Mavzu: Tarix falsafasi va falsafa tarixi uyg`unligi Reja

Tarix falsafasida tarixiy taraqqiyot g‘oyasi 
Tarixda mazmunning mavjudligi haqidagi tasavvur, shuningdek O‘rta asrlar 
falsafasi ilk bor ta'riflab bergan insoniyatning taraqqiyoti g‘oyasi ancha 
yashovchan bo‘lib chiqdi: u turli yo‘nalish va oqimlarga mansub faylasuflar 
tomonidan muayyan falsafiy ta'limotlar nuqtai nazaridan u yoki bu tarzda talqin 
qilingan. Masalan, Ma'rifat davrida barcha tarixiy voqyealarga oqilonalik 
mezoniga muvofiq baho berilgan. Mazkur konsepsiya eng mukammal ko‘rinishda 
D.Didro tashabbusi bilan yaratilgan «Ensiklopediya»ning faol ishtirokchilaridan 
biri, fransuz ma'rifatchisi Nikolay Kondorse asarida o‘z aksini topgan. U o‘zining 
«Inson tafakkuri taraqqiyotining tarixiy manzarasiga chizg‘i» deb nomlangan 
risolasida kishilik jamiyatining barcha jabhalariga tafakkurning kirishi g‘oyasini 
mazkur jamiyat rivojlanishining uzoq istiqboli sifatida asoslashga harakat qiladi.
Tafakkurning tantanasi g‘oyasi insoniyat tarixining mazmuni sifatida Gegel 
tomonidan ham asoslangan. U tarixga mutlaq ruh, olamiy Aql taraqqiyoti sifatida 
yondashgan. Gegel fikriga ko‘ra, mazkur taraqqiyot o‘zining alohida vazifasini ado 
etishi lozim bo‘lgan ayrim xalqlar ruhi orqali amalga oshadi. Uning fikricha, 
tarixiy jarayon «aqlga muvofiq», ya'ni tasodiflardan yoki ayrim shaxslarning 

---

o‘zboshimchaligidan qat'iy nazar o‘ziga yo‘l ochadigan ob'ektiv qonuniyatlar bilan 
belgilanadi. Tarixning mazmuni mutlaq ruh o‘zini o‘zi anglab yetishidadir, deb 
qayd etadi Gegel. 
Tarixning mazmunini aniqlash borasidagi keyingi izlanishlar amalda muayyan 
ideal tajassumi sifatidagi tarixning mazmuni haqidagi tezisning ko‘rinishlari 
hisoblanadi. Idealning mazmuni har xil, hatto qarama-qarshi bo‘lishi mumkin: 
texnokratik illyuziyalar, ommaviy iste'mol jamiyati ideali, axborot jamiyati ideali, 
xususiy mulk va ekspluatatsiyasiz umumiy tenglik jamiyati va h.k. Tarixning 
mazmunini aniqlash yo‘lidagi izlanish rang-barang ekanligiga qaramay, uning har 
bir talqini aholi muayyan qismining orzu-umidlariga mosdir. Tarixning mazmuni 
tushunchasining eng teran talqinlarini XX asr faylasuflari –K.Yaspers taklif qilgan 
. U jahon tarixining mazmunini davrlarning umuminsoniy aloqalarga 
asoslanadigan mazmun jihatidan bog‘lanishida ko‘radi. Mazkur bog‘lanishning 
mavjudligini tarixning mazmunini aks ettiradigan dunyoviy vaqt o‘qi kafolatlaydi. 
U Sharq va G‘arb madaniyatlarining umumiy asosi hisoblanadi. Yaspers jahon 
tarixida tillarning vujudga kelishi, mehnat qurollari ixtiro qilinishi, olovdan 
foydalanishga kirishilishi kabi to‘rt bosqichini farqlaydi:. Vaqt o‘qining 
boshlanishi Hindiston, Xitoy, Yunoniston ,Markaziy Osiyo, Eron buyuk 
madaniyatlari deyarli bir vaqtda vujudga kelgan miloddan avvalgi 800 va 200 
yillar oralig‘idagi davrga mos keladi. yevropada fan-texnika davrining boshlanishi 
mazkur madaniyatlarning davomi (ma'lum ma'noda esa ularning ziddi) bo‘lgan. 
To‘rtinchi bosqichda insoniyatning birligi vujudga keladi. Bu davrda jamiyat 
insonga munosib bo‘lgan asoslar va tamoyillarga muvofiq rivojlanadi. 
Totalitarizmdan butunlay voz kechishga asoslangan huquqiy davlat mazkur 
birlikning kafili hisoblanadi. Tarixning mazmuni – umuminsoniy madaniyatni va 
vaqt o‘qining avvalida shakllangan an'analarni saqlash va rivojlantirishdadir.
Bugungi kunda jamiyatning globallashuvi munosabati bilan tarixning mazmuni 
haqidagi masala yana kun tartibidan o‘rin olmoqda. Zamonlar va xalqlar aloqasini, 
xalqlar o‘rtasidagi hamjihatlikni qaror toptiradigan, ajdodlarning ma'naviy 
merosini saqlash va ko‘paytirishni, hozirgi avlodlarning erkinligi va ijodiy 

---

imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ta'minlaydigan qadriyatlar tizimiga qarab 
mo‘ljal oluvchi g‘oyalar yana muhim ahamiyat kasb etmoqda.
XIX asrda falsafadan sotsiologiya ajralib chiqa boshladi. Mazkur fan jamiyatni 
tushunishga nisbatan falsafiy yondashuvlarni asosan tan oladi va ayni vaqtda o‘z 
predmeti va tadqiqot metodlariga ega.
O.Kont. Ijtimoiy tadqiqotlarning ob'ektivligiga erishish lozim, degan g‘oyani 
himoya qilgan O.Kont (1798-1857) fan sifatidagi sotsiologiya asoschisi. U 
sotsiologiyani ikki qismga ajratadi: birinchi qism ijtimoiy statikani, ya'ni ijtimoiy 
tizimlarning mavjudlik shartlarini va ularning amal qilish qonunlarini, ikkinchi 
qism esa – ijtimoiy dinamikani, ya'ni jamiyatning rivojlanish va o‘zgarish 
qonunlarini o‘rganadi. Ijtimoiy statika – odam organizmining tuzilishiga o‘xshab 
ketadigan jamiyat «anatomiyasi»dir. Kont jamiyatda oila, din, davlat kabi muhim 
institutlarni farqlaydi. U jamiyat rivojlanishining uch bosqichi qonunini ta'riflaydi. 
Mazkur bosqichlar insoniyat aqliy rivojlanishining uch bosqichiga mos keladi: 
teologik bosqich (u qadimgi davr va ilk O‘rta asrlarni qamrab oladi va XIII asrda 
tugaydi), metafizik bosqich (XIV-XVIII asrlar) va pozitiv bosqich (XIX asrda 
boshlanadi).
Marksizm. K.Marks (1818-1883) va F.Engels (1820-1895) jamiyatni o‘z-o‘zidan 
rivojlanadigan, iqtisodiy rivojlanishning bir bosqichidagi barcha mamlakatlar 
uchun umumiy bo‘lgan o‘ta murakkab tizim sifatida tavsiflaydi. Jamiyatning 
ziddiyatli birlikni tashkil etadigan barcha tarkibiy qismlari moddiy ishlab chiqarish 
munosabatlari bilan belgilanadi. Mazkur munosabatlar majmui bazisni, ya'ni 
jamiyatning iqtisodiy negizini tashkil etadi. Shu asosda jamiyatning o‘ziga xos 
ijtimoiy munosabatlar amal qiladigan muayyan-tarixiy tipi shakllanadi. 
Jamiyatning umumiy iqtisodiy asosda shakllanadigan va «alohida, o‘ziga xos 
xususiyat»ga ega bo‘lgan tipini Marks ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya deb belgilaydi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning o‘zgarishiga Marks pirovard natijada ishlab 
chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining dialektikasi bilan 
belgilanadigan qonuniy, tabiiy-tarixiy jarayon sifatida qaraydi.

---

G.Spenser. Sotsiologiyada organik yo‘nalish asoschisi Gerbert Spenser (1820-
1903) jamiyatga individlar birlashmasi sifatida yondashadi.
Uning fikricha, mazkur individlarning rivojlanishidagi farqlar jamiyat 
evolyusiyasining dastlabki shartlari hisoblanadi. Jumladan, ibtidoiy qabilalar 
rivojlanishda oqsaganini Spenser ularning qobiliyatlari rivojlanish darajasining 
pastligi bilan tushuntiradi. Eng moslashuvchan jamiyatlarning yashash uchun 
kurashini ijtimoiy taraqqiyotning asosiy qonuni deb hisoblaydi. U iqlim, tabiiy 
sharoitning ijtimoiy jarayonlarga ta'sirini o‘rgangan. Spenser yaratgan ta'limotni 
keyinchalik sotsiologiyadagi geografik oqimlarning vakillari rivojlantirgan.
E.Dyurkgeym. E.Dyurkgeym (1858-1917), jamiyatni tushunishni qadriyatlar tizimi 
bilan bog‘lagan, faqat shu yo‘l bilan tarixni uning o‘ziga xos xususiyatiga muvofiq 
tarzda o‘rganish mumkin, deb hisoblagan. E.Dyurkgeym ham qadriyatlarni jamiyat 
tuzilishini belgilovchi muhim omil deb bilgan. Jamiyat tuzilmasini o‘rganishga 
nisbatan u strukturaviy funksionalizm nuqtai nazaridan yondashgan. Jamiyat 
borliqning alohida sohasi bo‘lib, u o‘z qonunlariga muvofiq rivojlanadi. 
Noijtimoiy xususiyatga ega bo‘lgan omillar jamiyat hayotiga jiddiy ta'sir 
ko‘rsatishga qodir emas. Jamiyat tuzilmasiga Dyurkgeym o‘zaro ta'sirga 
kirishadigan va bir-birini vujudga keltiradigan ijtimoiy dalillar majmui sifatida 
qaraydi. Ijtimoiy dalillar sababini ongdan emas, balki bundan oldingi ijtimoiy 
dalillardan qidirish lozim. Ijtimoiy tuzilma dalillarning ikki guruhidan tarkib 
topadi: birinchidan, u moddiy va ma'naviy qadriyatlarni, ikkinchidan, ijtimoiy 
jamoalarni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy jamoalarni tahlil qilar ekan, Dyurkgeym oila, 
kasbiy guruh kabi jamoalarni, shuningdek mehnat taqsimotiga muvofiq vujudga 
keladigan, ijtimoiy birlik (axloq, din)ni ifoda etadigan ijtimoiy institutlarni 
farqlaydi. Ijtimoiy jarayonda sababiyat ijtimoiy muhitning yuqorida zikr etilgan 
elementlarining u yoki bu hodisani vujudga keltiradigan o‘zaro ta'siridir.
Dyurkgeym ijtimoiy evolyusiya mavjudligini qayd etadi va uni mehnat taqsimoti 
bilan bog‘laydi. U rivojlangan mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va kooperatsiyani 
yuksak darajada uyushgan jamiyatning belgisi deb hisoblaydi. Mazkur jamiyat 
mehnat taqsimoti mavjud bo‘lmagan arxaik jamiyatlardan ayni shu belgiga ko‘ra 

---

farq qiladi. Mehnat taqsimoti individlar o‘rtasidagi farqlarni belgilaydi va shaxs 
shakllanishining omili hisoblanadi.
U odamlarni o‘zaro aloqadorlik tizimi bilan birlashtirib, ijtimoiy aloqalarga uyg‘un 
tus beradi.
Dyurkgeym shaxs va jamiyatning uzviy aloqasini qayd etadi. Uning fikricha, 
jamiyatning tubanlashuvi muqarrar tarzda shaxsning tubanlashuviga sabab bo‘ladi. 
Ne'matlar va xizmatlarni ayirboshlashning buzilishi natijasida yuzaga keladigan 
tengsizlik, shuningdek shaxs o‘z kasbiy roliga moslashmagani jamiyatda sinfiy 
kurashni keltirib chiqaradi. Mehnat taqsimotini muvofiqlashtirishning maqbul 
vositalarini topish, imkoniyatlar tengligini ta'minlaydigan qoidalarning aniq 
majmuini belgilash talab etiladi. Dyurkgeym bu jarayonda sotsiologiya fan sifatida 
ayniqsa muhim rol o‘ynaydi deb hisoblagan.
M.Veber. Maks Veber (1864-1920) o‘z sotsiologik qarashlarida Rikkertning borliq 
va ongning o‘zaro aloqasi zamirida sub'ektning qadriyatga bo‘lgan muayyan 
munosabati yotadi, degan g‘oyasiga tayangan. Shunga muvofiq Veber tahlil 
qilinayotgan materialning iqtisodiy, diniy va axloqiy qadriyatlar bilan o‘zaro 
nisbatini aniqlash lozim deb hisoblagan. O‘zining «Protestantcha axloq va 
kapitalizm ruhi» asarida Veber dastlab Niderlandiya, Angliya va AQShda vujudga 
kelgan sanoat kapitalizmining qaror topishiga protestantcha axloq qadriyatlarining 
ta'sirini tahlil qiladi. U hozirgi zamon xo‘jalik hayotida hukm surayotgan 
kapitalizmning o‘ziga xos xususiyatiga mos keladigan xo‘jalik yurituvchi 
sub'ektlar – tadbirkorlar va ishchilar shakllanishi natijasida vujudga kelganini qayd 
etadi. Veber tarixiy materializmning g‘oyalar iqtisodiy munosabatlar ustqurmasi 
sifatida yuzaga kelgan, degan «sodda» tasavvurlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri e'tiroz 
bildiradi va aksincha, kapitalizm «ruhi» uning vujudga kelish omili bo‘lgan, deb 
hisoblaydi.
U kapitalizm modelini kapitalistik naf ko‘rishga oqilona intilishdan keltirib 
chiqarishga harakat qiladi. Veber ratsionalizm tamoyillari G‘arb madaniyatining 
barcha hodisalarida: fanda, san'atda, monumental qurilmalar yaratish konstruktiv 
tamoyillarida hukm surishini qayd etadi. Oqilona ishlab chiqilgan konstitutsiya, 

---

huquq, oqilona yaratilgan qoidalarga qarab mo‘ljal oladigan mutaxassis-
amaldorlardan iborat siyosiy institut sifatidagi davlat faqat G‘arbda mavjud.
Ammo ratsionalizm qadriyatlarini amalga oshirishning eng oqilona ifodasi 
tadbirkorlik sohasida mujassamlashgan: ishlab chiqarishning 
kommersializatsiyalashuvi, buxgalteriya hisoboti, chayqovchilikni 
oqilonalashtiruvchi qimmatli qog‘ozlar va birjalar, mehnatni oqilona tashkil etish 
va h.klardir. 
O‘zining boshqa bir qator asarlari, chunonchi: «Tushunuvchi sotsiologiyaning ba'zi 
bir kategoriyalari haqida», «Jahon dinlarining xo‘jalik axloqi», «Xo‘jalik va 
jamiyat», «Xo‘jalik tarixi»da Veber ijtimoiy harakat va uning motivatsiyasi 
tushunchasini ta'riflab berdi. Borliqni tushuntirish uchun u «ideal tiplar» 
metodologiyasini yaratdi va undan foydalandi. Veber fikriga ko‘ra, ijtimoiy 
organizm hujayrasi hisoblanadigan ijtimoiy harakat ikki omil: sub'ektiv 
motivatsiya va boshqalarga qarab mo‘ljal olishni o‘z ichiga oladi. U ijtimoiy 
harakatning oqilona maqsadli ijtimoiy harakat, oqilona qadriyatli ijtimoiy harakat, 
affektli ijtimoiy harakat va an'anaviy ijtimoiy harakat kabi tiplarini farqlaydi.
O‘zining ijtimoiy harakat konsepsiyasini Veber hokimiyatni tushunishga nisbatan 
ham tatbiq etadi. O‘zgalarning umidlariga qarab mo‘ljal olish ijtimoiy harakatning 
muqarrar belgisi bo‘lgani bois, hokimiyat siyosiy munosabatlarda ishtirok etuvchi 
tomonlarning o‘zaro umidlarini nazarda tutadi. Shu holdagina hokimiyat 
qonuniylik kasb etadi: boshqarayotganlar o‘z buyruqlariga bo‘ysunishlariga umid 
qiladilar; boshqarilayotganlar esa oqilona buyruqlarni kutadilar. Veber qonuniy 
davlatlarning: ish vakolatlari qonuniy belgilanishining majburiyligiga bo‘lgan 
ishonchga ko‘ra hukmronlik; muayyan xulq-atvorga ko‘nikish bilan belgilangan 
hukmronlik; xarizmatik hukmronlik kabi uch tipini farqlaydi. Boshqaruvning 
oqilona-byurokratik tipi vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan hokimiyatning 
namunaviy-oqilona tipini Veber hokimiyat ideali deb hisoblagan.