Mavzu: Tub va murakkab sonlar. Butun sonning tub ko’paytuvchilarga yoyilmasi. Tub sonlar to’plamining chеksizligi

Eng katta umumiy bo’luvchi (EKUB) – berilgan sonlardan har biri unga bo’linadigan eng katta son.
EKUBni topish uchun sonlardan har biri tub ko’paytuvchilarga ajratiladi va eng kichik ko’rsatkichli hamma umumiy ko’paytuvchilar yozib chiqiladi.
1092, 504, 660 sonlar uchun: EKUB = 2² × 3 = 12 
Agar ikki son birdan tashqari umumiy bo’luvchiga ega bo’lmasa, ular o’zaro tub deyiladi.
Masalan: 15 va 13; 6 va 25; 18 va 35 va b.
Bir nechta sonlarning umumiy karralisi deb ularning har biriga karrali bo’lib xizmat qiluvchi songa aytiladi. Masalan, 60 15,20,30 sonlarining karralisi va 17, 40, 90 sonlarining karralisi hisoblanmaydi.
15, 6, 10 sonlari 180 umumiy karraliga ega; 90 soni ham – bu sonlarning umumiy karralisi. Har doim hamma umumiy karralilar orasida eng kichigi bo’ladi, ushbu holda bu – 30 soni.
Eng kichik umumiy karrali (EKUK) – berilgan sonlardan har biriga karrali eng kichik son.
EKUKni topish uchun barcha uchraydigan eng katta ko’rsatkichli ko’paytuvchilar yozib chiqiladi.
1092, 504, 660 sonlar uchun: EKUK = 2³ × 3² × 5 × 7 × 11 × 13 = 360360.
1-masala. 360, 70 va 140 sonlari uchun EKUK va EKUBni toping.
Yechish:

Javob: EKUK=2520; EKUB=10.
2-masala. 270 va 300 sonlari EKUKning 6 va 4 sonlari EKUK nisbatini toping.
Yechish:


2700:12=225
Javob: 225.


Ta’rif. Faqat ikkita turli bo’luvchiga ega bo’lgan natural son tub son, ikkitadan ko’p turli natural bo’luvchiga ega bo’lgan natural son murakkab son deyiladi.
Izoh. p tub son 1 dan farqli bo’lib, faqat 1 va p ga bo’linadi .
m murakkab sonning 1 va m bo’luvchilardan farqli kamida yana bitta bo’luvchisi mavjud. 1 soni esa na tub , na murakkab son hisoblanadi.
Tub va murakkab sonlarning ba’zi xossalarini ko’rib chiqamiz.
1. 𝑎>1 murakkab sonning 1 dan farqli eng kichik natural bo’luvchisi 𝑝 bo’lsa, u holda 𝑝 tub son bo’ladi.
Haqiqatdan, aks holda 𝑝 biror 𝑞 (1<𝑞<𝑝) bo’luvchiga ega bo’lib, 𝑝𝑞⋀𝑎𝑞⇒𝑎𝑞 va 𝑞<𝑝 bo’lar edi. Bu esa 𝑝 ning eng kichik bo’luvchi ekaniga ziddir.
2. Har qanday natural 𝑎 va 𝑝 tub soni yo o’zaro tub, yoki 𝑎 son 𝑝 ga bo’linadi.
3. Agar 𝑎𝑏 ko’paytma biror 𝑝 tub songa bo’linsa, u holda ko’paytuvchilardan kamida bittasi 𝑝 ga bo’linadi, ya’ni
(∀𝑎,𝑏𝜖𝑁) (𝑎𝑏𝑝)⇒(𝑎𝑝⋁𝑏𝑝).
Misol. 2,3,5,7,11,13 –tub sonlar , 4,6,8,9,10,12 – murakkab sonlar.
Teorema. 𝑎 natural sonning eng kichik tub bo’luvchisi √𝑎 dan katta emas.
Isboti. Faraz qilaylik 𝑝1 tub son 𝑎 ning eng kichik bo’luvchisi bo’lsin. U holda 𝑎=𝑝1∙𝑎1 bo’lib, 𝑎≥𝑝1 bo’ladi. Bundan 𝑎=𝑝1𝑎1≥𝑝12 yoki 𝑝1≤√𝑎
Teorema. Tub sonlar to’plami cheksizdir.
Isbot. Faraz qilaylik tub sonlar soni chekli bo’lib, ular o’sish tartibida joylashgan 𝑝1,2,… ,𝑝𝑛 ko’rinishdagi tub sonlardan iborat bo’lsin. 𝑄𝑛=𝑝1∙𝑝2∙…∙𝑝𝑛+1
sonni olamiz. Bu sonning eng kichik bo’luvchisini 𝑝𝑚 desak, u albatta tub son bo’ladi (tub sonlarning 1-xossasi) va u 𝑝𝑖 larning birontasiga ham teng bo’lmaydi. 𝑝𝑚 son 𝑝𝑖 (𝑖=1,𝑛)̅̅̅̅̅̅ tub sonlarning birortasiga ham teng bo’la olmaydi, aks holda 𝑄𝑛 va 𝑝1∙𝑝2∙…∙𝑝𝑛 larning 𝑝𝑚 ga bo’linishidan 1 ning ham 𝑝𝑚 ga bo’linishi kelib chiqar edi. Bu esa mumkin emas. Demak, farazimiz noto’g’ri ekan.
𝑄𝑛 tub son bo’lsa, u holda 𝑄𝑛>𝑝𝑖 (𝑖=1,𝑛̅̅̅̅̅) va yangi tub son hosil bo’ladi. Bu holda ham farazimiz noto’g’ri. Demak, tub sonlarning soni cheksiz, ya’ni tub sonlar to’plami cheksizdir.