Mavzu: tasviriy san’atni o’qitishda didaktik printsiplar

MAVZU: TASVIRIY SAN’ATNI O’QITISHDA DIDAKTIK PRINTSIPLAR.
MUNDAREJA:

KIRISH…………………………………………………………………………..

1-BOB.Tasviriy san’atni o’qitishda didaktik printsiplar mohiyati va uning muammolari.
1.1.Tasviriy san’atni o’qitish tushunchasi haqida…………………………………
1.2.Tasviriy san’at darslariga individual yondashuv………………………………..
2-Bob.Tasviriy san’at ta’limida qo’llaniladigan didaktik printsiplar.
2.1.Didaktik printsiplar………………………………………………………….
2.2.Didaktik printsiplarining mohiyati………………………………………………
2.3.Tasviriy san’atni o’qitishdagi didaktik printsiplarning ishlab chiqilishi…….
3-Bob.
3.1.Didaktik o’yin texnologiyasining o’ziga xos xususiyatlari…………………..
Xulosa……………………………………………………………………………………………………
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati…………………………..……………

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi Mustaqil mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‟tib jadal rivojlanayotgan bir davrda yangicha fikrlaydigan, ijod qiladigan talabalarni tarbiyalash asosiy muammolardan biridir. Shu munosabatbilan ta‟lim tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq amalga oshiradigan o‟quv muassasalarining roli ortib bormoqda. Respublikamizda 1997-yil avgust oyida qabul qilingan “Ta‟lim to‟g‟risida” gi qonunida ta‟kidlaganidek, o‟rta maxsus va Oliy ta‟lim uzluksiz davlat ta‟lim tizimida asosiy bo‟g‟in bo‟lib, ta‟lim oluvchilarning ilmiy bilim, mehnat va boshlang‟ich kasb-kor ko‟nikmalari, qolaversa, ishbilarmonlik asoslarini egallashlarini, o‟z ijodiy qobiliyatlari va ma‟naviy fazilatlarini rivojlantirishni ta‟minlaydi.

Yosh avlodni har tamonlama yetuk inson qilib tarbiyalash hayotiy muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Maktabda o‟rganiladigan har bir predmet insoniyat ijtimoiy tarixiy tajribasining bir qismidir. Asosan bu fanlardan biri bo‟yicha bilimlarning maxsus ishlab chiqilgan sistemasidir. Shunga binoan o‟quv predmeti rus tili, matematika, kimyo va shu kabi nomlarni oladi, o‟quv predmeti insoniyat tajribasining boshqa tomonlarning san‟at va madaniyatni, mehnat jismoniy tarbiya vahakozolarni ham aks ettirishi mumkin. Har bir predmet bilimlarni o‟zlashtirishni, amaliy ko‟nikmalar vamalakalarni shakllantirishini ko‟zda tutadi. Maktabning muayyan turida o‟rganiladigan barcha o‟quvpredmetlarni jami o‟quvchilar egallaydigan bilimlar, ko‟nikmalar malakalarni belgilaydi. Fan texnika taqraqqiyoti, zamonaviy fan va ishlab chiqarish madaniyati, san‟at maktab ta‟limi mazmuniga doimo ta‟sir ko‟rsatmoqda. Kursishining predmeti: Tasviriy san‟at fani mashg`ulotlari. Kursishining ob`ekti: Umumta`lim maktablari o‟quvchilari va oily ta‟lim talabalari. Kurs ishining metodlari: Kuzatish, ilg`or tajribalarni o`rganish, adabiyotlarni tahlil qilish, eksperiment. 3 Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishim kirish, 2 ta bob, adabiyotlar ro`yxati, xulosadan iborat. Tasviriy san‟at darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanishda o‟qituvchining o‟rni Badiiy bilimlarni mukammal egallashning asosiy vazifalaridan biri tasviriy savodxonlikni o‟stirish.
Ushbu kurs ishining dоlzarbligi shundan ibоratki, unda umumiyo`rta ta`lim va oily ta‟lim muassasalarida o‟qitiladigan tasviriy san‟atning mashg‟ulotlarni hozirgi davr talablaridan kelib chiqqan holda o`qitishning yangichauslublari ishlab chiqiladi, shu bilan birga o`quvchilarini tasviriy san‟at asarlarining tasvirlashinini ahamiyatini o‟rgatish va uning bajarishning yengil usullari ham tadqiqetiladi. Kurs ishda umumiy o`rta ta`lim maktablarida tasviriy san‟atning turlarini o`qitish jarayonida o`quvchilarning badiiy madaniyatini оshirish imkоniyatlarini o`rganib chiqiladi va u amaliyotga tatbiq etiladi.
Shuningdеk, tasviriy san‟at yoshlarni badiiy, ahlоqiy, mehnat tarbiyasida, ularning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda hamda madaniyat darajasini yuksaltirishda eng zarur vоsitalardan biri ekanligi va tasviriy san‟at fanidan o`quv mashg`ulоtlari va o`quvchilarni mustaqil ishlari davоmida san‟at to`g`risidagi nazariy bilimlarni yеtarlicha bоyitilishi va amaliy, mustaqil mashg`ulоtlarda bu bilimlarni yanada mustahkamlash orqali tasviriy savodxonligini ham tarbiyalash masalasi nuqtai nazaridan qarab chiqadi. O‟tgan yillarimizga nazar tashlab, ularni sarhisob qilsak, mustaqilligimiz sharofatini yanada chuqurroq anglaymiz. Biz ta‟limda butunlay yangilanish, yangi jarayonga tom ma‟noda o‟tish va unga moslashish davrini boshimizdan kechirmoqdamiz. «Ta‟lim to‟g‟risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» bizga eski usullardan voz kechib ta‟limning har bir qirrasigacha qayta qurish imkonini bergan bo‟lsa, «2004-2009 yillarda Maktab ta‟limini rivojlantirish. Davlat umummilliy dasturi» esa qo‟lga kiritilgan imkoniyatlarni: takomillashgan davlat ta‟lim standartlari, o‟quv dasturlari, davlat talablari, yangi o‟quv darsliklarini har tomonlama zamon talablariga mos jihozlangan maktablarda, zamonaviy o‟quv xonalarida amaliyotga joriy etish imkoniyatlarini keng ochib berdi. Yangilangan ta‟limda o‟quvchining yuragidagi cho‟g‟ni alanga oldirish, uni har tomonlama rivojlantirib, bilimdan-bilimga yetaklab olib chiqish uchun zamonaviy darslar zarurdir. Hozirgi paytda pedagogika fanida pedagogik texnologiyalar, ta‟lim texnologiyasi, o‟qitish texnologiyasi iboralari tez-tez tilga olinmoqda. Bugungi kungacha pedagogik adabiyotlarda, ta‟lim muammolariga oid ma‟ruzalar, rasmiy hujjatlarda «yangi pedagogik texnologiya», «ilg‟or pedagogik texnologiya», «zamonaviy ta‟lim texnologiyasi» ga oid tushunchalari hali ham bir qolipga tushirilmagan, entsiklapediyalarda izohlanganicha yo‟q, uning mazmunini yagona talqini ishlab chiqilmagan va shuning uchun iboraning bir-biridan farqlanuvchi ko‟pgina ta‟riflari mavjud.
Maktablarda ta'lim-tarbiya ishlarining samaradorligi darslarning to'g'riligi va izchilligiga bog'liq. Ta'limning pedagogik tabiati ta'lim mazmuni, o'qitish usullari bilan amalga oshiriladi. Har qanday fan o'qituvchisi singari san'at o'qituvchisi ham pedagogik nazariya va uning tamoyillarini puxta o'rganishni talab qiladi. Didaktika pedagogikaning ta'lim jarayonining umumiy qonuniyatlarini o'rganuvchi qismidir. Didaktika grekcha so'z bo'lib, dars degan ma'noni anglatadi, ya'ni didaktika ta'lim nazariyasidir. Didaktika aniq metodikalar bilan chambarchas bog'liq va barcha fanlar uchun qoidalar va qoidalarni belgilaydi. Umumiy didaktika ayrim fanlar bo'yicha o'ziga xos didaktikaga asoslanadi. Ular metodika deb ataladi. Tasviriy san'at, matematika, adabiyot metodikasi va tasviriy san'at fanini o'qitish metodikasi asoslarini o'rganishda pedagogikaning quyidagi nazariy tamoyillari katta ahamiyatga ega. Tarbiyaning birligi. Ta'limning ilmiy tamoyili. Ta'limda ko'rsatmalilik tamoyillari. Ta'limda onglilik va faollik tamoyillari. Ta'lim jarayonida yosh talabalarning individual xususiyatlarini hisobga olish. Tasviriy san'at va boshqa fan materiallari o'rtasidagi munosabatlar.
Ta'lim printsipi ta'limning maqsad va vazifalariga erishishga qaratilgan o'quv va o'qitish jarayonining tabiati va yo'nalishini, talabalar tomonidan ilmiy bilimlarni egallash qonun va qoidalarini, tegishli ko'nikma va malakalarni shakllantirishni o'z ichiga oladi. Bizning davrimizda maktab ta'lim tizimida ogohlik va faollik tamoyillari muhim ahamiyatga ega. Bugungi maktab ta'limi o'quvchilarning ongli, mustaqil, faol ishlariga asoslangan. Ta'limda xabardorlik o'quvchilarning ilmiy bilimlarni chuqur va tushunarli egallashlari va nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llay olishlarini anglatadi. Maktablarda o'quvchilarga beriladigan bilimlar zamonaviy bilimlar darajasida bo'lishi, o'quvchilarning ma'lum bir tizimda bo'lishini ta'minlashi kerak. O'qituvchining vazifasi narsa va hodisalarni tasvirlashni xolisona ifodalashda realizm san'atining mohiyatini ilmiy 678 ochib bera olishdir. Maktabda tasviriy san'at predmeti ham boshqa fanlar singari o'z mustaqilligiga ega. Shuning uchun ham tasviriy san'at predmetiga bir qator ilmiy asoslarda yondashiladi. Tarbiyaning birligi va prinsipi. Maktab sharoitida ilg'or o'qituvchi bo'lish uchun zamonaviy didaktik tamoyillarni o'zlashtirish va ularni amalda ijodiy qo'llay bilish zarur. Zamonaviy pedagogika tarbiyaning mohiyatini, uning didaktik tamoyillarini ochib beradi, shuning uchun u eng avvalo siyosiy g'oya va tarbiyaning birligiga yo'naltiradi. Umumta'lim maktabining vazifasi yosh avlodni jo'shqin ruhda tarbiyalash va ularning dunyoqarashini shakllantirishdan iborat. Tasviriy san'at o'qituvchisining vazifasi tasviriy san'at asarlarining g'oyaviy-siyosiy yo'nalishini, ta'limda yaratilgan tamoyilini ko'rsatib berishdan iborat.
O'qituvchilarni davlatning ta'limotlari va ko'rsatmalariga muvofiq tarbiyalash yosh avlodni har tomonlama barkamol, bilimli va yuksak darajadagi fazilatlarga ega insonlar qilib tarbiyalashdir.San'at o'qituvchisi tasviriy san'atda o'quvchilarga ta'sir etish kuchidan foydalanish uchun keng imkoniyatlarga ega. Tasviriy san'atni yosh talabalarga targ'ib qilar ekanmiz, uning maqsad va vazifalarini, jamiyatimizning qurilishdagi ahamiyatini, san'atning haqiqiyligi va xalqchilligini, san'atning realistik tamoyillar asosida yaratilishini tushuntirishimiz kerak. Tasviriy san'at o'zining yorqin tasviri bilan bolalar hayotini, uning haqiqiyligi, go'zalligini va asarda tasvirlangan badiiy obrazlarni realistik tarzda ochib beradi. Bu insonga hissiy ta'sir ko'rsatadi, talabalarning idroklarini rivojlantiradi va ularning badiiy didini shakllantiradi. Ushbu fazilatlardan kelib chiqib, tasviriy san'at o'qituvchisi undan o'quv maqsadlarida foydalanishi maqsadga muvofiqdir. San'atning odamlarga ta'sir qilish kuchiga tayanib, o'qituvchi bolalar bilan turli yo'llar bilan ishlashi mumkin. Bolalarni san'atga yaqinlashtirar ekanmiz, avvalo ularga san'atning maqsad va vazifalari, xususan, realistik san'at tamoyillari, populizm va uning tamoyillari, tasviriy san'atning jamiyat qurishdagi ahamiyatini tushuntirishimiz lozim. Hayotni adabiy obrazlarda tasvirlash va unga estetik qiymat berish orqali tasviriy san'at hayotda go'zallikni ko'rishning qudratli vositasidir. Nafaqat kechagi kun haqida haqiqatni aytadi, balki ertangi kun haqida ham haqiqatni aytadi. Estetik g'oyaviy tarbiya o'quvchilarda katta ijodiy qiziqish uyg'otsa, o'z fikr va his-tuyg'ularini ifoda eta olsa va atrofdagi hamma narsaga estetik qaray olsa, juda muvaffaqiyatli bo'ladi. Estetik tarbiya haqida gap ketganda, bo'lajak o'qituvchi maktab o'quvchilarining san'at haqidagi tushunchalarini rivojlantirayotganini bilishi kerak.
Tasviriy san'atni o'rgatish bolalarga atrof-muhitni tushunishga va go'zallikni ko'rishga yordam beradi. Ilmiylik tamoyillari. Ilmiy printsip talabalarning dunyoqarashini shakllantirish va ularni amaliy faoliyatga tayyorlash uchun asosdir. Buning asosi ob'ektiv qonun bo'lib, uni talabalarda fan asoslarini chuqur tushunmasdan shakllantirish mumkin emas. Ilmiy tamoyil maktab ta'limi mazmuniga fan tomonidan aniq belgilangan o'quv materialini (bu talab maktab dasturlari va darsliklarini loyihalashda, shuningdek o'qituvchi har bir dars uchun material tanlaganda hisobga olinadi) va o'quvchilarning yoshiga mos ilmiy tushunchalarni kiritish va atamalar bilan qurollanishni talab qiladi. Dastur va darsliklar terminologiyani egallashdagi tartib va izchillikni belgilaydi. Ushbu protseduraga rioya qilish va faqat o'quv jarayoniga qabul qilingan atamalarni kiritish muhimdir. Ilmiy nazariyalarni joriy etish zarurati o'rta va yuqori sinflarga ko'proq tegishli, ammo boshlang'ich maktabda ham o'qituvchi darslarning mazmuniga ilmiy bilimlarni kiritish orqali ishga hissa qo'shadi. Talabalar rus tili grammatikasi, tasviriy san'at va fan bilan tanishadilar. Ilmiylik tamoyili boshlang'ich sinf o'quvchisidan maktab o'quvchilarining og'zaki va yozma nutqiga alohida e'tibor berishni talab etadi. O'qituvchi bolalarning ma'lum masalalarni ilmiy tushunishdan chetga chiqishiga yo'l qo'ymaydi va ularni ilmiy tushuncha va atamalardan to'g'ri foydalanishga o'rgatadi. Faqat o'z fanini yaxshi o'rgangan, bolalar psixologiyasini, ta'lim va tarbiya nazariyasini bilgan o'qituvchi o'qitishning dastlabki yillaridanoq o'quvchilarni ilmiy bilimlar olamiga olib kirishi, ularni bilim olishga, fanga ilhomlantirishi mumkin. Tasviriy san'at o'qituvchisining vazifasi o'quvchilarga buyumlarni tekislikda tasvirlash qonuniyatlari va ularning atrof-muhitdagi o'rni haqida tushuncha berish, asosiy tamoyillar haqida fikr yuritish, realistik san'at va narsa va hodisalar haqida xolisona tasavvurga ega bo'lishdir. Ular haqiqatni tasvirlashga yordam berishlari kerak. Tasviriy san'atni o'qitishda o'qituvchining turli shakllarining tuzilishini va uning tabiiy go'zalligini konstruktiv ravishda ochib berish orqali talabalarning estetik didini rivojlantirish kerak. Rangtasvir ta'limining ilmiy tamoyillari perspektiva, yorug ' soyalar va ularning qonunlari, anatomiya va boshqalarga asoslanadi. Masalan, san'at ta'limida o'quvchilar perspektiva qonunlarining qurilishini tushuntira olishlari va perspektiva haqida aniq tushunchaga ega bo'lishlari va uni amalda qo'llay olishlari kerak.
O'quvchilarni ob'ektlarning konstruktiv qurilishini tahlil qilishga undash kerak. Rasm individual bo'lishi mumkin, ammo talabalarning barcha ishlari istiqbol qonunlariga asoslangan bo'lishi kerak. Shunday qilib, badiiy jarayonda ilmiy tamoyillar ham zarur. O'qitish jarayonida o'quvchilar fan tomonidan to'liq belgilangan va Real hayotni to'la aks ettiruvchi bilimlar tizimini o'zlashtirishlari kerak bo'ladi. Pedagogning muammosi muammoning qonunlari bilan ifodalanishi kerak, ya'ni o'quvchilar o'zlari chizgan sayin realistik san'at usullari haqida o'ylashga odatlanishlari kerak. Chizma asoslari perspektiva, rangshunoslik va soya nazariyasi kabi. Perspektiv rasm chizishni o'rgatish orqali biz bolalar e'tiborini istiqbol qoidalariga qaratamiz. o'quvchilar bu darslarda ob'ektning konstruktiv shaklini aniq tuzishga odatlanadilar. Rasm chizish texnikasi har xil bo'lishi mumkin, ammo rasm chizish qoidalari va qonunlari o'zgarmaydi. Biz materializm va idealizm san'atda qanday aks etishiga e'tibor qaratishimiz kerak. Realistik san'at-bu haqiqatan ham mavjud bo'lgan narsalarning haqiqiy ijodiy ifodasidir. Bu rassomning tabiatga bo'lgan munosabatini baholashdir. Formalist rassom-bu turli xil hodisalarning yuzaki tasviri.
Formalist rassom ijodida realizmdan uzoq subyektiv hayot muhim ahamiyatga ega. Haqiqiy haqiqat-bu rassom realizmining birinchi lahzasi. Realistik san'at ob'ektiv dunyoni birinchi bo'lib ko'rdi, shuningdek, materiyaning ustunligi va ongning ikkilikliligini ko'rsatdi. Tabiat asosida rasm chizishda biz nafaqat ob'ektni o'rganishga, balki uning ichki tuzilishini bilishga ham qiziqamiz. Buyumning ko'rinishi uning ichki ko'rinishi bilan belgilanadi. Masalan, skelet ko'rinmas, ammo biz uchun shaklni to'g'ri chizish juda muhim, shunda rasm chizish paytida odam dunyoni o'rganadi va tahlil qiladi. Realizm voqelikni idrok etish jarayonida fan va san'atning asosidir. Rasm chizishni o'rgatishning ilmiy printsipi nafaqat realistik san'at usullarini o'zlashtirish, balki kuzatish va qiziqishni rivojlantirish uchun ham muhimdir.
O'quvchilarni atrof-muhit qonunlarini o'rganishda faol bo'lishga o'rgatadi. Har bir tarbiyachi bolalarni o'ylamasdan naturadan nusxa ko'chirishning oldini olish qiyinligini biladi. 681 o'ylab o'tirmasdan rasm chizishdan qochishning bir usuli tadqiqot savolini berishdir. Akademik litsey yoki kasb-hunar kolleji ishida ilg'or o'qituvchi bo'lish uchun zamonaviy didaktikani o'zlashtirish va uni ijodiy qo'llay bilish zarur. Chunki ta'lim va tarbiyaning mohiyati didaktik tizimning quyidagi tamoyillari orqali ochib beriladi.
Ta'limda yoshlarni tarbiyalashga ixtisoslashish, yosh avlodni mustaqillik ta'limoti ta'limotiga asoslangan holda yaxshi ma'lumotga ega, o'z-o'zini anglaydigan insonlar qilib tarbiyalashdan iborat. Shuning uchun ham, avvalo, tarbiyaviy ishlarda o'z-o'zini anglashga alohida e'tibor beriladi. O'quvchilar yoshlarga ta'sir ko'rsatish uchun san'at kuchidan foydalanar ekan, tasviriy san'at o'qituvchisi keng imkoniyatlarga ega. Biz talabalarga san'atning realistik tamoyillar asosida yaratilishini, uning maqsad va vazifalarini tasviriy san'at targ'ibotida muhim rol o'ynashini tushuntirishimiz kerak. Badiiy asarlar talabalarga hissiy ta'sir ko'rsatadi va ularning hazil tuyg'usini rivojlantiradi.
Ana shu fazilatlardan kelib chiqqan holda tasviriy san'at o'qituvchisi undan tarbiyaviy maqsadlarda samarali foydalanishi lozim. Hammamizga ma'lumki, ilm-fan printsipi bizning ishimizdagi eng muhim narsalardan biridir. Chunki o'quvchiga, yoshlarga berilayotgan barcha bilimlar ilmiy asoslangan bo'lib, amaliyot bilan chambarchas bog'langan xulosadir. Tasviriy san'at o'qituvchisining roli o'quvchilarga buyumlarni tekislikda tasvirlash qonuniyatlarini va atrof-muhitdagi tutgan o'rnini tushunishga yordam berishdaniborat bo'lib, o'quvchilar ularni realistik tasvirlay oladilar. O'qituvchi o'quvchilar uchun ketma-ket topshiriqlar tizimini belgilashi va badiiy ta'limning asosiy tarkibiy qonuniyatlarini tavsiya etishi lozim. Tasviriy san'atni o'qitishda rassom-o'qituvchi turli xil shakllarni qurish orqali tabiat go'zalligini konstruktiv ravishda ochib berish orqali o'quvchilarning estetik didini rivojlantirishi kerak.
Tasviriy san’at o’qitish metodikasi, didaktik printsiplar, ta’lim va tarbiya birligi printsipi, ilmiylik printsipi, ko’rgazmalilik printsipi, onglilik va faollik printsipi, bolalar yoshiga va kuchiga moslik printsipi, muntazamlik va ketma-ketlik printsipi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at darslarini didaktik printsiplarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Faqat amaliyot bilan nazariyani uzviy bog’lagan holdagina dars va darsdan tashqari ishlarda ta’lim va tarbiyaning samarali bo’lishiga erishish mumkin. Didaktik printsiplar va ularning asosiy masalalari Yevropaning buyuk pedagog-olimlari Ya.A.Komenskiy, J.J.Russo, I.G.Pestalotstsilar tomonidan ishlab chiqilgan. SHuningdek, didaktik printsiplarni ishlab chiqishda F.A.Disterveg va K.D.Ushinskiylar ham katta hissa qo’shganlar. Ular tomonidan ilgari surilgan g’oya hozirgi zamon didaktikasining asosini tashkil etadi. Didaktik printsiplar hisoblangan ta’lim va tarbiyaning birligi, ko’rgazmalilik, ilmiylik, onglilik va faollik, muntazamlik va ketma-ketlilik, ta’lim mazmunini bolalarning kuchi va yoshiga mos bo’lishi maktabda tasviriy san’atni o’qitishda alohida ahamiyat kasb etadi. Maktabda tasviriy san’atni o’qitishda didaktik printsiplar professorlar N.N.Rostovtsev, V.S.Kuzin, R.Hasanovlar tomonidan ishlab chiqilgan.
Ta’lim va tarbiya birligi printsipi didaktik printsiplarning eng asosiylaridan hisoblanadi va bu tasviriy san’atni o’qitish jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, bugungi kunda ta’lim-tarbiyaning asosiy qismlaridan biri o’quvchilarni milliy istiqlol mafkurasi ruhida tarbiyalash hisoblanadi. O’.Tansiqboevning „Jonajon o’lka”, X.Rahmonovning „May tongi”, N.Karaxanning „Oltin kuz”, Z.Inog’omovning „CHoyga”, Yu.Elizarovning „Natyurmot” kabi asarlarida O’zbekiston ko’rk-jamoli yorqin aks ettirilgan. O’quvchilarni bunday asarlar bilan tanishtirishda bolalarda ona-Vatanimizga bo’lgan ilk muhabbat paydo bo’ladi, shu zaylda ularda ona-Vatanga, o’lkaga nisbatan mehr-muhabbat tuyg’ulari yanada kuchayadi. Tasviriy san’at darslarida millatlararo totuvlik va baynalminal tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlari ham katta va u turli mavzularda kompozitsiya ishlash, boshqa millat va xalqlar hayotini ifodalovchi suratlarning reproduktsiyalarini, xalq ertaklariga ishlangan illyustratsiyalarni namoyish etish orqali amalga oshiriladi. „Mehmonlarimiz”, „CHet el delegatsiyasini kutib olish”, „Turistlar” mavzularida rasm chizdirish yuzasidan o’tkaziladigan suhbatlarda o’quvchilar ongiga millatlararo totuvlik, do’stlik tushunchalarini singdirishga harakat qilinadi. Asar mazmunini ochishga yordamlashuvchi suhbatlar, turli millat va xalqlarning qiyofalarini tasavvur etish, bolalar ijodining takomillashuviga, tasavvurlarining boyishiga olib keladi. Turli millat yozuvchilarining asarlari va xalqlarining og’zaki ijodiga xos illyustratsiyalar o’quvchilarga boshqa millatlarning hayoti, orzusi, g’oyalari bilan tanishish, sevish va tushunish imkonini beradi. Tasviriy san’at darslarida millatlararo do’stlik, totuvlik Respublikamiz va chet el rassomlari tomonidan yaratilgan asarlar orqali ham amalga oshirildi. Respublikamiz rassomlari tomonidan yaratilgan asarlar orasida o’zbek xalqining hayoti va mehnati, uning boshqa xalqlar va millatlar bilan totuvligi, ba’zi chet xalqlarining hayoti va mehnati aks ettirilgan suratlarni ko’rish mumkin. P.P.Benьkov („Dugonalar”), A.Abdullaev („SHomahmudovlar oilasi”), L.Abdullaev („Demobilizatsiya qilinganlarni kutib olish”), Q.Husniddinxo’jaev („Navoiy va Jomiy”), A.TSiglintsev („Mening uyim, sizning ham uyingiz”), O’.Tansiqboev („Issiqko’l oqshomi”) va boshqalarning bir qator asarlari millatlararo totuvlik, do’stlik g’oyalarini aks ettirganligi bilan ajralib turadi. SHuningdek, tasviriy san’at dasturiga bir qator SHarq va G’arb mamlakatlari rassomlarining ijodini o’rganish ham kiritilgan. Leonardo da Vinchi, Rafaelь, Mikelanjelo, Rembrant, Rubens, Kent, Pikisso, Matiss va boshqa chet el rassomlarining asarlari do’stlik va hamkorlik g’oyalarini amalga oshirishda boy material bo’lib xizmat qiladi. SHuningdek, dasturda Misr, Hindiston, Xitoy, Eron, Yaponiya kabi mamlakatlarning me’morchiligini o’rgatish ham nazarda tutilgan.
O’qituvchi bunday san’at asarlarini tahlil qilar ekan, ularning o’ziga xos hamda umumiy belgilarini ta’kidlab o’tishi maqsadga muvofiq. O’quvchilar tasviriy san’at asarlarini o’rganish orqali chet el mamlakatlari xalqlarining mehati va mehnatdagi jasoratlari, an’analari, odatlari, turmush tarzi hamda tabiati bilan oshno bo’ladilar. Jamiyat qurilishining muaffaqiyati har bir kishining mehnat qilish darajasiga bog’liq. SHuning uchun kishilarning jamiyat uchun nafi bo’lgan mehnatga nisbatan hatti-harakati asosiy ko’rsatkich sanaladi. Bu sifat mehnat tarbiyasi jarayonida vujudga keladi. Tasviriy san’at darslarini o’quvchilar mehnat tarbiyasini amalga oshirishdagi imkoniyatlari katta. Bu masala tasviriy san’at darslarining barcha turlari — naturaga qarab tasvirlash, kompozitsiya, san’atshunoslik asoslari mashg’ulotlari mazmunida ko’zda tutilgan. Naturani o’ziga qarab tasvirlash jarayonida o’quvchilar turmushda qo’llaniladigan turli buyumlar, sabzavot va mevalar tasvirini ishlaydilar. O’qituvchi dars jarayonida o’quvchilar mustaqil ish boshlamaslaridan oldin naturani qisqacha tahlil qilib, faqat buyumlar shakli, proportsiyasi, rangi va tuzilishi haqidagina emas, balki ularni yaratish uchun sarflangan katta mehnat haqida ham gapirib beradi. Masalan, turmushga qo’llaniladigan ayrim san’at buyumlarining o’ziga qarab rasmini chizdirishda o’qituvchi o’quvchilarga buyumlarning vazifasi, shakli, ularning qanday materiallardan yasalgani, buning uchun qancha mehnat sarflangani va hokazolar haqida to’xtaladi.
SHuningdek, o’zbek xalq amaliy san’ati haqidagi suhbat darslarida o’qituvchi ularning turlari va ustalarning mehnat shijoatining o’ziga xos jihatlari haqida gapiradi. „Paxta terimi”, „Fermada”, „Hosilni yig’ib-terib olish”, „Maktab yer uchastkasida”, „Qurilishda” kabi ishlar o’quvchilarni kattalar mehnati bilan tanishtiradi. Ishlab chiqarish korxonalariga qilingan sayohat bu masalada muhim ahamiyat kasb etadi. Sayohatda bolalar kishilarning qanday mehnat qilayotganlarini kuzatadilar, mehnat sharoitlari va uni tashkil etish yo’llari bilan tanishadilar, kattalar mehnatining natijalarini ko’radilar. Sayohat chog’ida ular kattalar mehnatining ahloqiy tomonini, ularning mehnatga bo’lgan munosabatini, mehnatning jamoaviy harakterini o’rganadilar. Bolalarni sayohat jarayonida olgan taassurotlari ularning rasmlarida aks etadi, natijada o’quvchilarning mehnat haqidagi tasavvurlari yanada kengayadi.
Tasviriy san’at dasturida xalqimizning fidokarona mehnati va uning go’zalligni aks ettiruvchi asarlarini o’rganish ham ko’zda tutilgan. O’.Tansiqboevning „Paxtani sug’orish”, „CHorovoq qurilishida”, Z.Inog’omovning „CHoyga” va boshqa asarlari shular jumlasiga kiradi. Bolalar o’zbek rassomlari asarlarining qahramonlari bo’lmish artist A.Hidoyatov, xalq hofizi Mulla To’ycha Toshmuxammedov, amaliy san’at ustasi U.Jo’raqulov va boshqa o’z baxtini mehnatdan topgan kishilar bilan

suvratlar orqali uchrashar ekanlar, ular, mehnat jamiyat hayotining, har bir shaxsining asosiy qonuni ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Bunday darslarda o’quvchilarni turli kasblarga yo’llash imkoniyatlari ham paydo bo’ladi. Natijada, o’quvchilar mehnat inson baxt-saodatining ma’naviy va axloqiy manbai, har qanday inson mehnat qilmog’i va mehnatni sevmog’i lozim, degan xulosaga keladilar. SHuningdek, bolalar odamlar faqat o’zi uchun emas, jamiyat uchun mehnat qilishlari kerak, mehnat kishilariga va ular yaratgan buyumlarga nisbatan hurmat bilan qarash lozimligi haqida tasavvurga ega bo’ladilar.
Maktabda tasviriy san’at estetik turkumdagi o’quv predmeti xisoblanib, o’quvchilarda badiiy va estetik didning rivojlanishida muhim rolь o’ynaydi, ya’ni tasviriy san’at darslarida san’atdagi va borliqdagi go’zallikni ko’rish, tushunish va qadrlay olish hissi takomillashadi. Naturani tahlil qilish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarning diqqatini buyumlar shaklining nafisligi, qismlarning proportsionalligi, shakl va rang uyg’unligi, mazmun, shakl va vazifaning mosligi kabilarga jalb etadi. Natijada, o’quvchilarda naturaga nisbatan emotsional — estetik munosabatlar oshadi. O’quvchilar naqsh chizishda, dekorativ — bezak ishlarida tabiat elementlaridan foydalanadilar. Bunga tabiat mahsulotlari yaxshi material bo’lib xizmat qiladi. O’quvchilar tabiat materiallari va hayvonot dunyosini stilizatsiyalashtirib, takrorlanmas va chiroyli naqshlar tuzadilar. Borliqni idrok etish va kompozitsiya darslarida tabiatni kuzatish va uni rasmlarda aks ettirish bolalar tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchilar dars jarayonida tabiatni kuzatar ekanlar, ular daraxtlarning tuzilishini, shoh-shabalarning shakl va yo’nalishini turli-tumanligi, barglarning rangi va shakli, nafisligi va yoqimliligini bilib oladilar. SHuningdek, gullarning rangi va shakli, xilma-xilligi, bahor va kuz manzarasining go’zalligi, ninachi, kapalak, qushlarning yengil va nafis parvozi ham o’quvchilarni hayajonlantiradi. Yuqori badiiy saviyada yaratilgan tasvriy san’at asarlarini o’rganishda o’quvchilar ulardan estetik zavq olishadi. Suvrat kompozitsiyasining muvaffaqiyatli yechilishi, ranglarning hamohangligi, borliqning haqqoniy tasviri bolalarni hayajonlantiradi. Bu faqat estetik tarbiyaga taalluqligina bo’lmay, balki, bolalarning tasviriy ijodiga, ularning san’atga bo’lgan qiziqishlarini tarbiyalashga bevosita aloqadordir. Bu borada manzara va natyurmort janrlarining roli kattadir.

Qalamtasvir — chiziqlar asosida grafika vositalari (qalam, pero, tush va boshqalar) yordamida yaratiladigan tasvir, chizgi. Tarixdan ma'lumki ne-ne buyuk allomalar ko'p asrlar yaratib qoldirgan ilmiy asarlari shundan dalolat beradi . Misol uchun, qadimiy xind, xitoy yoki yunon faylasuflarini olasizmi, o'rta asrlardagi Sharq va G'arb Uyg'onish davri nomoyandalari, o'zbek mutafakkurlarini ilmiy merosida moddiy va ma'naviy olam o'rtasidagi munosabatlariga keng o'rin berilganligini ko'rish mumkin. Masalan antik davr faylasuflari bo'lmush Sokrat va Platon, Epikur va Demokrat, Xitoy donishmandi Konfutsiy va boshqa allomalarning nazariy qarashlari fan tarixida ma'lum. Albatta o'z davri falsafiy yondoshuvlarning har biri mavjud siyosiy -ijtimoiy vaziyat, xukmron mafkura, jamiyatning huquqiy va madaniy saviyasi, turli sotsial guruh va toifalarning qarashlarini ifoda etishga xizmat qiladi. Tasviriy san'atda o'rgatish metodlari Qadimgi Misr,Yunon Yevropa, Rim maktablari yuksak madaniyatini rivojlanganligi misolida kursatish mumkin.

Tadqiqot metodologiyasi. Insonga xos orzu-intilishlarni ro'yobga chiqarish, uning ongli hayoti kechiriishi uchun zarur bo'lgan moddiy va ma'naviy olamini bamisoli parvoz qilayotgan qushning ikki qanotiga qiyoslasak, o'ylaymanki, o'rinli bo'ladi. Qachonki ana shu ikki muhim omil o'zaro o'yg'unlashsa, tom ma'nodagi qo'sh qanotiga aylansa, shundagina inson davlat va jamiyat hayotda o'sish-o'zgarish, yuksalish jarayonlari sodir bo'ladi.
Tasviriy san'at turi va janrlarida ijodiy erkinlikning ahamiyati katta. Ma'naviy qadiryatlar, urf odatlar va an'analarimiz mustaqillik yillari qayta tiklandi. Milliy qalamtasvir, rangtasvir kompozitsiya yangi tarixi yoshlarimiz tasavvur asosi tasvirlar ma'naviy jarayonlarning o'zaro rivojlanish va taraqqiyotining kelajak avlodlar tasavvur yetishga mustahkam garovi bo'lib xizmat qiladi.
Tasviriy san'at darslarini didaktik printsiplarsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Mutaxasis fanlari tasvirlanishiga ko'ra: ikkiga bo'linadi.
1. Akademik- uzoq vaqt davomida tasvirlash
2. Ijodiy-obrazli ifodalash dunyoqarashi, rassom fikri hissiyoti va dunyoqarashi obrazli ifodalovchi tasvirdir.
Qalamtasvir, rangtasvir, kompozitsiya, tasvirlari amaliy metodik bosqich qonunlari asosini o'z ichiga oladi. Tasviriy san'at darslarini amaliy, nazariya bilan uzviy bog'lagan holda darsdan tashqari mustaqil tasvirlash, ijodiy to'garaklarda taniqli rassom ustozlar hamkorligi orqali ta'lim va tarbiyaning samarali rivojlanishiga erishish mumkin.
Boshqa fanlarda bo'lganidek, tasviriy san'at darslarida ham materiallarni muntazam va ketma-ket bayon etish prinsipi muhim ahamiyatga ega. Bu printsip butun kurs davomida o'quv materiallarini mantiqan izchil joylashish va har bir mavzudan olingan bilim, malaka va tajribalarga suyangan holda, yangi materiallarni o'tilganlar bilan bog'lab bayon etilishi lozimligini nazarda tutadi.
O'qitishiing o'quvchilar yoshiga va kuchiga mos bo'lishi printsipi berilayotgan bilimlar yoki ular o'zlashtirilishi lozim bo'lgan materiallarni murakkablik darajasini bolalar yoshiga va kuchiga mos bo'lishini nazarda tutadi. Masalan, O'.Tansiqboevning «Jonajon o'lka», X.Rahmonovning «May tongi», N.Karaxanning «Oltin kuz», Z.Inog'omovning «Choyga», Ro'zixon Djalilovaning turli mavzu janrlarni rangtasvir kompozitsiyasi asosi didaktik printsplar ko'rgazmalilik, onglilik va faollik, bolalar yoshiga va kuchiga moslik, muntazamlik va ketma-ketlikni qo'llagan. Tasviriy san'at kompozitsiyasi natyurmot, O'zbekiston viloyat shahar qishloq manzaralari milliy obraz portretlari asarlari O'zbekiston ko'rik-jamolini gullab yashnashi Shoximardon, Yordon bahor, kuz, yoz manzarasi yorqin turli texnologiyalar asosida aks ettirilgan. O'quvchilarni bunday asarlar bilan tanishtirish ona-vatanimizga bo'lgan ilk muhabbat paydo bo'ladi. Shu zaylda ularda ona-vatanga, o'lkaga nisbatan mehr-muhabbat tuyg'ulari yanada kuchayadi. Tasviriy san'at darslarida millatlararo totuvlik va baynalminal tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlari ham katta va u turli mavzularda kompozidiya ishlash, boshqa millat va xalqlar hayotini didaktik ilmiylik, ko'rgazmalilik, onglilik va faollik, bolalar yoshiga va kuchiga moslik, muntazamlik va ketma-ketlik printsipiolar asosini o'z ichiga oladi.
Suratlarning Reproduktsiyalarini ifodalovchi, xalq ertaklariga ishlangan illyustratsiyalarni namoyish etish orqali amalga oshiriladi. «Mehmonlarimiz», «Chet el delegadiyasini kutib olish», «Turistlar» mavzularida rasm chizdirish yuzasidan o'tkaziladigan suhbatlarda o'quvchilar ongiga millatlararo totuvlik, do'stlik tushunchalarini singdirishga harakat qilinadi. Asar mazmunini ochishga yordamlashuvchi suhbatlar, turli millat va xalqlarning qiyofalarini tasavvur etish, bolalar ijodining takomillashuviga, tasavvurlarining boyishiga olib keladi.
Muxokama va natijalar. Turli millat yozuvchilarning asarlari va xalklarining og'zaki ijodiga xos illyustratsiyalar o'quvchilarga boshqa millatlarning hayoti, orzusi, g'oyalari bilan tanishish, sevish va tushunish imkonini beradi.
Tasviriy san'at darslarida millatlararo do'stlik, totuvlik Respublikamiz va chet el rassomlari tomonidan yaratilgan asarlar orqali ham amalga oshiriladi. Respublikamiz rassomlari tomonidan yaratilgan asarlar orasida o'zbek xalqining hayoti va mehnati, uning boshqa xalqlar va millatlar bilan totuvligi, ba'zi chet xalqlarning hayoti va mehnati aks ettirilgan suratlarli ko'rish mumkin. P.P.Ben'kov («Dugonalar»), A.Abdullaev («Shomahmudovlar oilasi»), LAbdullaev («Demobilizatsiya qilinganlarni kutib olish»), X.Husniddinxo'jaev («Navoiy va Jomiy»), A.TSiglintsev («Mening uyim, sizning ham uyingiz»), O'.Tansiqboev («Issiqko'l oqshomi») va boshqalarning bir qator asarlari millatlataro totuvlik, do'stlik g'oyalarini aks etgarganligi bilan ajralib turadi.
Tasviriy san'at dasturiga bir qator Sharq va G'arb mamlakatlari rassomlarining ijodini o'rganish ham kiritilgan. Leonardo da Vinchi, Rafael, Mikelanjelo, Rembrant, Rubens, Kent, Pikasso, Matiss va boshqa chet el rassomlarining asarlari do'stlik va hamkorlik g'oyalarini amalga oshirishda boy material bo'lib xizmat qiladi. Shuningdek, dasturda Misr, Hindiston, Xitoy, Eron, Yaponiya kabi mamlakatlarning me'morchiligini o'rgatish ham nazarda tutilgan. O'qituvchi bunday san'at asarlarini tahlil qilar ekan, ularning o'ziga xos xamda umumiy belgilarini ta'kidlab o'tishi maqsadga muvofiq. O'quvchilar tasviriy san'at asarlarini o'rganish orqali chet el mamlakatlari xalqlarining mehnati va mehnatdagi jasoratlari, an'analari, odatlari, turmush tarzi hamda tabiati bilan oshno bo'ladilar.
Tasviriy san'at qalamtasvir rangtasvir, kompozitsiya darslari didaktik printsiplari bolalar yoshiga va kuchiga moslik, muntazamlik va ketma-ketlik printsipiolar asosini o'z ichiga oladi. O'zbekiston rassomlari asarlari, O'rta Osiyo, Sharq, Yevropa mamlakatlari san'atini badiy an'ana -inson faolyatining adabiyot, san'at kabi sohalarda erishilgan va saqlanib qolgan ilg'or yutiqlar va tajribalari majmuidir. Tarixiy va xozirgi mustaqillik yillari amalda qalamtasvir rangtasvir kompozitsiya fanlarini uzluksiz ta'lim jarayonida turli texnologiyani qo'llab tasvirlash, nazariy yangi tarxini taxlil etishga o'rgatadi.


Xulosa.
Umumta‟lim maktablarida hozirgi davrda amalga oshirilayotgan ta‟lim va tarbiyaning ahvoli avvalgi yillarga nisbatan ancha yaxshilashgan bo‟lsada, u yanada takomillashtirishni talab etmoqda. Bu masalarda o‟qituvchi asosiy rolni o‟ynaydi.
Har bir jamiyatning rivojlanishida o‟qituvchi (tarbiyachi-murabbiy)lar hal qiluvchi markaziy siymosi hisoblanadi. Chunki ular ta‟limiy tarbiyaviy ishlarni bevosita amalga oshiruvchi bo‟lishlari bilan bir vaqtning o‟zida shogirdlari orqali ma‟naviy va moddiy boyliklarni yuzaga keltiruvchi bo‟lib hisoblanadi. Shuning uchun o‟qituvchilar har doim hayot yangiliklaridan xabardor bo‟lib, unga hozirjavob bo‟lishlari talab etiladiu chuqur bilim va yuqori malakaga ega bo‟lishi o‟zining ilmiy nazariy saviyasini tinimsiz ko‟tarishi, ilg‟or tajribalarga tayanishi kerak. Aynan mana shu hol ularning muntazam ravishda o‟z ustida mustaqil ishlrni taqozo etadi.
O‟zbekiston respublikasi taraqqiyotining tizim shartlaridan biri mukammal kadrlar tayyorlash tizimini ishlab chiqarish va uni amalga joriy etish bilan bog‟liq. Bu masala ayniqsa umumta‟lim maktablari ta‟limiy tizimda muhum hisoblandi. Jamiyatimiz mustaqil hayotga qadam qo`yayotgan yoshlardan qaysi mutaхassislik egasi bo`lishidan qa‟tiy nazar eng zamоnaviy bilimlarga ega bo`lishni aqliy va jismоniy barkamоllikni, ishlab chiqarishning ilmiy-tехnik va iqtisоdiy bilimlarni chuqur va mukammal egallashni, mеhnatga ijоbiy munоsabatda bo`lishni talab qiladi. O`qituvchi kasbi yer yuzidagi eng оliy kasb, chunki o`qituvchi o`z qo`li bilan o`quvchining хaraktеri, individual хususiyatlari, shaхsi va оqibatda o`z o`quvchisining kеlajagini yaratadi. O`quvchilarda o`ziga хоs хususiyatlarni, individuallikni, mustaqil fikrlashga intilishlarini, lоyihachilik qоbiliyatlarini rivоjlantirish zarur. Chunki O`zbеkistоnning gullab yashnashi, siz bilan bizni tinch va оsuda mеhnat qilib dam оlish imkоniga ega bo`lishimiz samarasi.Ta‟lim jarayonini tashkil qilishda o`quvchilarning bu sifatlarini rivоjlantirish kеrak. O`quvchilar hamma vaqt sinfga kirgandan kеyin darsdan o`zlari uchunqiziqarli hamda qandaydir darajada fоydali narsalarni kutadilar.
Ularning umidlarini yo`qqa chiqarmasdan, bоr bo`lgan qiziqishlarini saqlashga, mustahkamlashga va rivоjlantirishga intilish kеrak. O`zbеkistоnda mutaхassislar tayyorlashga qaratilgan Kardlar tayyorlash Milliy dasturi o`quv-tarbiya jarayoniga o`qitishning rasmiy va sоn o`zgarishlarini emas, balki o`qitish va tarbiyalashning sifat ko`rsatkichlarini оrttiradigan, uning ijtimоiy mavqеini ko`taradigan o`zgarishlarni kiritishni talab qiladi.