Mavzu: Soat millari. Shakllarni burish. Burchak simmitriyasi

Mavzu: Soat millari. Shakllarni burish. Burchak simmitriyasi

Mavzu: Soat millari. Shakllarni burish. Burchak simmitriyasi

Soat — 1) xalqaro birliklar tizimiga kirmaydigan vaqt oʻlchov birligi, qiymati 60 minut yoki 3600 sekundga teng vaqt oraligʻi (qarang Vaqt); 2) vaqtni oʻlchash uchun ishlatiladigan asbob. Odamlar vaqtni oʻlchash bilan qadimdan shugʻullanib kelishgan. Ular Quyosh, Oy harakati va boshqa hodisalarning muayyan vaqtlarda takrorlanib turishini sezganlar va ulardan vaqtni oʻlchashda foydalanganlar. 

Yunon astronomi K. Ptolemey (mil. av. 2-asr) sutkani soat, minut va sekundlarga boʻlgan (qarang Kalendar). Vaqtni juda aniq oʻlchash uchun maxsus astronomik kuzatishlar oʻtkazilgan. Dastlab, quyosh soati, keyinchalik eye soati, oʻrta asrlarga kelib, qum soati paydo boʻldi. 15-asr 1-yarmida Ulugʻbek Samarqandsa bal. 50 m li quyosh soati yasagan (hozir saqlanmagan). Qum soati fotografiya, tibbiyot va boshqa sohalarda hozir ham ishlatiladi. Ilgari Oʻrta Osiyoda ham quyosh, suv va qum S.idan foydalanilgan.

Yunon astronomi K. Ptolemey (mil. av. 2-asr) sutkani soat, minut va sekundlarga boʻlgan (qarang Kalendar). Vaqtni juda aniq oʻlchash uchun maxsus astronomik kuzatishlar oʻtkazilgan. Dastlab, quyosh soati, keyinchalik eye soati, oʻrta asrlarga kelib, qum soati paydo boʻldi. 15-asr 1-yarmida Ulugʻbek Samarqandsa bal. 50 m li quyosh soati yasagan (hozir saqlanmagan). Qum soati fotografiya, tibbiyot va boshqa sohalarda hozir ham ishlatiladi. Ilgari Oʻrta Osiyoda ham quyosh, suv va qum S.idan foydalanilgan.

Mexanik S.lar haqidagi maʼlumotlar yunon qoʻlyozmalarida (mil. av. 6-asr) uchraydi. 936-yil monax Gerbert, keyinchalik pop Silvestr II zangli mexanik soat yasashgan. G. Galiley 1640-yil S.da mayatnik ishlatishni taklif qilgan (lekin mayatnikli S.ni oʻzi yaratishga ulgurmagan, oʻgʻli Visensio 1649-yil yasagan). Golland olimi X. Gyuygens ham 1657-yilda mayatnikli soat yasadi va mayatnik tebranishining matematik nazariyasini ishlab chiqdi. Dastlabki choʻntak S. 16-asrda ixtiro qilindi. X. Gyuygens choʻntak soatiga balansir spiral tizimini (hozirgi S.ning asosiy mexanizmini) kiritdi va S.ning aniq yurishi ancha yaxshilandi. I.P. Kulibin 18-asrdatovuqtuxumidek keladigan murakkab mexanizmli mexanik S. yasadi. U har chorak soatda zang uradi. Rossiyada birinchi zangli soat 1404-yil Moskvada Blagoveshchensk sobori yakiniga oʻrnatilgan. Uni vizantiyalik monax Lazar Serbii yasagan.

Oldingi mavzularda ta’kidlaganimizdek, yoyiq burchakning gradus o’lchovi 1800 ga teng. Buni qisqacha: oeYoyiq burchak 180 gradusga teng deb ham aytamiz. Burchaklar kattaligiga qarab turlarga ajratiladi. Agar burchakning gradus o’lchovi: 900 dan kichik bo’lsa (1a-rasm), u o’tkir burchak, 900 ga teng bo’lsa (1b-rasm), to’g’ri burchak, 900 bilan 1800 orasida bo’lsa (1c-rasm), o’tmas burchak deyiladi. Demak, o’tkir burchak to’g’ri burchakdan kichik, o’tmas burchak esa katta bo’ladi.

Simmetriya. Kundalik hayotda simmetriyaga juda ko'plab duclji kelamiz. Daraxt barglari shakli, kapalak qanotlarining uning tanasiga nisbatan joy- lashuvi va inson a'zolarining tanaga nisbatan joylashuvi va hokazolar simmet­riyaga yorqin misol bo'ladi.

Boshqa ko'pgina matematik tushunchalar singari, shakllarning simmetri- yasi tushunchasi ham atrofni o'rab turgan dunyo (tabiat) obyektlarini kuzatish natijasida paydo bo'lgan. Masalan, o'simliklar va tirik organizmlar tasviflarini ko'zdan kechirib (bu tasvirlarni tekis shakl deb hisoblash mumkin), ulajrning ko'plari yuqori darajadagi aniqlikda biror simmetriyaga ega ekaniga ishpnch hosil qilish mumkin.

Masalan, daraxt barglari, kapalaklar va qor uchqunlari o'qqa nisbatan simmetriyaga egadir.

Simmetriya san'atda, texnikada turmushda ko'plab uchraydi. Masalan, ko'pgina binolarning old tomonlari va ustidan ko'rinishlari simmet- rik bo'ladi. Gilamdagi naqshlar gullar, jiyakdagi gullar, mexanizmlarning ko'pgina turlari, masalan, g'ildiraklar yoki shesternalar simmetrik bo'ladi.

Aytib o'tganimizdek, bunday simmetriyani har joyda ko'rishimiz mumkin. Masalan, yashayotgan joyingizdagi chiroyli qurilgan imorat, tosh yotqizilgan maydon yoki kafel bilan bezatilgan devorga ahamiyat bering.

Agar siz qadimiy me'morchilik obidalarini ko'zdan kechirsangiz, ularning chiroyi undagi shakllarning uyg'unligi hamda ma'lum qonuniyat asosida tak- rorlanishida namoyon bo'lishini sezishingiz mumkin. Vatanimizda bunday obi- dalar behisob. Ularning qadimiylaridan biri Buxorodagi Mir Arab madrasasidir

zamonaviy binolardan biri esa Amur Temur muzeyidir Bunday simmetriyaga ega bo'lgan shakllar simmetrik shakllar deb ataladi. Bu simmetriyani hosil qiluvchi qonun esa simmetriya deb ataladi. Simmetriya — geometriya fanining bir qismi bo'lib, uni to4a o'rganish uchun chuqur matematik bilimlarga ega bo'lish lozim. Biz esa uning bosh- lang'ich tushunchalari bo'lgan «O'qqa nisbatan simmetriya va markaziy sim­metriya» bilan tanishamiz.

ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

http://fayllar.org