Sleyter) nazariyasining asosiy holatlari. YB nazariyasi asosida valentlik. VB usulining yutuq va kamchiliklari. Kimyoviy bog'ning xossalari. Bog'ning karraliligi (tartibi). Bog'ning qutbliligi va qutblanuvchanlik. Valent burchagi. Bog'ning ionlik darajasi. Kimyoviy bog'langan atomlarning effektiv zaryadi va bog'ning ionlik darajasi. Bog'ning dipol momenti. Kovalent bog'lanishli molekulalarning turlari. Elektron zichlikning taqsimlanishi. Molekulyar orbitallar nazariyasi. Molekulyar orbitallar. Turli tuzilishdagi molekulalar orbitallari diagrammalarini solishtirish. Gomoatomvageteroatomlimoleklalarningtuzilishi. Rezonansvaformalzaryad. Molekuralararota,sirrar. S,-#fi?i,ll,?ii"T:iltli:iporvaion-diporkuchrar. Noorganik birikmalarning asosiy strukturturlari. Brave kristallari. Elektron diffraksiyasi. Breg gtenglamasi. Rentgen fazaviy va rentgen strukturaviy analiz. Qattiq eritmalar. Amorf holat. Zonalar nazariyasi. Suyuq holat. S.tyuq eritmalar. D.I.Mendeleyevning eritmalar uchun kimyoviy nazariyasi.Eruvchanlik. Eritmalardagi kimyoviy muvozanat. Genri va 4 Genri-Dalton qonunlari.Sechenov qonuni. Moddalarning erishidagi issiqlik jarayonlari. Moddalarning bir-birida erishiga bosim va moddalar tabiatning ta'siri. Eritmalar turlari. Eritmalarning kolligativ xususiyatlari. Osmotik bosim. Turli xil eritmalar. Plazmoliz. Gemoliz. Parsial bug' bosimi. Parsial bug' bosimi. Raul qonunlari. Tonometrik qonun. Krioskopiyava ebuloskopiya.Izotonik koeffitsiyent.