Mavzu: Tafakkur Reja

Sintez - qismlarni eki xususiyatlarni fikran bir butun qilib kushishidir. Sintez dastlab narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib kushishda kurinadi. Chunonchi, ayrim detallardan fikran biror bir mexanizm konstruktsiya kilamiz, tovush va harflardan bug`inlar, bug`inlardan suzlar, suzlardan esa gap tuzamiz va hokazo.
Fikran analiz va sintez narsa va hodisalar bilan amaliy ish bajarish asosida yuzaga keladi. Bu hol bolalarda ayniqsa yaqqol kurinadi. Ular biron narsani fikran analiz va sintez kilishdan avval, uni amalda bajaridilar, bunda ular narsalarning o`zi eki ularning ko`rsatmali tasviridan foydalanadilar.
Umumlashtirish - narsa va hodisalarni umumiy va muxim belgilari buyicha fikran birlashtirish demakdir. Umumlashtirish analiz va Taqqoslash asosida yuzaga keladi. Taqqoslashda, biz dastlab narsa va hodisalarning umumiy va xilma xil xususiyatlarinigina topamiz va shundan keyin bu narsa va hodisalarni eng muxim umumiy xususiyatlari buyicha birlashtiramiz, Lekin biz narsa va hodisalarning muxim bulmagan xususiyatlarini e`tiborga olmaslik tufayli, ularni shu tarzda bir turkumga birlashtira olamiz. Narsa va hodisaning mazkur xolda muxim bulmagan xususiyatlarini e`tiborga olmaslik bilan bir vaktda, ularning muxim xususiyatlarini aniklash abstraktsiya deb ataladi. Masalan, biz gul usimliklarini kuzdan kechirar ekanmiz, ularning shakli, xidi va boshka xususiyatlarini nazardan kochirib, butun dikkat e`tiborimizni fakat guligagina (xolbuki usimliksiz gulning uzi bulishi mumkin emas) karatishimiz mumkin.
Bola umumlashtirish soxasida xali etarli tajribaga ega bulmagan davrda narsa va hodisalarning muxim belgilarini ha`mma vakt ha`m aks ettiravermaydi. Bolalar narsa va hodisalarni kupro1 tashki belgilari buyicha umumlashtirishadi. Bir yarim yashar gudak «ana miev» suzi bilan Taqqoslash xil narsalarni: mushukni ha`m, onasining pustinini ha`m, kunduz ekasini ha`m, patli gilamni ha`m va boshkalarni bildiradi. Muxim bulmagan belgilar buyicha umumlashtirish ukuvchilarda ha`m ayniksa kichik eshdagilarida uchrab turadi.
Umumlashtirish doimo konkretlashtirish bilan birgalikda utadi. Konkretlash muayyan umumiiy turkimga kiruvchi 1isman narsa xaqidagi fikrdir. Konkretlash umumiyni konkret faktlar orqali ko`rsatishda, umumlashtirilgan, nazariy bilimlardan misollar keltirishda namoen buladi.
Konkretlashtirish bilimlarni uzlashtirishda katta aha`miyatga ega. Umumga taallu1li xususiy xollar, konkret vo1ealar kupro1 kurib chi1ilgan sari umumiy koidalar, konunlar chu1urro1 uzlashtiriladi. Ukuvchilarning muayyan 1onuniyatlarni kanchalik uzlashtirganliklari ularning shu konuniyatlarga oid misollar, faktlar keltira bilishlarida kuzga tashlanadi. Ukuvchilardan muntazam ravishda shuni talab etish kerakki, ular yakka va yarim faktlarni umumlashtirish ha`mda xulosa chikarishning uzi bilan cheklanib 1olmay, balki umumiy koidalarni tegishli ayrim faktlar, konkret misollar erdamida ha`m kila bilsinlar.
Yuqorida kurib chikilgan ha`mma tafakkur operatsiyalarining barchasi mujassamlashgan ta1dirda odam, narsa va hodisalarning moxiyatlarini bilib olish., ya`ni ularni tushunish imkoniyatiga ega buladi.
Tushunish - fikrlash faoliyatinin maxsus natijasi xisoblanadi. Fiziologik nuktai nazardan karaganda, tushunish bosh miya pustida tegishli muvaqqat nerv bog:lanishlarning paydo bulishi natijasidir. I.P.Pavlov bu xaqqda ta`kidlab, «...boglanishlar bilan erishilgan bilimlardan foydalanish - bu tushunishdir», - degan edi.
Odamning biron hodisani nechog:lik tushungani kup xollarda shu hodisani keltirib chikargan sabablarni ocha bilishida, shuningdek, bu hodisa qanday natijaga olib borishini kura olishida ku`zga tashlanadi. Odamning biron soxani kanchalik tushungani, asosaen uzining shu soxaga oid mavjud bilimlaridan foydalana olishi bilan ulchanadi. Masalan agar ukuvchi grammatika qoidalarini, fizika eki ximiya konunlarini tug:ri ta`riflabgina qolmay, balki savodli ezsa, masalalarni muvaffakiyat bilan echsa, tajribalar utkazsa, xaetdan misollar keltirsa bu xol ukuvchining tegishli hodisalar moxiyatini tugri tushunishidan dalolat beradi.
Tekst materialni ukuvchining uz suzi bilan baen eta bilishi tekstdagi asosiy fikrni kursata olishi shu materialni uquvchi nechoglik tushunganidan dalolat beruvchi boshka mezon xisoblanadi.
Tafakkur protsessi tushuncha, xukm va xulosa chiqarishlar shaklida utadi.
Tushuncha - bu tafakkurning shunday shakliki, unda narsa va hodisalarning umumiy, muxim xususiyatlari aks ettiriladi. Tushuncha ha`mma vaqt suz eki suz birikmalari (kislota,sinf, ezuv stoli va xokazo) orqadi ifodalanadi.
Tushunchalar umumiy va yakka bulishi mumkin. Umumiy tushuncha bir turdagi narsa va hodisalarni aks ettiradi. Bunda tushunchaning umumiylik darajasi Taqqoslash xil bulishi mumkin. Masalan, «xayvon» tushunchasi «sutemizuvchilar» tushunchasiga nisbatan ancha umumiyrokdir, «it» tushunchasi ha`m umumiy tushuncha xisoblanadi-yu, sutemizuvchilarga qaraganda uning umumiylik darajasi ancha tordir.
Yakka tushunchalar muayyan elgiz narsa va hodisalarni aks ettiradi. Masalan «Qora dengiz», «Moskva» «Kulikov jangi», «Onegin» va xokozalar yakka tushunchalardir.
Tushunchalar Taqqoslash xil darajada konkret va abstrakt bulishi mumkin. Agar tushuncha narsa va hodisalarning uziga taalukli bulsa, u konkret tushuncha deb ataladi. Masalan, buron, ot, f`el, tugriburchak va xokazo. Agar tushuncha narsa va hodisalarning belgisiga taallukli bulsa, u abstrakt tushuncha deb ataldi, masalan, «balandlik», «kenglik», «kat`iyatlik», «mardlik», «kuzatuvchanlik» v.x.
Kishilik jamiyatining tarixiy rivojlanishi protsessida tushunchalarning mazmuni uzgarib boradi. Taqqoslash bir kishi eng avval tushunchalarni uzlashtiradi, ularda mujassamlashgan ma`nolarni ozmi kupmi chukur bilib boradi. Odam vokelikni bilivchigina emas, balki uni uzgartiruvchi faol shaxsdir, binobarin, u tushunchalarni uzlashtirish bilan bir qatorda, ularning mazmuniga yangiliklar kiritish va tuldirishi mumkin.
Tafakkurning boshka bir shakli xukm xisoblanadi. Xukm narsa va hodisalar urtasidagi boglanishlarni aks ettiradi va gaplarda ifodalanadi. Xukm umumiy, juz`iy va yakka xukmlarga ajraladi, shu bilan birga, tasdik va inkor xukm bulishi mumkin. Umumiy xukmda muayyan kategoriyadagi ha`mma narsalar xakida fikr yuritiladi. Juz`iy xukmlarda fikr ba`zi narsa va hodisalargagina karatilgan buladi. Yakka xukmlarda fikr fakat ma`lum narsa va hodisaga karatiladi.
Xukmda ha`mma vaqt shaxs, uning vokealarga munosabati namoen buladi. Shuning uchun xukm, garchi subektiv ravishda chin, rost deb karalsa ha`m, aslida elgon bulib chikadi, chunki u chinakam ilmiy bilimlarga mos kelmaydi.
Xa1i1atni ochib berishga 1aratilgan bir 1ator xukmlar muxokama yuritish deyiladi. Muxokama yuritish natijasida bizda yangi xukm tugiladi, u xulosa chikarish deb ataladi. Bu yangi xukm keyingi muxokama uchun asos bulib xizmat kilishi mumkin. Boshkacha qilib aytganda, xulosa chikarish mantikiy tafakkur formasidir, bunda mantikiy tafakkur protsessi ba`zi dalillar asosida ma`lum xulosaga kelinadi.
Bir kator juz`iy xukmlar (asoslar)ga suyanib umumiy xukm (xulosa) chikarish mumkin. Bunday xulosa chikarish induktiv xulosa chikarish deb ataladi. Bu yul bilan tabiat va kishilik jamiyati tarakkietining Taqqoslash xil konuniyatlari ochilgan. Bilishning induktiv metodidan ukish faoliyatida ha`m foydalaniladi.
Umumiy koidalarni juz`iy xollarga tatbik kilishni deduktiv xulosa chikarish deyiladi. Masalan, ukuvchi bir xil belgili mikdorlar kupaytirganida xosilda plyus belgili mikdor kelib chikishini bilib olgach, u eki bu konkret misolni tugri echadi, ya`ni u juz`iy xolga umumiy koidani tatbik etadi.
Odam narsa va hodisalarning avval yakka, sungra esa umumiy obrazlariga suyangan xolda shu narsa va hodisalar xakida tushunchalar xosil kiladi. Tushunchalar vokealikdagi narsa va hodisalarning eng asosiy muxim tomonlarini aks ettiradi, shu munosabat bilan ukuvchilarda ilmiy tushunchalar tarkib toptirish ukituvchilar amalsha oshiradigan ta`lim tarbiya ishlarining muxim vazifalaridan biri xisoblanadi.
Ukuvchilar narsa va hodisalarning tub moxiyatini bilib olish maksadida aktiv fikr yuritish orkaligina ilmiy tushunchalarni muvaffakiyatli ukib olishlari mumkin. Analiz kilish, takkoslash,umumiy, muxim tomoni ajratib olish, juz`iy, muxim bulmagan tomonlarni e`tibordan kochirish, umumlashtirish va konkretlashtirish, xulosalar chikarish va umumiyni juz`iy ha`mda konkret xollarga tatbik etish yuli bilangina ukuvchilar uzoari urganaetgan narsa va hodisalarning moxiyatini bilib boradilar, binobarin, shu soxadan tegishli tushunchalarni uzlashtiradilar.
Biron yangi tushuncha xosil kilishda mazkur tushuncha doirasiga kiruvchi narcha va hodisalarnigina emas, balki shu tushuncha xajmiga kirmasa ha`m, lekin uxshash belgilarga ega bulgan narsa va hodisalarni ha`m takkoslash katta aha`miyatga egadir.
Narsa va hodisalarni urganishda ularning muxim belgilari aniklanib, bu belgilar boshka narsa va hodisalarning muxim belgilari bilan takkoslangandan sung, ukuvchilar tushunchaga ta`rif beradilar. Ta`riflash - tushuncha doirasiga kiruvchi narsa va hodisalarning muxim belgilarini suz bilan kiska ifodalashdir.
Ba`zi xollarda ukuvchilar tugri ta`rif beradilar: koida,konun, teoremalarni biladilar -u, lekin konkret misollar keltira olmaydilar, uz bilimlarini amalda (ayniksa yangi sharoitlarda) tatbik eta bilmaydilar. Bu xol ukuvchilarning tushuncha ta`rifini,koida,konun,teoremani konkret narsa,hodisalar bilan boglab urganmaslik, etarli mikdorda mashk va amaliy ishlar kilmaslik natijasida kuruk edlab olganliklarini kursatadi. Bunday bilim formalizm deb ataladi.
Tushunchani chinakam uzlashtirib olganlik uni yangicha sharoitlarda kullana bilishda kuzga tashlanadi. Agar ukuvchi ilgari urganilgan materiallardan foydalangan xolda biron yangi gapni grammatik jixatdan taxlil kilolmasa, matematika eki fizikadan yangi masalani echolmasa, bu xol ukuvchining tegishli tushunchalarini xali uzlashtirib olmaganligidan dalolat beradi.
Taqqoslash kanday masala mavjud bilimlar asosida echiladi. Bilimsix taxmin.faraz ha`m bulishi mumkin emas. Masala echishda, uni suz bilan ifodalashning, ta`rif berishning, shuningdek, amaliy ish-Taqqoslashakatning roli goyat kattadir. Masala echishda amalda ish bajarishdan iloji boricha materiallar bilan ish kurishdan uni uzicha ovoz chikarib echishga, sungra esa ovoz chikarmasdan fikrash echishga utish - mantikiy masalalar echish protsessini egallash ha`mda bu protsessning odamda rivojlanishi fakatgina shu yuldan boradi.
Tafakkurning usishi juda murakkab protsess bulib, u uzok vakt davom etai. Odamda tafakkur uz xaetida uchrovchi ziddiyatlarni xal kilishda takomillashib boradi. Shaxsning yangi ixtiejlari (bu ixtiejlarning tugilishi va boshka sabablarga boglik) bilan ularni kondirish imkoniyatlari urtasida sodir buluvchi ziddiyatlar odam xaeti ha`mda faoliyatining asosiy ziddiyatlaridan xisoblanadi..
Ukuvchilik davrida odam tafakkurida ancha muxim uzgarishlar ruy beradi. Kichik maktab eshidaek bola bola turli masalalarni echishda narsalarning uzi bilan amaliy ish bajarishga eki tasavvurlariga suyanib kolmay, balki tushunchalar bilan ish kurishga urganib olgan buladi. Shunga karamay kichik eshdagi ukuvchining fikrlashi, asosan, konkret-obrazli tafakkur tarzida buladi.
Grammatika, matematika va boshka shuning singari fanlarni ukitishda kuprok abstrakt materiallar xakida gar boradi,binobarin, bu fanlarni urganish xisobiga ukuvchilarda abstrakt tafakkur ayniksa intensiv ravishda rivojlanadi. Ayniksa urta va yukori sinflarda ukuvchilarning juda kup turli tuman faktlarni, vokea va hodisalarni urganishlarga, ularni kup xollarda mustakil ravishda analiz kilishlari, takkoslashlari,umumlashtirishlariga tugri keladi, shu munosabat bilan ukuvchilarda mustakil, chukur fikr yuritish, uz fikriga tankidiy munosabatda bulish kabi sifatlar rivojlanadi. Geometriya,fizika,tarix va boshka darslarda turli koida va konunlarni dalillar bilan asoslash va isbotlash muntazam ravishda talab etiladi, bu esa ukuvchilarda uz fikrlarini isbotlash olish kobiliyatini ustiradi.
Turli esh davrlarida odam psixikasining, shu jumladan, tafakkurning rivojlanishi kat`iy va uzgarmas chegaraga ega emas. Tafakkurning rivojlanishi - unda muttasil uzgarishlarning, mikdor va sifati jixatidan bir-biriga zid uzgarishlarning ruy berish protsessidir. Ammo shunga qaramay Taqqoslash xil esh gruppasiga mansub bolalar, shu jumladan, usmir va yukori sinf uquvchilari tafakkurining ba`zi tipik xususiyatlari xakida gapirish mumkin.
Ustalik bilan savol berish orqali uquvchilarni faqat uz muloxazalarinigina aytib qolmasdan, balki fikrlarning yunalishini analiz qilishga va majbur etadigan uqituvchilar uquvchilarning tafakkurini tarbiyalashda yaxshi natijalarga erishadilar. Bunday uqituvchilarning darsida savollarni muxokama qilish kupincha kizgin munozaraga aylanib ketadi va bu esa uquvchilarning aktiv uylashlariga olib keladi va urganilaetgan fanga nisbatan kuchli kizikish uygotadi.
Savol va topshiriqlar
1. Tushunchaning tasavvurdan farki va ular urtasidagi uz-aro boglanish nimadan iborat:
2. Masala echishda xulosa chikarishning qanday xillaridan foydalaniladi:
3. Urtoqlaringiz eki uquvchilardan birining tafakkuriga xos bulgan Taqqoslashakterli sifatlarni taxlil kiling.
4. Uz faningiz buyicha dars utishda uquvchilarda aqlning mustaqillik, tankidiylik va boshka sifatlarini tarbiyalashning mumkin bulgan yullarini belgilang.

1^ В. М. КАРИМОВА, Ф. А. АКРАМОВА П С И Х О Л О Г И Я Маърузалар матни T-2005
¹ F.I.XAYDAROV N.I.XALILOVA UMUMIY PSIXOLOGIYA (darslik)

2¹ F.I.XAYDAROV N.I.XALILOVA UMUMIY PSIXOLOGIYA (darslik)