Мавзу: синтаксис ща=ида умумий маълумот

Сўз бирикмаси бирикувчи сўзларнинг ҳоким-тобелик муносабати асосида ҳосил бўлади. Бунда изоҳланувчи аъзо кенгаювчи, изоҳловчи аъзо кенгайтирувчи аъзо деб ҳам юритилади: (китобни ўқимоқ) (китобни - изоҳловчи, кенгайтирувчи, ўқимоқ - изоҳланувчи, кенгаювчи).
Тобеланиш алоқасида ҳоким аъзо ҳокимлик мавқеи ва воситаларига, тобе аъзо тобелик мавқеи ва уни таъминловчи воситаларга эга бўлади. китобни ўқимоқ бирикмасида китобни аъзоси олдин келиб, тушум келишиги кўрсаткичи билан шаклланган бўлса, ўқимоқ аъзоси ҳокимлик мавқеи ва шаклига эга.
Аъзоларнинг ҳоким-тобелигини билдирадиган шаклий кўрсаткичлар ҳар доим ҳам бўлавермайди. Морфологик кўрсаткичлар бўлмаганда ҳам тобелик ва ҳокимлик белгилари бирикувчи сўзларнинг луғавий-грамматик табиатидан, синтактик ўрнидан ҳамда тартиб ва оҳангдан билиниб туради. Масалан: тиниқ сув (тобеҚҳоким), сув тиниқ (тобеҚҳоким).
Нутқий бирикувларда ҳоким-тобелик белгиларини аниқлашда оҳангга асосланишнинг аҳамияти катта. Масалан, сўз тизмасида санаш оҳанги мавжуд бўлса (қалам, дафтар), сўз бирикмасида кўтарилувчи (китобни ўқимоқ) ва гапда пасаювчи оҳанг (сувлар тиниқ) амал қилади. Бироқ ҳоким-тобеликни аниқлашда морфологик кўрсаткичларга таяниш ҳар доим ҳам тўғри бўлавермаганлиги каби (чунки морфологик кўрсаткичларсиз ҳам сўз бирикувлари ҳосил бўлаверади - қизил қалам), оҳанг ва сўз тартибига таяниш ҳам мутлақ асос эмас. Чунки китобни ўқиди нутқий сўз бирикмаси пасаювчи оҳанг билан айтилса, ўқидим китобни ҳосиласида ҳоким сўз олдин тобе сўз кейин келса-да, у сўз бирикмаси саналаверади. Умуман, тобеликнинг кўрсаткичлари бўлмаганда, тартиб ҳоким-тобеликнинг асосий белгиси бўлади, бундай кўрсаткич бўлганда эса у ўз кучини йўқотади.
Тенглашиш уюшиқ бўлаклар ва айрим қўшма гап аъзолари орасида амал қилса, булардан бошқа боғланишлар тобеланиш алоқасидир.
Гап. Гапнинг асосини ҳам тобеланиш ташкил қилади. Кесим гапнинг марказий, уюштирувчи бўлаги бўлиб, у барча гап бўлакларини ўзига бевосита ёки билвосита тобелайди.