Mavzu: Temperament. Reja: Temperament haqida tushuncha. Temperamentning rivojlanish tarixi. Oliy nerv faoliyati tipi va temperament. Temperament tiplari. Temperament xususiyatlari. Faoliyatning indvidual uslubi va temperament

Mavzu: Temperament.
Reja:
1.Temperament haqida tushuncha. Temperamentning rivojlanish tarixi.
2.Oliy nerv faoliyati tipi va temperament. Temperament tiplari.
3.Temperament xususiyatlari. Faoliyatning indvidual uslubi va temperament.
4. Temperamentni tarbiyalash.
Tayanch tushunchalar: Temperament, introvert, ekstrovert. .Temperament tiplari.
Temperament haqida tushuncha Insorming ruhiy olami beto’xtov harakatlar majmuasidan iborat bo’lib, biri ikkinchisini bevosita taqazo, etadi va ular uzlukslz zanjir tizimiga o’xshash tarzda hukm suradi. Xuddi shu bois shaxs ruhiyatida tashqi atrof-muhit to’g’risidagi taassurotlar, o’tmish xotiralari, kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish istaklar, maqsad va tilaklar, mulohaza, fikr va muammo, hissiy kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o’zaro o’rirt almashtirib turish evaziga ontogenetik dunyoga mustabkam negiz hozirianadi, Ruhiy oiain kechishi, uning sur’ati, mazmuni, shakli, ko’lami, xususiyati, xislati, sifati, niexanizrni aiohida, yakkahol insonda rang-barang tarzda namoyon bo’lishi kuzatlladi. Shuning uchun bo’lsa kerak, insoniar tabiat hodisalariga, ijtimoiy tunnush voqeliklariga. omillariga, ta'sir kuchlariga tez yoki sekin, engil yoki mushkulot bilan javob qaytarishga moyiliik ko’rsatadilar.
Psixologiyada temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlar o’rtasida muayyan darajada tafovut mavjudligi alohida ta'kidlanadi, ular orasidagi farqlarni ajratib ko’rsatish maqsadida quyidagicha belgllar kiritiladi va o’ziga xos tarzda tavsiflab beriladi, ulaming ayrimlarini ajratlb ko’rsatish maqsadga mirvofiq:
1. Favqulotda temperamentning bir xil xususiyatlari motiv, psixik holat va hodisalardan farqli o’laroq, aynan shu shaxsning o’zida, uning turli faoliyatlarida, ifodalanadi.
2. Temperament xususiyatlari (adabiiy sbartlanganlik omiliga taalluqli bo’lganligi tufayli inson hayoti va faoliyatining (iimrining) dtivoinida yoki uning muayyan bir bo’lagida (ta'sirga beriluvchanligi sabtibligidan qafiy nazar) barqaror, o’zgannas va mustahkamdir.
3. Yakka shaxsga dahldor temperamentning turli xususiyatlari o’zaro bir-birl bilan g’ayriqonuniy ravishda birlashgan bo’Imasdan, balki ular o’zaro blr-biri muayyan qonuniyat asosida mujassamlashib, xuddi shu xususiyatlar uning tiplarini tavsiflovchi o’ziga xos tuzilmani vujudga keltiradi.
Psixologiya fanida temperatnent xususiyatlari deganda, alohida bir shaxsning psixik faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror, o’zgarmas individual-tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar turli shakl va mazmunga ega "bo’lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda nisbatan o’zgarmas temperament tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil qiladi.
Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy-taraqqiyoti davrida temperamentga nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to’g’g’risidagi talqiniar xilma-xi! bo’lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o’ziga xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib kelgan. Temperament lotincha "temperamentum" degan so’zdan olingan bo’lib, buning ma'nosi "aralashma" degan tushunchani anglatadi. Temperament to’g’risidagi dastlabki ta'limotai yunon olimi Gippokrat (eramizdan ,
oldingi 460 - 356 yiilarda yashagan) yaratgan bo’lib, uning tipologlyasi hozirgi davrgacha qo’llanilib kelinmoqda.
Temperamentning fiziologik asoslari
Qadimgi yunon olimi Gippokrat ta’limotiga binoan, insoniarning temperament xususiyatlari jihatidan o’zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning tana a'zolaridagi suyuqlikiaming turlicha nisbatda joylashuviga bog’liq ekanligi tasavvur qilinadi. Gippokrat ta'biricha, inson tanasida to’rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo’lib, ular o’t yoki safro (yunoncha "chole"), qon (lotincha sanguis yoki sanguinis), qora o’t (yunoncha melas "qora", chole "o’t"), balg’am (yunoncha "phlegma") kabilardan iboratdir. Uning mulohazasicha:
1. o’tning xususiyati • quruqlikdir, uning vazifasi-tana a'zolarida quruqiikni saqlab turish yoki badanni qunjq tutishdir.
2. Qonning xususiyati-issiqlikdk, uning vazifasi tanani isitib turishdir,
3. Qora o’tning xtisusiyati-nam\\k.6k, untng vazifasi badan namligini saqlab turishdir.
4. Balg’amning (shiiimshiq moddaning) xususiyati-sovuqlikdir, uniag vazifasi badanni sovutib turishdan iboratdir,
Gippokrat talimotiga niuvofiq har bir insonda shu io’ri xil suyuqiik mavjud bo’lib, uning bittasi ustuyorlik kasb etadi. Mazkur araiashma (lotincha temperamentum)lardan qaysi biri saimoqliroq bo’lsa, shunga qarab insonlar temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi xolerikda sariq o’t, sangvinlkda qon, flegmatikda balg’am, melanxolikda qora o’t ustun bo’lishi ta'kidlanadi.
Gippokratning to’rt xil moddalar (suyuqlikiar) aralashmasi, ya’ni temperament tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xoierik, flegmatik, melanxolik) ramziy ma'noda hozirgi zamon psixologiyasida harn qo’llanilib kelinmoqda.
Temperamenining fiziologik asoslariga uJkan o’z hissasini qo’shgan olimlardan biri rus fiziologi I.P.PavIov (1849-1936) hisoblanadi. I.P.Pavlov temperament ham shartii reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog’liq bo’lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi. I.P.P.Pavlov talimoti bo’yicha, shartli reflekslar paydo bo’lishining individual xususiyatlari ro’yobga chiqishining sababiati nerv sistemasini xususiyatlari mohiyatidandir. Unga ko’ra quyidagi 3 ta xususiyatni ajratib ko’rsatadi:
1) qo’zg’alish va tormozlanishjarayonlariningkuchi;
2) qo’zg’alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o’rtasidagi mvvozanatlilik darajasi;
3) qo’zg’alishning tormozlanish bilan almashmish tezligi yoki nerv jarayonlarining harakatchanligi.
I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari biian ternperamentga aloqador nerv sistemasi xusiisiyatlarining o’zaro qo’shiluvini nerv sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to’rtta tipga ajratadi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Kuchli, muvozanatli, epchil; .
2. Kuchli, nmvQzcmatsiz, epchil; . - .
3. Kuchli, muvozanatii, sust;
4. Kuchli, muvozanatsiz sust.
Yirik rus psixologlaridan biri B.M.Teplov (1896 - 1965) va uning shogirdlari, maslakdoshlari LP.Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, Inson nerv jarayonlari xususiyatkrining o’ziga xos toraonlarini ochlshga muvaffaq bo’ldilar. Ular nerv-fiziologik jarayonlaming nozik hirralarini o’rganishga maxsus moslatnalar yordami bilan o’zgarishlarai qayd qilish hamda olingan natijalarni (omillarni) matematik statistika metodlari orqali hisoblashni tatbiq etdilar. Shuningdek, B.M. Teplov iimly maktabining nainoyondalari tomonidan ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslarning hosil bo’lish tezligini tavsiflovchi individual xususiyatlar turkumi ham ta'riflab berilgandir. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida ifodalanuvchi rierv sistemasining notanish xususiyati dinarniklik deb nomlangan ham tavsiflangan, Bundan tashqari, uljir shartli rellektor fiioliyatining bir guiuh individual xususiyatlari qo’zg’alish jarayoni to’xtalishining lezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan xususiyatni (yangi xisJatni) labiHik deb atay bosblagnnlar, Sbuning biian birga nerv sistemasining boshqa xususiyatlari mavjudligi to’g’risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan, chunonchi; senzitivlik, reaktivlik v. hokazo.