Mavzu: Tuptoq tarkibidagi fosforning safarbar holatga o’tishi (mobilizatsiya) va muqimlanishi

Mavzu: Tuptoq tarkibidagi fosforning safarbar holatga o’tishi (mobilizatsiya) va muqimlanishi (imobilizatsiya)
Reja

• 
  Nabiyev M.A., Azotnokislotnaya pererabotka fosfatov, t., 1, T., 1976.
  

Tuproqdagi fosforning immobilizatsiyasi nima?

Immobilizatsiya esa minerallashuvning teskarisidir. Immobilizatsiya paytida noorganik fosfor shakllari yana organik shakllarga aylanadi va tuproq mikroblarining tirik hujayralariga so'riladi . Immobilizatsiya odatda o'simlik qoldiqlari tuproqqa kiritilganda sodir bo'ladi.
Fosforli o’g’itlarni ishlab chiqarish va olinishi, xossalari va ishlatilishi.
Fosforning o’simliklar oziqlanishidagi ahamiyati

Reja:

1. Fosforning o’simliklar uchun ahamiyati uning tuproqdagi miqdori va shakllari

   
   

2. Fosforli og’itlarning turlari.

   
   

3. Superfosfat va qo’sheuperfosfatni olinishi.

   
   

4. Pretsipitat va tomasshlak o’g’itlarini olinishi.

   
   

5. Fosforit unining olinishi va ishlatilishi.

   
   

6. Kaliyning o’simliklar uchun ahamiyati va uning tuproqdagi miqdori.

   
   

7, Murakkab o’g’itlarni xossalari va ishlatilishi.
O’simliklarning oziqlanishida azotdan keyingi o’rinda turuvchi eng muhim elementlardan biri fosfor hnsoblanadi. O’simliklar fosforni, asosan, ortofosfat knelotaning (H₂ PO₄) anionlari holida o’zlashtiradi. Ular fosforni metafosfat (H₃PO₃) va pirofosfat kislotalarning tuzlaridan o’zlashtirishi, shuningdek, ba’zi organik fosfatlar-fitinglyukoza fosfatlar va boshqalarning fosforini ham o’zlashtirish mumkin. Uch asosli kislota bo’lgan ortofosfat kislota PH 7-8 da va undan pastda dissodiyalanib, bitta yoki ikkita N⁺ ion ajratib chiqaradi va H₂ PO₄ hamda HPO₄² ionlarini hosil qiladi, ana shu ionlarni o’simliklar yutadi.
O’simliklarda fosforning organik birikmalaridan nuklein kislotalar, aeotli asoslar, uglevodlarning molekulalari (riboza yoki dezoksiriboza) va fosfat kislotalar tarkib topgan yuqori molekulyar murakkab moddalar eng muhim rol o’ynaydi. Ular organizmlar hayot faoliyatining eng muhim^ jarayonlarida- oqsillar sintezida o’sish va ko’payishida, irsiyG’ xususiyatlarning nasldan-naslga o’tishida ishtirok etadi. Nuklein kislotalar oqsillar bilan birgalikda hujayralarping sitoplazmasi va yadrosini qurishda ishtirok etadigan nukleotidlarni hosil qiladi. O’simliklardagi fosforving anchagina miqdori fitin - urug’larning zahira moddasi tarkibiga kiradi, bu modda o’simlikning o’sish vaqtida fosfor elementining manbai sifatida foydalaniladi. Fosfor vitaminlar va ko’pgina fermentlar tarkibiga ham kiradi.
O’simlchklarning xujayralarida fosfor energiya almashinuvida. turli xil moddalar almashinishi jarayonlarida nihoyatda muhim rol o’ynaydi. U uglevod va azot almashinishida, fotosintez, nafas olish jarayonlarida ham ishtirok etadi. Sintetik jarayonlarning amalga oshishi uchun enertiyaga boy fosforli birikmalar ayniqsa katta ahamiyatga ega, ular orasida adenozintrifosfat kislota (ATF) asosiy rol o’ynaydi. O’simliklarda fosfor etishmasligi bularning yosh nihollik paytida, hali yaxshi rivojlanmagan ildiz sistemasining o’zlashtirish xususiyati past bo’lgan davrda ayniqsa yaqqol seziladi. Bu davrda fosfor etishmasligining salbiy ta’sirini keyinchalik fosfor bilan ko’p oziqlantirish orqali ham tuzatib bo’lmaydi. O’simlik fosforni vegetativ organlari intensiv o’sayotgan davrda eng ko’p o’zlashtiradi, shunga ko’ra o’sishning boshlang’ich davrlari fosforli oziqlanishga nisbatan olganda kritik davr hisoblanadi. Shu sababli usimliklarni vegetasiya boshlanishida oson eriydigan fosfor bilan ta’minlash nihoyatda muhim ahamiyatga ega.
Har xil tuproqlarda fosfor (P₂O₅)ning miqdori 0,03 dan 0,2% gacha bo’ladi, haydalma qatlamda esa uning umumiy zahirasi 1 ga maydonga 100 dan 6000 kg gacha to’g’ri keladi.
2. O’simliklar vegetasiya davri mobaynida 1ga erdagi tuproqdan o’rtacha 20 dan 60kg gacha miqdorda, ya’ni azot va kaliyga nisbatan ancha kam R₂O₅ iste’mol qiladi. Tuproqdagi fosforning o’rnini go’ng hamda ildiz va poya qoldiqlari bilan to’ldirib bo’lnaydi. Tusrokdagi fosfor zahirasini to’ldirish uchun fosforli o’g’itlardan boshqa manba yo’q.
Fosforli o’gitlar eruvchanligiga va o’simliklarga qarab uch guruhga bo’linadi:


1. Suvda yaxshi eriydigan o’g’itlar - addiy superfosfot va qo’sh superfosfat. 2. Suvda kam eriydigan, lekin kuchsiz kislotalarda eriydigan o’g’ntlar-presnpitat, tomasshlak, termofosfatlar, ftorsizlantirilgan fosfat.. 3. Suvda erimaydigan, faqat kuchli kislotalarda to’liq eriydigan o’g’itlar- fosforit uni, suyak uni.
Superfosfat. Oddiy superfosfat maydalangan apatit yoki fosforitga sulfat kislota bilan ishlov berish yo’li bilan olinadi. Bunda qiyin eruvchan fosfatlar narchalanib, suvda eriydngan monokalsiy fosfat Ca (H₂PO₄) va suvda eriymaydigan gips Sa5S>4 hosil bo’ladi:
2 Ca₅ F (PO₄)₃ + 7H₂5O₄+ 3H₂0 = Ca (N₂PO₄)₂ H₂O + 7CaSO₄ + 2 HF
Ca₃(PO₄)2 + H₂SO₄ + H₂O = Ca(H₂PO₄)₂ H₂O +-2Ca5O₄
Apatitdan olinadigan oddiy superfosfot tarkibida 19-20%, fosforitlardan olinadiganida esa 14-16 % fosfor bo’ladi (P₂O₅ ga hisobidan olinganda).
Oddiy superfosfat asosan, donador holda, donachalarining o’lchami 2-4 mm keladigan qilib chiqariladi.
Qo’sh superfosfat oddiy superfosfatdan farq qilib, tarkibida gips bo’lmaydi, shu sababli unda P₂Oa ning miqdori ko’p 42-49% bo’ladi, Undagi fosfor suvda eriydigan kalsiy morofosfat Ca(H₂PO₄)₂ H₂O va ozroq miqdori (4,5-5,7 %) erkin fosfat kislota holida bo’ladi.
Qo’sh superfosfat donador holda tayyorlanadi. Uning kimyoviy va fizik xossalari, ishlatilishi hamda samaradorligi oddiy superfosfat kabidir.
Asosiy o’g’it sifatida superfosfat solishda uni plug bilan ko’mib ketish lozim, bunda o’g’it tuproqning chuqur va doim nam bo’lib turadigan, tuproqdagi o’simlik ildizlarining asosiy qismi joylashgan qatlamida turish kerak.
Superfosfat kimyoviy gotilish natijasida solingan joyida deyarli to’liq o’rnashib qoladi va tuproqda juda sekni siljiydi.
Birinchi yili o’simliklar undan foydalanmaydi, tuprokda qolgan superfosfat fosfori keyingi yillarda qisman o’zlashtiriladi.
Presipitat kalspy difosfat (Ca HPO₄ x 2H₂O) tarkibida 27 dan 35% gacha P₂O₅ bo’ladi. Presipitat fosfori suvda erimaydi, lekin ammoniy sitratda eriydi va uni o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi. O’g’it yaxshi fizik xossalarga ega. Presipitatni barcha
Tuproqlarda turli xil ekinlarga asosiy o’g’it sifatida ishlatsa bo’ladi.
Tomasshlak- fosforga boy cho’yanlarni Tomasning ishqoriy usulida qayta ishlab, temir va ao’latga aylantirishda hosil bo’ladigan qo’shimcha mahsulot.
Tomasshlak to’q rangli og’ir, mayin kukun. Tarkibida 14 dan 20% gacha P₂O₅ bo’ladi. Bu o’g’itni barcha tuproqlarda asosiy o’g’it sifatida ishlatish mumkin.
Fosforit uni- fosforitni un holiga kelguncha maydalash yo’li bilan olinadi. Bu o’g’it gigroskopik emas, mushtlashib qolmaydi. Uning tarkibidagi P₂O₅ ning miqdori 19-30% atrofida bo’ladi. Fosforit uni- eng arzon fosforli o’g’it.
Bu o’g’it barcha kuzgi ekinlarga, shuningdek, chopiq-talab ekinlarga - qaidlavlagi, kartoshka, makkajo’xori va bophalarga I solinganda eng ko’p samara beradi. Fosforit uni qancha ko’p solingan bo’lsa, uning ta’sir etish davomiyligi ham shuncha uzoq bo’ladi.
Kaliy o’simliklar hayotida muhim fiziologii rol o’ynaydi. Kaliy o’simliklardagi biror organik birikmalar tarkibiga kirmaydi. Kaliyning fotosintez, oksidlanish prosesslari intensivligiga va o’simlikda organik kislotalar hosil bo’lishga ijobiy ta’sir etadi, uglevod va azot almashinuvida ishtirok etadi.
Kaliy etishmaganda o’simlikda oqsil sintezi sekinlashadi, natijada azot almashinuvi umuman buzladi, oddiy uglevodlarnnng ancha murakkab uglevodlarga aylavish to’xtab qolzdi. Kaliy shakarlaring barglardan boshqa organlarga oqib o’tishini kuchaytiradi, uglevod, almashinuvida ishtirok etadigan fermentlarning, jumladan, saxaraza va amilazaning aktivligini oshiradi.
Kaliy ta’sirida o’simliklarning sovuqqa chidamligi ortadi, bu hol shakarlar miqdorining ko’pligi va xujayralarda osmotik bosimning ko’tarilishi bilan bog’liq.
Kaliy bilan etarli darajada oziklantirilganda o’simlnklar turli kasalliklarga chidamli bo’ladi. Kaliy mexanik elementlar, naysimon tutamlar va lub tolalarning rivojlanvshiga yordam beradi, shuning uchun poyalarnnng baqquvat va yotib qolmandigan bo’lishiga, zig’ir va kanon tolalarining miqdori hamda sifatiga ijobiy tasir etadi.
Kaliy etishmaganida reproduktiv organlarning rivojlanishi to’xtaydi, shonalar va boshlang’ich tupgullar rivojlanmay qoladi, don puch bo’ladi va unib chiqish darajasi pasayadi. Kaliy reproduktiv orgaylarga nisbatan vegetativ organlarda ko’p bo’ladi!
Tuproqlarda kaliy (K₂O) miqdori ularning hiliga karab 0,5 dan 3% gacha bo’ladi. Tuproqning haydalma qatlamida K₂O ning u mumiy zahirasi 1 ga erga 50-75 ming kg ga to’g’ri keladi, lekin kaliyning asosiy qismi (98-99%) tuproqda erimaydigan va o’simliklar qiyin o’zlashtiradigan birikmalar holida bo’ladi.
Suvda eriydigan kaliyni eritmasida har hil tuzlar holida o’zlashtiradi, lekin bunday kaliy miqdori juda oz bo’ladi.
Almashinuvchi kaliy o’simliklarning oziqlanishi uchun asosiy manba hisoblanadi. Almashinuvchi kaliyni o’simliklar oson o’zlashtirishga sabab uning boshqa kationlar bilan almashganida eritmaga oson o’tish va o’simliklarga yaxshi singishidir.
Kaliy xlorid- KC1 tarkibida 53,7-60 % K₂O bo’ladi.
Kaliy xlorid tuz minerallari tarkibida uchraydi. Silvinitdan KC1 bilan NaC1 ni ajratish orqali olinadi. Flotasiya metodiga ko’ra silvinitdagi KC1 ni NaCL dan ajratish uchun sirt-aktiv moddalar (aminlar) qo’shiladi, ular faqat KC1 donalari sirtiga adsorbsiyalanadi uni №S1 kristallari esa cho’kib tushady.
Kaliy xlorid asosiy kaliyli o’g’it, har qanday tuproqda va barcha ekinlarga ishlatish mumkin.
40% li kaliy tuz kaliy xloridni maydalab tuyilgan silvinit yoki kainit bilan mexanik ravishda aralashtirib olinadi. Bu o’g’it natriyni xoxlaydigan va xlorga unchalik ta’sirchan bo’lmagan qandlavlagi va xashaki ildiz mevalilar uchun juda samaralidir.
Kaliy sulfat- K₂SO₄ tarkibida 46-50% K₂O bo’ladi. Tashqi ko’rinishidan kul rang tusli mayda kristall tuz, suvda eriydi. Tabiiy sulfatli kaliy tuzlaridan K₂SO₄ ni ajratish yo’li bilan olinadi. Bu o’g’it gigroskopik emas, mushtlashib qolmaydi. Uni har qanday tuproqda va barcha ekinlarga ishlatish mumkin.
Kul elementi o’simlik kuydirilgandan keyin tushadigan kul tarkibida saqlanib qolgan elementlarga kul elementi deyiladi. Kul tarkibida K, P, Na, Ca, Mg elementlari uchraydi.
Kul tarkibidagi kaliy, asosan potash (K₂CO₃) holida bo’ladi. Bu o’g’it hamma ekinlar uchun eng yaxshi o’g’it hisoblanadi. Lekin kul ishqoriy o’g’it hisobanadi va kislotali tuproqlarda yaxshi samara beradi. Bir gektarga 500-600kg kul solinadi.
Silvinit m KC1 + n NaC1 tarkibida 12-15% K₂O va 34-38% Na₂O hamda 52-55% C1 bo’ladi. Tashqi ko’rinishidan yirik, har hil rang’li- oq pushti, qo’ngir va ko’k rangli kristallar aralashmasidir, suvda yaxshi eriydi. Salgina gigroskopikligi bor. Silvinit asosiy o’g’it sifatida kuzgi shudgor vaqtida solinadi. Bunda xlorning anchagina qismi tuproqning pastki qatlamlariga yuvilib ketadi. Barcha kaliyli o’g’itlar suvda yaxshi eriydi. Tuproqqa solinganda ular tez erib ketadi va tusroqning singdirish kompleksi (TSK) bilan o’zaro ta’sirlashadi.
K
(TSK) + 2 KCL → (TSK) K + CaCL₂


← Ca
Kaliyli o’g’itlar tarkibiga qiruvchi kaliy va boshqa kationlar (Na,⁺ Mg ²⁺) tuproqning kolloid qismiga yutiladi, xlor esa tuproq eritmasida qoladi va shu sababli oson yuvilib ketadi. Mineral o’g’itlardagi kaliy pin g foydalanish koefisenti 50-60%
O’rta va og’ir mexanik tuproqlarda kaliyli o’g’itlarni kuzda shudgor paytida solish kerak.
Engil tuproqlarda, ayniqsa yogin-sochin ko’p bo’ladigan hududlarga kaliyli o’g’itlarni bahorda kultivator bilan yumshatish vaqtida solgan ma’qul (yutish sigimi kichik bo’lgan qumli hamda qumoq tuproqlarda.) Barcha kalnyli o’g’itlar fiziologik kislotali tuzlardir.
Harakatchan kaliy odatda ko’p bo’ladigan sho’rtob erlarda kaliyli o’g’itlar samara bermaydi, ularni solish bunday tuproklarning yanada ko’nroq sho’rlanishiga sabab bo’ladi. Kaliyli o’g’itlar engil kumli va qumloq tuproqlarda, eng yaxshi samara beradi.Kaliy bilan yanada yaxshi ta’minlangan bo’z tuproqlarda kaliyni ko’p talab qiladigan ekinlarga qandlavlagi, makkajo’xori, kungaboqar, kartoshka va sabzavotlarga u ni faqat sug’orish paytida solish kerak.
Murakkab o’g’itlarda bitta kimyoviy birikma tarkibida ikki yoki uch oziq elementi bo’ladi.
Murakkab aralash yoki kombinatsiyalanagan o’g’itlar jumlasiga yagona texnologik jarayonda olinadigan va bitta donachasiga ikki yoki uch oziq elementlari turli hil kimyoviy birikmalar holida birikkan kompleks o’g’itlar (nitrofos, nitrofoska, nitroammofos , nitroammofoska, va boshqalar) kiradi.
Aralash o’g’itlar- bu oddiy o’g’itlar aralashmasidir.
Ammofos – NH₄H₂PO₄ .O’g’it tarkibida 11-12% N va 46-50% P₂O₅ bo’ladi. Bu o’g’it ammiakni fosfat kislota ta’sirida neytrallash orqali olinadi: NH₃ + H₂PO₄ =NH₄H₂PO₄
Ammofos asosiy o’g’it sifatida qishloq xo’jalik ekinlariga erta yahorda yoki ekish davrida beriladi.
Diammofos- (NH₄)₂HPO₄ Tarkibida 18% N va 50% P₂O₅ bor. Bu o’g’it fosfat kislotani ammiakda to’yintirish yo’li bilan olinadi. 2NH₃+H₂PO₄ =(NH₄)₂HPO₄
Bu o’g’itlarning kamchiligi shundaki. ularda azot fosforga Karaganda ancha kam. Shu sababli N hamda P₂O₅ ni normal nisbatlarda olish uchun muayyan miqdorda azotli o’g’it qo’pshsh lozim.
Nitrofos va nitrofoskalar fosforni nitrat kislotalar bilan parchalash orqali olinadi. Nitrofoslarda N va P elementa bo’ladi, ularga KC1 qo’shilsa nitrofoskalar deyiladi. Bularda N -10-17%, P₂O₅-8-30% va K₂O12-20% gacha bo’lishi mumkin.
Nitroammofos va nitroammofoskalar nitrat hamda fosfat kislotalar aralshmasini ammiak bilan neytrallab olinadi.
Monoammoniy fosfat asosida olinadigan o’g’it nitroammofos, kaliy qo’shilgani esa nitroammofoska deyiladi. Tarkibida N miqdorini 10-30% va P₂O₅ miqdorini 27-14% oralig’ida qilib chiqarish mumkin. Nitroammofoskalarda N, P va K ning umumiy miqdori 44 da 62 % gacha bo’ladi.

XULOSA

Asosiy o’g’it sifatida superfosfat solishda uni plug bilan ko’mib ketish lozimligi, bunda o’g’it tuproqning chuqur va doim nam bo’lib turadigan, tuproqdagi o’simlik ildizlarining asosiy qismi joylashgan qatlamida turish kerakligi.
Superfosfat kimyoviy gotilish natijasida solingan joyida deyarli to’liq o’rnashib qoladi va tuproqda juda sekni siljidi ekan.
Birinchi yili o’simliklar undan foydalanmaydi, tuproqda qolgan superfosfat fosfori keyingi yillarda qisman o’zlashtirilgani haqida kerakli ma’lumotlarga ega bo’ldik.
Hozirgi kunga kelib fosfat kislota va super fosfatlardan qishloq ho’jaligida keng qo’llanilib kelinmoqda,


Bu kabi o’g’itlar o’simliklarni yetishtirishda o’rni beqiyos,

Fosforli o’g’itlarni ishlab chiqarish va olinishi, xossalari va ishlatilishi.

Fosforning o’simliklar oziqlanishidagi ahamiyati

Reja:

1. 
   Fosforning o’simliklar uchun ahamiyati uning tuproqdagi miqdori va shakllari
   
2. 
   Fosforli og’itlarning turlari.
   
3. 
   Superfosfat va qo’sheuperfosfatni olinishi.
   
4. 
   Pretsipitat va tomasshlak o’g’itlarini olinishi.
   
5. 
   Fosforit unining olinishi va ishlatilishi.
   
6. 
   Kaliyning o’simliklar uchun ahamiyati va uning tuproqdagi miqdori.
   

7, Murakkab o’g’itlarni xossalari va ishlatilishi.

O’simliklarning oziqlanishida azotdan keyingi o’rinda turuvchi eng muhim elementlardan biri fosfor hnsoblanadi. O’simliklar fosforni, asosan, ortofosfat knelotaning (H₂ PO₄) anionlari holida o’zlashtiradi. Ular fosforni metafosfat (H₃PO₃) va pirofosfat kislotalarning tuzlaridan o’zlashtirishi, shuningdek, ba’zi organik fosfatlar-fitinglyukoza fosfatlar va boshqalarning fosforini ham o’zlashtirish mumkin. Uch asosli kislota bo’lgan ortofosfat kislota PH 7-8 da va undan pastda dissodiyalanib, bitta yoki ikkita N⁺ ion ajratib chiqaradi va H₂ PO₄ hamda HPO₄² ionlarini hosil qiladi, ana shu ionlarni o’simliklar yutadi.

O’simliklarda fosforning organik birikmalaridan nuklein kislotalar, aeotli asoslar, uglevodlarning molekulalari (riboza yoki dezoksiriboza) va fosfat kislotalar tarkib topgan yuqori molekulyar murakkab moddalar eng muhim rol o’ynaydi. Ular organizmlar hayot faoliyatining eng muhim^ jarayonlarida- oqsillar sintezida o’sish va ko’payishida, irsiyG’ xususiyatlarning nasldan-naslga o’tishida ishtirok etadi. Nuklein kislotalar oqsillar bilan birgalikda hujayralarping sitoplazmasi va yadrosini qurishda ishtirok etadigan nukleotidlarni hosil qiladi. O’simliklardagi fosforving anchagina miqdori fitin - urug’larning zahira moddasi tarkibiga kiradi, bu modda o’simlikning o’sish vaqtida fosfor elementining manbai sifatida foydalaniladi. Fosfor vitaminlar va ko’pgina fermentlar tarkibiga ham kiradi.
O’simlchklarning xujayralarida fosfor energiya almashinuvida. turli xil moddalar almashinishi jarayonlarida nihoyatda muhim rol o’ynaydi. U uglevod va azot almashinishida, fotosintez, nafas olish jarayonlarida ham ishtirok etadi. Sintetik jarayonlarning amalga oshishi uchun enertiyaga boy fosforli birikmalar ayniqsa katta ahamiyatga ega, ular orasida adenozintrifosfat kislota (ATF) asosiy rol o’ynaydi. O’simliklarda fosfor etishmasligi bularning yosh nihollik paytida, hali yaxshi rivojlanmagan ildiz sistemasining o’zlashtirish xususiyati past bo’lgan davrda ayniqsa yaqqol seziladi. Bu davrda fosfor etishmasligining salbiy ta’sirini keyinchalik fosfor bilan ko’p oziqlantirish orqali ham tuzatib bo’lmaydi. O’simlik fosforni vegetativ organlari intensiv o’sayotgan davrda eng ko’p o’zlashtiradi, shunga ko’ra o’sishning boshlang’ich davrlari fosforli oziqlanishga nisbatan olganda kritik davr hisoblanadi. Shu sababli usimliklarni vegetasiya boshlanishida oson eriydigan fosfor bilan ta’minlash nihoyatda muhim ahamiyatga ega.
Har xil tuproqlarda fosfor (P₂O₅)ning miqdori 0,03 dan 0,2% gacha bo’ladi, haydalma qatlamda esa uning umumiy zahirasi 1 ga maydonga 100 dan 6000 kg gacha to’g’ri keladi.
2. O’simliklar vegetasiya davri mobaynida 1ga erdagi tuproqdan o’rtacha 20 dan 60kg gacha miqdorda, ya’ni azot va kaliyga nisbatan ancha kam R₂O₅ iste’mol qiladi. Tuproqdagi fosforning o’rnini go’ng hamda ildiz va poya qoldiqlari bilan to’ldirib bo’lnaydi. Tusrokdagi fosfor zahirasini to’ldirish uchun fosforli o’g’itlardan boshqa manba yo’q.
Fosforli o’gitlar eruvchanligiga va o’simliklarga qarab uch guruhga bo’linadi:
1. Suvda yaxshi eriydigan o’g’itlar - addiy superfosfot va qo’sh superfosfat. 2. Suvda kam eriydigan, lekin kuchsiz kislotalarda eriydigan o’g’ntlar-presnpitat, tomasshlak, termofosfatlar, ftorsizlantirilgan fosfat.. 3. Suvda erimaydigan, faqat kuchli kislotalarda to’liq eriydigan o’g’itlar- fosforit uni, suyak uni.
Superfosfat. Oddiy superfosfat maydalangan apatit yoki fosforitga sulfat kislota bilan ishlov berish yo’li bilan olinadi. Bunda qiyin eruvchan fosfatlar narchalanib, suvda eriydngan monokalsiy fosfat Ca (H₂PO₄) va suvda eriymaydigan gips Sa5S>4 hosil bo’ladi:
2 Ca₅ F (PO₄)₃ + 7H₂5O₄+ 3H₂0 = Ca (N₂PO₄)₂ H₂O + 7CaSO₄ + 2 HF
Ca₃(PO₄)2 + H₂SO₄ + H₂O = Ca(H₂PO₄)₂ H₂O +-2Ca5O₄
Apatitdan olinadigan oddiy superfosfot tarkibida 19-20%, fosforitlardan olinadiganida esa 14-16 % fosfor bo’ladi (P₂O₅ ga hisobidan olinganda).
Oddiy superfosfat asosan, donador holda, donachalarining o’lchami 2-4 mm keladigan qilib chiqariladi.
Qo’sh superfosfat oddiy superfosfatdan farq qilib, tarkibida gips bo’lmaydi, shu sababli unda P₂Oa ning miqdori ko’p 42-49% bo’ladi, Undagi fosfor suvda eriydigan kalsiy morofosfat Ca(H₂PO₄)₂ H₂O va ozroq miqdori (4,5-5,7 %) erkin fosfat kislota holida bo’ladi.
Qo’sh superfosfat donador holda tayyorlanadi. Uning kimyoviy va fizik xossalari, ishlatilishi hamda samaradorligi oddiy superfosfat kabidir.
Asosiy o’g’it sifatida superfosfat solishda uni plug bilan ko’mib ketish lozim, bunda o’g’it tuproqning chuqur va doim nam bo’lib turadigan, tuproqdagi o’simlik ildizlarining asosiy qismi joylashgan qatlamida turish kerak.
Superfosfat kimyoviy gotilish natijasida solingan joyida deyarli to’liq o’rnashib qoladi va tuproqda juda sekni siljiydi.
Birinchi yili o’simliklar undan foydalanmaydi, tuprokda qolgan superfosfat fosfori keyingi yillarda qisman o’zlashtiriladi.
Presipitat kalspy difosfat (Ca HPO₄ x 2H₂O) tarkibida 27 dan 35% gacha P₂O₅ bo’ladi. Presipitat fosfori suvda erimaydi, lekin ammoniy sitratda eriydi va uni o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi. O’g’it yaxshi fizik xossalarga ega. Presipitatni barcha
Tuproqlarda turli xil ekinlarga asosiy o’g’it sifatida ishlatsa bo’ladi.
Tomasshlak- fosforga boy cho’yanlarni Tomasning ishqoriy usulida qayta ishlab, temir va ao’latga aylantirishda hosil bo’ladigan qo’shimcha mahsulot.
Tomasshlak to’q rangli og’ir, mayin kukun. Tarkibida 14 dan 20% gacha P₂O₅ bo’ladi. Bu o’g’itni barcha tuproqlarda asosiy o’g’it sifatida ishlatish mumkin.
Fosforit uni- fosforitni un holiga kelguncha maydalash yo’li bilan olinadi. Bu o’g’it gigroskopik emas, mushtlashib qolmaydi. Uning tarkibidagi P₂O₅ ning miqdori 19-30% atrofida bo’ladi. Fosforit uni- eng arzon fosforli o’g’it.
Bu o’g’it barcha kuzgi ekinlarga, shuningdek, chopiq-talab ekinlarga - qaidlavlagi, kartoshka, makkajo’xori va bophalarga I solinganda eng ko’p samara beradi. Fosforit uni qancha ko’p solingan bo’lsa, uning ta’sir etish davomiyligi ham shuncha uzoq bo’ladi.
Kaliy o’simliklar hayotida muhim fiziologii rol o’ynaydi. Kaliy o’simliklardagi biror organik birikmalar tarkibiga kirmaydi. Kaliyning fotosintez, oksidlanish prosesslari intensivligiga va o’simlikda organik kislotalar hosil bo’lishga ijobiy ta’sir etadi, uglevod va azot almashinuvida ishtirok etadi.
Kaliy etishmaganda o’simlikda oqsil sintezi sekinlashadi, natijada azot almashinuvi umuman buzladi, oddiy uglevodlarnnng ancha murakkab uglevodlarga aylavish to’xtab qolzdi. Kaliy shakarlaring barglardan boshqa organlarga oqib o’tishini kuchaytiradi, uglevod, almashinuvida ishtirok etadigan fermentlarning, jumladan, saxaraza va amilazaning aktivligini oshiradi.
Kaliy ta’sirida o’simliklarning sovuqqa chidamligi ortadi, bu hol shakarlar miqdorining ko’pligi va xujayralarda osmotik bosimning ko’tarilishi bilan bog’liq.
Kaliy bilan etarli darajada oziklantirilganda o’simlnklar turli kasalliklarga chidamli bo’ladi. Kaliy mexanik elementlar, naysimon tutamlar va lub tolalarning rivojlanvshiga yordam beradi, shuning uchun poyalarnnng baqquvat va yotib qolmandigan bo’lishiga, zig’ir va kanon tolalarining miqdori hamda sifatiga ijobiy tasir etadi.
Kaliy etishmaganida reproduktiv organlarning rivojlanishi to’xtaydi, shonalar va boshlang’ich tupgullar rivojlanmay qoladi, don puch bo’ladi va unib chiqish darajasi pasayadi. Kaliy reproduktiv orgaylarga nisbatan vegetativ organlarda ko’p bo’ladi!
Tuproqlarda kaliy (K₂O) miqdori ularning hiliga karab 0,5 dan 3% gacha bo’ladi. Tuproqning haydalma qatlamida K₂O ning u mumiy zahirasi 1 ga erga 50-75 ming kg ga to’g’ri keladi, lekin kaliyning asosiy qismi (98-99%) tuproqda erimaydigan va o’simliklar qiyin o’zlashtiradigan birikmalar holida bo’ladi.
Suvda eriydigan kaliyni eritmasida har hil tuzlar holida o’zlashtiradi, lekin bunday kaliy miqdori juda oz bo’ladi.
Almashinuvchi kaliy o’simliklarning oziqlanishi uchun asosiy manba hisoblanadi. Almashinuvchi kaliyni o’simliklar oson o’zlashtirishga sabab uning boshqa kationlar bilan almashganida eritmaga oson o’tish va o’simliklarga yaxshi singishidir.
Kaliy xlorid- KC1 tarkibida 53,7-60 % K₂O bo’ladi.
Kaliy xlorid tuz minerallari tarkibida uchraydi. Silvinitdan KC1 bilan NaC1 ni ajratish orqali olinadi. Flotasiya metodiga ko’ra silvinitdagi KC1 ni NaCL dan ajratish uchun sirt-aktiv moddalar (aminlar) qo’shiladi, ular faqat KC1 donalari sirtiga adsorbsiyalanadi uni №S1 kristallari esa cho’kib tushady.
Kaliy xlorid asosiy kaliyli o’g’it, har qanday tuproqda va barcha ekinlarga ishlatish mumkin.
40% li kaliy tuz kaliy xloridni maydalab tuyilgan silvinit yoki kainit bilan mexanik ravishda aralashtirib olinadi. Bu o’g’it natriyni xoxlaydigan va xlorga unchalik ta’sirchan bo’lmagan qandlavlagi va xashaki ildiz mevalilar uchun juda samaralidir.
Kaliy sulfat- K₂SO₄ tarkibida 46-50% K₂O bo’ladi. Tashqi ko’rinishidan kul rang tusli mayda kristall tuz, suvda eriydi. Tabiiy sulfatli kaliy tuzlaridan K₂SO₄ ni ajratish yo’li bilan olinadi. Bu o’g’it gigroskopik emas, mushtlashib qolmaydi. Uni har qanday tuproqda va barcha ekinlarga ishlatish mumkin.
Kul elementi o’simlik kuydirilgandan keyin tushadigan kul tarkibida saqlanib qolgan elementlarga kul elementi deyiladi. Kul tarkibida K, P, Na, Ca, Mg elementlari uchraydi.
Kul tarkibidagi kaliy, asosan potash (K₂CO₃) holida bo’ladi. Bu o’g’it hamma ekinlar uchun eng yaxshi o’g’it hisoblanadi. Lekin kul ishqoriy o’g’it hisobanadi va kislotali tuproqlarda yaxshi samara beradi. Bir gektarga 500-600kg kul solinadi.
Silvinit m KC1 + n NaC1 tarkibida 12-15% K₂O va 34-38% Na₂O hamda 52-55% C1 bo’ladi. Tashqi ko’rinishidan yirik, har hil rang’li- oq pushti, qo’ngir va ko’k rangli kristallar aralashmasidir, suvda yaxshi eriydi. Salgina gigroskopikligi bor. Silvinit asosiy o’g’it sifatida kuzgi shudgor vaqtida solinadi. Bunda xlorning anchagina qismi tuproqning pastki qatlamlariga yuvilib ketadi. Barcha kaliyli o’g’itlar suvda yaxshi eriydi. Tuproqqa solinganda ular tez erib ketadi va tusroqning singdirish kompleksi (TSK) bilan o’zaro ta’sirlashadi.
K
(TSK) + 2 KCL → (TSK) K + CaCL₂
← Ca

Kaliyli o’g’itlar tarkibiga qiruvchi kaliy va boshqa kationlar (Na,⁺ Mg ²⁺) tuproqning kolloid qismiga yutiladi, xlor esa tuproq eritmasida qoladi va shu sababli oson yuvilib ketadi. Mineral o’g’itlardagi kaliy pin g foydalanish koefisenti 50-60%

O’rta va og’ir mexanik tuproqlarda kaliyli o’g’itlarni kuzda shudgor paytida solish kerak.
Engil tuproqlarda, ayniqsa yogin-sochin ko’p bo’ladigan hududlarga kaliyli o’g’itlarni bahorda kultivator bilan yumshatish vaqtida solgan ma’qul (yutish sigimi kichik bo’lgan qumli hamda qumoq tuproqlarda.) Barcha kalnyli o’g’itlar fiziologik kislotali tuzlardir.
Harakatchan kaliy odatda ko’p bo’ladigan sho’rtob erlarda kaliyli o’g’itlar samara bermaydi, ularni solish bunday tuproklarning yanada ko’nroq sho’rlanishiga sabab bo’ladi. Kaliyli o’g’itlar engil kumli va qumloq tuproqlarda, eng yaxshi samara beradi.Kaliy bilan yanada yaxshi ta’minlangan bo’z tuproqlarda kaliyni ko’p talab qiladigan ekinlarga qandlavlagi, makkajo’xori, kungaboqar, kartoshka va sabzavotlarga u ni faqat sug’orish paytida solish kerak.
Murakkab o’g’itlarda bitta kimyoviy birikma tarkibida ikki yoki uch oziq elementi bo’ladi.
Murakkab aralash yoki kombinatsiyalanagan o’g’itlar jumlasiga yagona texnologik jarayonda olinadigan va bitta donachasiga ikki yoki uch oziq elementlari turli hil kimyoviy birikmalar holida birikkan kompleks o’g’itlar (nitrofos, nitrofoska, nitroammofos , nitroammofoska, va boshqalar) kiradi.
Aralash o’g’itlar- bu oddiy o’g’itlar aralashmasidir.
Ammofos – NH₄H₂PO₄ .O’g’it tarkibida 11-12% N va 46-50% P₂O₅ bo’ladi. Bu o’g’it ammiakni fosfat kislota ta’sirida neytrallash orqali olinadi: NH₃ + H₂PO₄ =NH₄H₂PO₄
Ammofos asosiy o’g’it sifatida qishloq xo’jalik ekinlariga erta yahorda yoki ekish davrida beriladi.
Diammofos- (NH₄)₂HPO₄ Tarkibida 18% N va 50% P₂O₅ bor. Bu o’g’it fosfat kislotani ammiakda to’yintirish yo’li bilan olinadi. 2NH₃+H₂PO₄ =(NH₄)₂HPO₄
Bu o’g’itlarning kamchiligi shundaki. ularda azot fosforga Karaganda ancha kam. Shu sababli N hamda P₂O₅ ni normal nisbatlarda olish uchun muayyan miqdorda azotli o’g’it qo’pshsh lozim.
Nitrofos va nitrofoskalar fosforni nitrat kislotalar bilan parchalash orqali olinadi. Nitrofoslarda N va P elementa bo’ladi, ularga KC1 qo’shilsa nitrofoskalar deyiladi. Bularda N -10-17%, P₂O₅-8-30% va K₂O12-20% gacha bo’lishi mumkin.
Nitroammofos va nitroammofoskalar nitrat hamda fosfat kislotalar aralshmasini ammiak bilan neytrallab olinadi.
Monoammoniy fosfat asosida olinadigan o’g’it nitroammofos, kaliy qo’shilgani esa nitroammofoska deyiladi. Tarkibida N miqdorini 10-30% va P₂O₅ miqdorini 27-14% oralig’ida qilib chiqarish mumkin. Nitroammofoskalarda N, P va K ning umumiy miqdori 44 da 62 % gacha bo’ladi.

Tuproqda fosfor va kaliy

Fosfor “hayot kaliti” nomi bilan ataladi, bunga sabab u ko‘pchilik hayotiy jarayonlarda bevosita qatnashadi. Fosfor tuproqlarda organik, mineral organo-mineral shakllarda bo‘ladi. Organik fosfor odatda birikmani struktura tarkibiga kiradi va mustahkam ushlanib turadi. Fosforning mineral shakli ortofosfat kislotaning hosilalari tariqasida tarqalgan. Tabiatda barcha fosfotlarning 95 % kaltsiy fosfatdan iborat. Mineral fosforning asosiy manbayi apatit, ya’ni Ca5(PO4)3 [F,Cl,OH]. Bunga ftor, xlor, gidrooksil apatit deyiladi. Apatit tuproqda mayda kristal hollarida va boshqa ko‘rinishlarda mavjud. Tuproqqa fosfor o‘simlik va hayvonot dunyosi qoldiqlaridan, o‘g‘itlardan, ona jinsidan kelib qo‘shiladi.
Ko‘pchilik hollarda texnogen yo‘llar bilan tuproqqa mineral o‘g‘itlardan tashqari insektitsidlar, fungitsidlar formasida ham tushadi, ya’ni solinadi. Yuvuvchi moddalar, poroshoklar tarkibida ham 10-12% kaliy pirofosfat, 4-5% dan 40-50% gacha natriy fosfatlar mavjud bo‘lib, bular ham har xil yo‘llar bilan tuproqqa tushadi.
Tuproqda, undagi kimyoviy va boshqa jarayonlarda ortofosfat kislotasi (H₃PO₄) muhim rol o‘ynaydi. Bu kislota NH4, Na, Mg, Ca, Fe, Al va boshqa kationlar bilan har xil tuzlarni, ya’ni fosfatlarni hosil qiladi. Bularning suvda eruvchanligi ham har õildir. Masalan, ishqoriy metallar va ammoniy bilan hosil qilgan 1,2,3 almashilgan tuzlari gidroliz natijasida suvda yaõshi eriydi va tuproqda ishqoriy muhitni hosil qiladi.
1% Na­₂HPO₄ eritmasini pH=8,9; Na₃PO₄ niki esa 12,0; NaH₂PO₄ kuchsiz nordon pH ga teng bo‘ladi.
Kaltsiyni bir va ikki almashingan fosforli birikmalari ham suvda eriydi. Ca₃(PO₄)₂ va 3 valentli metallarning fosfatlari suvda erimaydi yoki juda kam eriydi. Ginzburg (1981) ma’lumotlariga ko‘ra, tuproqda dikalsiyfosfat, trikalsiyfosfat, ftorapatit, varistsit, shtrengit, õlorapatit, tarnakit, vivianit kabi fosforli minerallar mavjud.
Vivianit botqoq tuproqlari uchun xarakterli bo‘lib, u to‘planib oqish gorizontni hosil qiladi. Tuproqlar tarkibida organik fosfor bilan mineral fosforlar miqdorlarining nisbati bir xil bo‘lmaydi. Masalan, tuproqdagi fosforni organik birikmalar tarkibidagi miqdori butun zahirani 10-20% dan 70-80% tashkil qilishi mumkin. Tuproqda gumus qancha ko‘p bo‘lsa, unda shuncha ko‘p miqdorda organik fosfor mavjud bo‘ladi.
Har xil tuproqdagi organik va mineral fosfor miqdori (mg/100g. tuproq uchun)


Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, chimli podzol tuproqlarda organik moddalar tarkibidagi fosfor uning yalpi miqdori 27,4 % ni, mineral formadagi fosfor miqdori esa 72,6 % ni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichlar qora tuproqlarda deyarli teng. Bo‘z tuproqlarda organik fosfor 13,2 % ni, mineral formasidagisi esa 86,3 % ni tashkil qiladi. Fosforning bu ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi albatta tuproq tarkibidagi gumus va boshqa organik moddalar miqdori bilan bog‘liqdir. Tuproq tarkibida fosfor birikmalari mineralizatsiya, mobilizatsiya, fiksatsiya kabi jarayonlarni kechiradi. Mikroblarning faoliyati tufayli fosforni organik brikmalari mineral formalarga o‘tishiga mineralizatsiya deb ataladi. Mineralizatsiya jarayonida har xil fermentlarning (fitaz) roli katta bo‘ladi.
Keyin eriydigan fosfor birikmalarini nisbatan oson eriydigan shakllariga o‘tishga mobilizatsiya deyiladi. Bu jarayon quyidagicha borishi mumkin:
Ca₃(PO₄)₂  CaHPO₄ Ca(H₂PO₄)₂
Bu jarayon tuproqda erkin fosfor kislotalarni biokimyoviy transformatsiyasi natijasida hosil bo‘lgan fosfat kislotalar ta’sirida, tuproqni mineral komponenti ishtirokida sodir bo‘ladi. Fosfatlarning harakatchanligini kamayishiga fiksatsiya jarayoni deyiladi. Bularga, ya’ni fiksatsiya qilingan fosforli mineral birikmalarga
Ca₃(PO₄)₂, FePO₄, AIPO₄ lar kiradi. Tuproq, ayniqsa TSK tomonidan fosfatlar yaõshi adsorbtsiyalanadi, singdiriladi. Fosfatlarning adsorbtsiyasi deganda ularning eritmadan qattiq fazaga o‘tishi nazarda tutilsa, u holda ularning adsorbtsiya jarayoni Lengmyur va Freyndliõ formulalari asosida sodir bo‘ladi. Ya’ni fosfatlarning adsorbtsiya izotermasi bu formulalarga bo‘ysunadi:
Lengmyur formulasi:
Õ = KÕmC/( 1+KC )
bunda: Õ-adsorbtsiyalangan fosfatlar miqdori.
K-adsorbtsiya konstantasi.
Õm-tuproqning maksimal adsorbtsion qobiliyati.
C-fosfat ionlar faolligi.
Freyndliõ formulasi:
Õ/M + g = aCb
Õ/M-sorbentli massa birligiga to‘g‘ri keladigan adsorbtsiyalangan fosfor. C-fosfat ionlar faolligi. a va b-konstantlar. g-tuproqdagi harakatchan fosfatlar.
Fosfatlar adsorbtsiyasi gepatit, kalsiy, montmorillonit, kaolinitlar ustida va ichida sodir bo‘ladi. TSK orqali esa Gedroyts ko‘rsatmasi asosida singdiriladi yoki almashinishga tayangan holda sodir bo‘ladi.Ikkinchi holat tuproqda kam sodir bo‘ladigan jarayondir. Chunki nitratlar TSK tomonidan singdirilmaydi. Hozirgi kunda tuproqdagi fosfatlarning holatini baholash, ya’ni ularni o‘simlik olishi mumkin yoki yo‘qligi, termodinamik ko‘rsatkich, ya’ni fosfatli potentsial orqali aniqlanadi. Buni, ya’ni fosfatli potentsial (FP) ni aniqlash uchun R.Skofild FP = 0,5pCa + pH2PO4 formulani taklif qildi. FP tuproq qattiq fazasi bilantuproq eritmasi tizimi uchungina ma’qul. FP qancha katta bo‘lsa, fosforni eritmaga o‘tishi shuncha keyin, demak o‘simlik fosfor bilan oziqlanishi ham shuncha qiyinlashadi. Tuproqda fosfatlarning kontsentratsiyasini doimiy bir õil darajada saqlanib turishi, ya’ni tuproq tomonidan ushlanib turishiga tuproqni fosfatlarga nisbatan potentsial buferlik qobiliyati deyiladi. Bu tushuncha Drachev (1928), Bakket, Uayt (1964)lar tomonidan kiritilgan bo‘lib, hozir ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Bu tushunchaning ma’nosi shuki, agar tuproqdagi harakatchan fosfor o‘simlik tomonidan olinib kamaytirilsa, uning o‘rni tuproq tomonidan darhol to‘ldiriladi.
Fosfatlar tuproq kesmasida har xil harakat qiladi, ya’ni gumid o‘lkalarda ular qatlamlar orasida harakat qilishi mumkin. Lekin arid o‘lkalarda, ayniqsa, korbanatlarga boy bo‘lgan tuproqlarda fosfatlar deyarli harakatsiz, ya’ni tuproqqa tushgan PO₄ tezda fiksatsiyalanadi va o‘z joyida qoladi.
O‘simlik o‘zlashtira oladigan fosforning tuproqdagi miqdori aynan shu yerdagi almashinuvchi kaliy bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Almashinmaydigan K+ almashinadigan K+ erigan kaliyga o‘zaro almashinib turadi. Kaliyning asosiy manbai bu kaliyli minerallar va tog‘ jinslari hisoblanadi. Kaliy tuproq tarkibida quyidagi formula va miqdorlarda bo‘ladi. Yalpi kaliy miqdori o‘tloqi saz tuproqlarning profilida deyarli bir õil miqdorda, ya’ni 2,2-2,3% atrofida tarqalgan. Chuqurlik oshgan sayin almashinadigan kaliy miqdori kamayadi. Suvda eriydigan miqdori o‘zgaruvchan bo‘ladi. Bularning asosiy sababi tuproqdagi kaliy bu eng avvalo, silvin, muskovit, biotit, ortoklaz, dala shpati kabi minerallarning kaliysi bo‘lib, tuproq profilida deyarli bir xil miqdorda tarqalgan Albatta minerallardan kaliyning ozod bo‘lishi bu qator sabablarga, ya’ni nurashga va bu jarayonni tezlashtiradigan omillarga, namlikka, issiqlikka, oksidlanish va qaytarish jarayoniga va boshqalarga bog‘liq. Kaliy tuproq eritmasida TSK da ham mavjud bo‘ladi. Eritmadagi kaliy u harakatchan bo‘lib, uni o‘simlik osonlik bilan olishi mumkin. Ammo bu miqdor oz bo‘lib, o‘simlik talabini qondira olmaydi. Minerallar tarkibidagi kaliy esa mustahkam bog‘langan bo‘ladi.
TSK tarkibida ham kaliy oz, shuning uchun ba’zi tuproqlarda o‘simlik ehtiyojini qondirish uchun tegishli o‘g‘itlardan foydalaniladi. Kaliyni o‘g‘it tariqasidagi õossalari, o‘simliklardagi miqdorlari va boshqa ba’zi õossalari azot, fosfor kabi agrokimyo kursida o‘rganiladi. Bizga ma’lumki tuproqdagi kaliy almashinmaydigan shakldan almashinadigan holatga ham o‘tadi. Keyingi holatga odatda fiksatsiya jarayoni deyiladi. Bu borada g‘oyalar ko‘p bo‘lib, ulardan biri tuproqda ikkilamchi minerallar yoki boshqa turdagiminerallar hosil bo‘lish jarayonida kaliy elementidan o‘zlarini kristallik panjaralarini ko‘rishda foydalaniladi. Keyingi mineralogik izlanishlar bu fikrni tasdiqlaydi. Shunisi aniqki, mustahkam bog‘langan (fiksatsiya qilingan) kaliyni neytral eritmalar yordamida ajratib bo‘lmaydi. O‘simliklar o‘zlashtira olmaydi. Shu bois bu toifadagi kaliyni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlar ko‘p. Izlanishlar natijasida shu qavatli bo‘lgan vermikulit kabi gidroslyudalarga kiruvchi minerallar fiksatsiya jarayonini amalgaoshiradi. Bu jarayon kristall panjaraning kengayishida, ya’ni minerallarni bo‘kish vaqtida kaliy kationini kirishi bilan bog‘liq ravishda sodir bo‘ladi.
Mineral o‘zining suvini yo‘qotish vaqtida kaliyni siqib chiqarib yubormaydi, aksincha uning panjaradagi holatini zichlashtirish asosida mustahkamlaydi. Bunda mineral yana suv yutishi, yangi miqdordagi kaliyni singdirishga sabab bo‘ladi. Lekin tuproq minerallari tomonidan kaliyni yutilish miqdori cheksiz emas,ya’ni ma’lum miqdordan keyin singdirish to‘õtaydi. Demak, ushbu mineralni kristall panjarasi kaliyga to‘yinadi.
Qishloq xoʻjaligi tuprogʻida P ning yetishmasligi ekinlarning hosildorligi va hosildorligiga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Fosfatli o'g'itlar butun dunyo bo'ylab ekinlar hosildorligini oshirish uchun keng miqyosda qo'llaniladi. Aholi sonining tez o'sishi bilan oziq-ovqatga bo'lgan talab ham ortib bormoqda. Ekinlar hosildorligi talabga javob berishini ko'rish uchun fermerlar ekin maydonlariga doimiy ravishda fosforli o'g'itlar qo'shib kelmoqda. Noorganik fosforning asosiy manbai sifatida tosh fosfat cheksizdir va uning yaqin kelajakda xavf ostida qolish xavfi yuqori. Shu sababli, tuproq va o'simliklar o'rtasidagi P dinamikasini yanada tushunish asosida ishlab chiqilgan mumkin bo'lgan, ekologik toza texnologiyalardan foydalangan holda, tuproqda o'simliklar mavjud P ni yaxshilash juda zarur. Ushbu tadqiqot ochlik sharoitida o'simliklar tomonidan P-ni qabul qilish va P-foydalanish samaradorligi mexanizmini tizimli ravishda ko'rib chiqadi. 2012–2021-yillarda oʻsimliklarda mavjud boʻlgan P ni oʻlchash boʻyicha turli strategiyalar, ayniqsa tasvirlash texnikasidagi soʻnggi yutuqlar aniqlandi. Keyinchalik tadqiqot o'simliklar P ochligi paytida to'qimalarda saqlanadigan P dan P talablarini qanday bajarishini tekshiradi. Ushbu tushunchadan so'ng, qishloq xo'jaligi tuproqlarida o'simliklar mavjud P ni oshirishning turli strategiyalari baholanadi. Nihoyat, qishloq xo'jaligi tuproqlarining P tarkibini yaxshilash uchun ishlatiladigan yangi tashuvchilar haqida yangilanish taqdim etiladi.
Kalit so‘zlar:
fosfor ; tuproqni mobilizatsiya qilish ; spetsifikatsiya ; o'simliklarni qabul qilish ; strategiyalar