Mavzu: Tovush va harf fonema va uning variantlari

1. Fizik – akustik aspekt.

2. Anatomik – fiziologik aspekt.

3. Perseptiv (eshitib – xis etish) aspekt.

4. Lingvistik – funksional aspekt.

Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq-qisqaligi bilan izohlanadi.

o Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq-qisqaligi bilan izohlanadi.
o Nutq tovushlarini hosil qilishda qatnashuvchi odam a’zolari va ularning ishtiroki, harakat-holatini o’rganish anatomik-fiziologik aspektning tadqiqot doirasiga kiradi.
o Fonetik birliklarning eshitish a’zolariga ta’sirini his etish orqali so’zning ma’nosini yoxud nutq va gap mazmunini idrok etish qonuniyatlarini perseptiv aspekt o’rganadi.
o Lingvistik – funksional aspektda fonetik birliklarning ijtimoiy vazifa bajarishi ya’ni ma’no farqlash xususiyati e’tiborga olinadi. Tilshunoslikda bu aspekt fonologiya deb ataladi.

XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi.

o XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi.