Muhit reaksiyasi
Tuproq namligi va aeratsiyasi
O‘simlik qoldiqlari miqdori
Gumus hosil bo‘lish tezligi
Суғориладиган тупроқларни ҳайдов қатламини гумус билан таъминланганлик кўрсаткичлари, % ҳисобида (M.M.Тошқўзиев маълумоти бўйича, 2006 й)
Таъминланганлик кўрсаткичи
|
Катталиклар чегараси, %
|
Ўта юқори
Жуда юқори
Юқори
Ўртачадан юқори
Ўртача
Кам
Жуда кам
|
>5
3-5
2-3
1,5-2
1,0-1,5
0,5-1,0
< 0,5
| RESPUBLIKANING TURLI TUPROQLARI TIPIDA ULARNING TARQALIShI, IQLIMI, ShAROITIGA KO‘RA, DASTLABKI HOLATIDA GUMUS MIQDORI, %
Республика суғориладиган тупроқларининг гумус билан таъминлаганлик даражаси (С.М.Болтаев маълумоти, 2019 й)
№
|
Вилоятлар
|
0-30 см
|
0-30 см
|
0-30 см
|
0-30 см
|
фарқи,
т/га
| | | |
1980 й
|
2015 й
|
1980 й
|
2015 й
| | | | |
%
|
%
|
т/га
|
т/га
| |
1
|
Қорақалпоғистон
Республикаси
|
0.89
|
0.86
|
34.52
|
33.35
|
1.17
|
2
|
Андижон
|
1.31
|
1.11
|
50.99
|
43.29
|
7.70
|
3
|
Бухоро
|
1.02
|
0.79
|
39.59
|
30.81
|
8.77
|
4
|
Жиззах
|
1.12
|
1.08
|
43.39
|
41.93
|
1.56
|
5
|
Қашқадарё
|
0.92
|
0.76
|
35.98
|
29.54
|
6.44
|
6
|
Навоий
|
0.87
|
0.86
|
33.74
|
33.34
|
0.39
|
7
|
Наманган
|
1.24
|
1.04
|
48.26
|
40.56
|
7.70
|
8
|
Самарқанд
|
1.10
|
1.04
|
43.00
|
40.56
|
2.44
|
9
|
Сурхондарё
|
1.06
|
0.85
|
41.21
|
32.95
|
8.25
|
10
|
Сирдарё
|
1.17
|
0.98
|
45.5
|
38.35
|
7.15
|
11
|
Тошкент
|
1.50
|
1.08
|
58.37
|
42.12
|
16.25
|
12
|
Фарғона
|
1.07
|
0.95
|
41.73
|
36.95
|
4.78
|
13
|
Хоразм
|
0.73
|
0.72
|
28.47
|
28.08
|
0.39
|
Республика бўйича ўртача
| |
1.08
|
0.93
|
41.87
|
36.30
|
5.61
|
MDH dagi tuproq tiplari tarkibidagi gumus
miqdori (I.V.Tyurin ma'lumoti)
Тупроқ типи
|
Ҳайдалма қатламидаги
гумус
миқдори, %
|
1гектардаги гумус заҳираси, т. (ҳар хил тупроқ қатламларида)
| | | | |
0 – 20 см
|
0 – 100 ёки 1 – 120 см
|
Чимли подзол
|
2 – 7
|
53
|
80 – 120
|
Подзоллашган кул ранг ўрмон
|
4 – 6
|
109
|
150 – 300
|
Қора тупроқ: ювилган
|
7 – 8
|
192
|
500 – 600
|
Қалин қаватли
|
10 – 12
|
224
|
650 – 800
|
Оддий
|
6 – 8
|
137
|
400 – 500
|
Жанубий
|
4 – 5
|
-
|
300 – 350
|
Тўқ тусли каштан
|
3 – 4
|
99
|
200 – 250
|
Каштан ва оч тусли каштан
|
1,5 – 3
|
-
|
100 – 200
|
Бўз
|
1 – 2
|
37
|
50
|
Қизил тупроқ
|
5 – 7
|
153
|
150 - 300
| Tuproq gumusining tarkibi va xossalari - Tuproqda o‘simlik va hayvonot organizmlari qoldiqlaridan iborat ko‘plab organik moddalar qoldiqlari to‘planadi. Organik qoldiqlar har xil tuproqlarda turli miqdorda to‘planadi. Odatda, tuproqning ustki qatlamlarida quyi qatlamlariga nisbatan organik qoldiqlar ko‘pdir.
- O‘zbekiston respublikasi hududida o‘simliklar qoldig‘i miqdori tabiiy iqlim sharoitlariga qarab, quruq cho‘l zonalarida bir gektar yerda 0,8 – 1,5 tonnadan, bo‘z tuproqlar zonasi 4-6 tonnagacha yetadi. Sug‘oriladigan bo‘z tuproqli yerlardagi bedapoyalarda 12-14 tonnagacha organik modda to‘planadi. Bu moddalarning bir qismi hali to‘la chirimagan va o‘zining avvalgi holatini yo‘qotmagan organik qoldiqlar bo‘lsa, boshqa bir qismi chirish jarayoni natijasida o‘zgargan to‘q tusli va murakkab tarkibli kompleks organik birikma, ya'ni gumusga aylangan va tuproq mineral qismiga shimilib ketgan bo‘ladi.
Tuproq gumusining tarkibi va xossalari - Gumus hosil bo‘lishining eng asosiy manbai yashil o‘simliklarning yer yuzasidagi va qatlam orasida to‘planadigan organik qoldiqlaridir. Tuproqda yashaydigan ko‘p sonli mikroorganizmlar va umurtqali hayvonlarning qoldiqlari ham ma'lum darajada gumus to‘plash manbai hisoblanadi.
Tuproqda gumus faqatgina hosil bo‘lmasdan, balki parchalanadi ham. Gumusning parchalanishi, ya'ni minerallashish jarayoni tuproq reaksiyasi, namlik darajasi, temperatura va aeratsiya sharoitiga ko‘ra, har xil tezlikda kechadi. Neytral va unga yaqin reaksiyali tuproqlarda gumus moddasining minerallanishi ancha tez boradi. Temperatura va namlik darajasi o‘rtacha tuproqlarda ser nam yoki quruq tuproqlarga qaraganda gumusning minerallanishi va karbonat angidrid paydo bo‘lishi jarayoni tezroq o‘tadi. - Tuproqda gumus faqatgina hosil bo‘lmasdan, balki parchalanadi ham. Gumusning parchalanishi, ya'ni minerallashish jarayoni tuproq reaksiyasi, namlik darajasi, temperatura va aeratsiya sharoitiga ko‘ra, har xil tezlikda kechadi. Neytral va unga yaqin reaksiyali tuproqlarda gumus moddasining minerallanishi ancha tez boradi. Temperatura va namlik darajasi o‘rtacha tuproqlarda ser nam yoki quruq tuproqlarga qaraganda gumusning minerallanishi va karbonat angidrid paydo bo‘lishi jarayoni tezroq o‘tadi.
- Tuproq gumusi uning holatini belgilashda bosh mezon hisoblanadi.
Rus olimlari I.V.Tyurin, M.M.Kononova, S.S.Dragunov, V.V.Ponomareva, L.N.Aleksandrova va boshqalarning ko‘rsatishicha gumusning tarkibi asosan quyidagi uch gurux organik moddalardan iborat: - Rus olimlari I.V.Tyurin, M.M.Kononova, S.S.Dragunov, V.V.Ponomareva, L.N.Aleksandrova va boshqalarning ko‘rsatishicha gumusning tarkibi asosan quyidagi uch gurux organik moddalardan iborat:
- 1. Hali chirimagan o‘simlik va hayvonot qoldiqlari tarkibidagi dastlabki moddalar (oqsillar, uglevodlar, ligninlar, yog‘lar va boshqalar).
- 2. Gumusga aylanayotgan oraliq mahsulotlar (aminokislota-oksikislota, fenol, monosaxarid kabilar.
- 3. Gumus moddalari, chirindining o‘ziga xos asosiy spesifik qismi bo‘lib, barcha gumus tarkibining 85-90 foizini tashkil etadi. Gumusning o‘ziga xos bo‘lmagan qismi hisoblangan birinchi va ikkinchi gurux organik moddalar gumusning 10-15 foizini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
