Mavzu: Suyuqlik va gazlar sarfini o'lchashda sarf o'lchagichlarning ahamiyati reja kirish i-bob. O`Zgaruvchan va o`zgarmas sarf

2.2 ULTRATOVUSHLI SARF O`LCHAGICHLAR 
 
 
Ifloslangan, tez kristallanadigan va agressiv suyuqliklar, shuningdek, tez 
o‘zgaruvchan va pulslanuvchi oqimlar, ayniqsa, elektr o‘tkazmaydngan 
suyuqliklar sarfini o‘lchashda induksion sarf o‘lchagichlarni ishlatib bo‘lmagan 
hollarda ultratovushli qurilmalardan foydalaniladi. Sarf o‘lchashning 
ultratovushli usuli quvurga nisbatan ultratovush tezligining oqim tezligiga 
bog‘liqligiga asoslangan. Tovush to‘lqinining harakatdagi muhitda tarqalishida 
tovushning manbadan qabul qiluvchi qurilmaga etib borish tezligi faqat 
tovushning tezligiga emas, balki harakat qiluvchi muhitning tezligiga ham bog‘liq 
bo‘ladi. Sarf o‘lchashning ultratovushli prinsipi shunga asoslangan. Agar tovush 
to‘lqini oqim yo‘nalishida harakat qilsa, ularning tezligi qo‘shiladi, tovush oqimga 
qarshi yo‘nalsa, tezliklar ayirmasi topiladi. Ultratovushning oqim bo‘yicha va unga 
qarshi yo‘nalishdagi tezligining farqi oqim tezligiga, binobarin, oqayotgan 
suyuqlik sarfiga mutanosib. ultratovushli sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsipi 
quyidagilarga asoslangan: 
1) ultratovushning oqim bo‘ylab va unga qarshi yo‘nalishdagi vaqt 

---

15 
tafovutini o‘lchash; 
 
 2) ultratovush tebranishlarining oqim bo‘ylab va unga qarshi yo‘nalishdagi 
tebranishlari fazalarining siljishini o‘lchash; 
3) avtotebranishlar sxemasi vujudga qeltirgan va shu bilan birga oqim 
bo‘ylab hamda unga qarshi io‘nalishda hosil kilingan ultratovush tebranishlari 
chastotasining ayirmasini o‘lchash. 
Ultratovushli sarf o‘lchagichlardan birining tuzilish sxemasi 9 - rasmda 
ko‘rsatilgan. Bu asbob ikki kanalli fazaviy sxema bo‘yicha ishlaydi. Ultratovushli 
sarf o‘lchagichlar quyidagi asosiy qismlardan iborat: UTG-ultratovush 
generatorining ta’minlash manbai; NO‘
1
, va NO‘
2 
nurlanuvchi o‘zgartkichlar; QP
1 
va QP
2
-qabul qiluvchi pezoo‘zgartkichlar; FQ-faza o‘zgartiruvchi qurilma, fazaviy 
siljishlarni o‘zgartgichlar kanali asimmetriyasi yo‘li bilan bartaraf etadi; K-
elektron kuchaytirgich, O‘A - o‘lchash asbobi. O‘lchash asbobi sarf birligida 
darajalanadi. sifatida, ko‘pincha, bariy titanatdan ishlangan plastinkalar ishlatiladi. 
Pezoelementlar kvars, titanatsirkoniy, sopol hamda magnitostriksion bo‘lishi 
mumkin. Ultrotovush impulslari quvur o‘qiga shunday burchakda yuboriladiki, 
ularning bir kanaldagi yo‘nalishi oqim yo‘nalishiga mos kelsin, ikkinchi kanaldagi 
yo‘nalishi esa okimga qarshi boradi. Suyuqlik harakatsiz bulgan paytda impulsni D 
masofaga uzatish vaqti quyidagicha  


(19)
bu erda, τ-impulsni uzatish vaqti, s; Sa-suyuqlikdagi tovushning tarqalish 
tezligi, m/s. 
Agar suyuqlik v tezlikda harakat qilsa, yo‘nalishdagi tovushning tarqalish 
tezlik komponenti v cos 0 kabi ifodalanadi. Impulsning nurlanuvchi manbalar 
orasidagi oqim yo‘nalishida tarqalishi:
 
(20) 
oqimga qarshi yo‘nalishda tarqalishi: 
(21) 
Ikkala kanaldagi chastotalar farqi: 

---

16 
(22) 
Δf - chastotalar farqi, Gs; θ-suyuqlikda to‘lqinlarning tarqalish, burchagi 
SHunday qilib, suyuqlik harakatining tezligini kursatuvchi chastotalar farqi 
faqat shu tezlikka bog‘liq. Ultratovush sarf o‘lchagichlar sarfni kontaktsiz 
o‘lchashni ta’minlayda va boshqa usullarni qo‘llab bo‘lmagan hollarda 
foydalaniladi. 
Murakkabligi tufayli bu asboblar keng tarqalmagan. Ularning katta 
kamchiliklari: 
asbob kursatishga o‘lchanayotgan muxitning fizik-kimyoviy xossalarining 
o‘zgarishi hamda muhitning harorati, ultratovush tezligiga tasir etadi. Asbobning 
asosiy xatosi o‘lchash chegarasi (7000 l/soat)ning ±2% ini tashkil qiladi.