Mavzu: Somoniylar davlati boshqaruvi va harbiy,siyosiy, ijtimoiy jarayonlar Guruh-7-ts-20

Mavzu:Somoniylar davlati boshqaruvi va harbiy ,siyosiy, ijtimoiy jarayonlar

Guruh-7-TS-20

Bajardi:Parmonov Shoxruh

Fan:Òzbekiston davlatchilik tarixi

Somoniylar davlati xududlarida karmatlar xarakati ancha keskin tus oldiNasr ibn Axmad xukmronligi davridaKarmatlar islomni yoyilishiga, yer egaligi munosabatlarini kuchayishiga karshi chikdilar va ilgarigi ananalarni, kishlok jamoalarini kayta tiklashni yoklab chikkan edilar. Shuning uchun xam bu xarakatni keng xalk ommasi kullab kuvvatladi. 943 yilda taxtga utirgan Nasrning ugli Nux karmatlarga karshi shafkatsiz kurash olib bordi. Ularning mol-mulklarini musodara kildi. Nux davrida Somoniylar davlatining inkirozi yakkol kuzga tashlana boshladi.
Bushab kolgan xazinani tuldirish maksadida Nux soliklar mikdorini kupaytirdi. Bu xalk noroziligini yanada oshirdi. Xalk noroziligidan foydalangan Nuxning amakisi Ibroxim ibn Axmad Xuroson noibi Abu Ali Chagoniy yordamida vaktincha Buxoro taxtini egallab olishga muvaffak buldi. Abu Ali Chagoniy Xurosonga kaytgach Nux yana Buxoro taxtiga kaytdi va isyonkor karindoshlarini kattik jazoladi. Lekin Somoniylarning Abu Ali Chagoniy bilan kurashi keyingi yillarda xam davom etdi.
Soliklarning yil sayin kupayib borishi, zodagonlarning uzaro janjallari, noiblarning markazga buysunmay kuyishi va saroyda bulayotgan taxt uchun kurashlar Somoniylar davlatini juda zaiflashtirib yubordi.Bu kurashlar ayniksa Amir Mansur ibn Nux II (976-997 yy.) xukmronligi davrida keskin tus oldi. Ichki nizolar okibatida Nux II Yettisuv va Koshgarda vujudga kelgan Koraxoniylar davlatining Mavarounnaxrga kilgan yurishlariga keskin karshilik kilolmadi.Somoniylar davlatidagi bekarorlikdan foydalangan Koraxoniy Xorun BuFroxon 990 yilda Garb tomon kushin tortdi va ikki yil davomida Somoniylarga karashli bir kancha viloyatlarni bosib oldiShundan sung Somoniylar davlati uzini tiklay olmadi.
13-15 yil davomida Somoniylarxukmdorlari asosan Koraxoniylar va kisman Saljukiylar bilan kurasholib borib nixoyatda xoldan toydilar. Somoniylarning sunggi xukmdoriAbu Ibroxim Muntasir 1005 yilda uldiriladi xamda Mavarounnaxr vo Xurosondagi Somoniylarga tegishli bulgan xududlar Koraxoniylar va Gaznaviylar tomonidan bulib olinadi
Somoniylar davlati majmuini mustaxkamlashda Nux II Somoniyning marifatli vazirlari Abuabdullo Muxammad Jayxoniy va Abufazl Muxammad Balamiylarning xizmatlari katta bulgan.
Somoniylar xukmronligi davrida bosh vazir lavozimiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlangan.Davlat majmui dargox (amir saroyi) va devonga (vazirliklar, davlat idorasi) bulingan.Saroyda siyosiy xokimiyat soxibi xoras kul ostida bulib, u oliy xukmdor farmonlari ijrosini nazorat kilgan. Dargox xamda boshka muxim davlat idoralarining xavfsizligini amalga oshirish xizmatini bosh xojib va uning xodimlari olib borgan.
Saroydagi barcha xujalik ishlarini vakil boshkargan. Vakil saroydagi eng etiborli kishilardan biri xisoblangan.
Narshaxiyning malumot berishicha, Nasr II Somoniy davrida Buxoro registonida davlatdagi 10 ta devonga atab maxsus 10 ta bino kurilgan. Davlatda kuyidagi devonlarfaoliyat kursatgan:
Devoni vazir, yoki xojayi kalon. U barcha: mamuriy, siyosiy va xujalik muassasalarni nazorat kilgan. Vazir barcha xarbiy kuchlarni xam boshkdrgan.
Devoni mustavfiy - moliyaviy ishlar deyunini xazinachi boshkdrgan. Uning ixshyorida xisobchilar, munshiy va kotiblar, dafgardorlar bulgan.
Devoni amid elchilik va muxim davlat ishlarini boshkargan. U devoni rasoyil, devoni insho xam deyilgan.
Devoni soxibushrot - sipoxiylarni va shox saroyini moddiy jixatdan taminlagan. Yiliga turt marta lashkar sipoxiylariga maosh berilgan. Soxibushrot xarbiy intizomni xam taminlab turgan.
Devoni soxibbarid - davlat elchilari va viloyat xokimlari ustidan maxfiy nazorat ishlarini boshkdrgan. Uning xar viloyatda uz amaldorlari, kosid va otlari bulgan.
Devoni muxgasib - bozorlarda tarozu va narx-navoni, keyinchalik axoli tomonidan shariat konun-koidapariga rioya kilinishini nazorat kilib turuvchi muassasa.
Yukorida sanab utilgan devonlarning barchasi (soxib al-borid devonidan boshka) maxalliy xokimlar va oliy markaziy xokimiyatga buysungan. Somoniylar davrida maxalliy boshkaruv tizimi xam samarali faoliyat yuritgan. Viloyatlar boshkaruvchilari - xokim, shaxarlar boshkaruvchilari esa - rais deb yuritilgan. Viloyatlar xokimlari kup xollarda xukmron sulola vakillaridan va katta tasirga ega bulgan yirik zodagonlardan tayinlangan. Somoniylar davrida amaldorlarni davlat xizmatiga kabul kilishda malum bir talablar: davlat tili xisoblangan arab tilini mukammal bilish, islomiy xukuk- fikx meyorlaridan tulik xabardorlik, tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarlik, xisob-kitob ishlarida bilimdonlik va boshkalar mavjud bulib, bu markaziy va maxalliy davlat boshkaruvi samaradorligini oshirishga xizmat kilardi.
Somoniylar davrida kuchli va mustakil davlatning paydo bulishi dexkonchilik, xunarmandchilikning rivojlanishi, shaxarlarning tarakkiyoti - uz navbatida ichki va tashki savdoni yanada uzviylashuviga va tarakkiyotiga olib keldi.Avvalo, shaxar va kishloklar urtasidagi savdo kengaydi.Ikkinchi tomonidan, shaxar va kishloklarni kushni kuchmanchi xalklar va boshka davlatlar bilan alokasi rivojlandi.
Buxoro, Xujand,Nasaf, Kesh, Termiz, Xirot, Marv, Nishopur shaxarlaridagi bozorlar katta va gavjum bulgan.Istaxriyning malumot berishicha, Samarkandda Movarounnaxrning bosh bozori joylashgan bulib, bu yerga kupgina shaxarlardan savdogarlar kelgan.Movarounnaxrda tayyorlangan maxsulotlarning katta kismi Samarkandga keltirilgan va undan keyin boshka ulkalarga tarkatilgan.Ichki va tashki savdoda ayrim kichik shaxarlarning xam urni katta bulgan.Bu borada Poykand shaxri muxim axamiyat kasb etadi.Bu shaxarda Somoniylardan oldin xam savdogarlar Xorazm, Kaspiy buyidagi ulkalar va Xitoy bilan oldi-sotti ishlari olib borishgan.Shaxar raislari savdogarlar uchun barcha sharoitlar yaratib berishga xarakat kilganlar. Shaxarda unlab karvonsaroylar mavjud bulgan.
Manbalar va adabiyotlar
1. Nizomulmulk. Siyosatnoma. - T.: Yangi asr avlodi, 2008.
2. Azamat Ziyo. Uzbek davlatchiligi tarixi. Eng kadimgi davrdan Rossiya boskiniga kadar. - T.: Shark, 2000.
3. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana: V 3-x t. / Otv. red. E.V. Rtveladze, D.A. Alimova. - T.: Uzbekistan, 2009.
4. Sagdullaev A., Aminov B.B., Mavlonov U.M., Norkulov N. Uzbekiston tarixi: davlat va jamiyat tarakkiyoti. - T.: Akademiya, 2000.
5. Uzbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Masul muxarrirlar: D.A. Alimova, E.V.Rtveladze. - T.: Shark, 2001.