Mavzu: Turkiston general-gubernatorligini tashkil etilishi va uning boshqaruv tizimi Reja

Mavzu: Turkiston general-gubernatorligini tashkil etilishi va uning boshqaruv tizimi
Reja:

1. 
   Turkistonda Chor Rossiyasini xukmronlini o’rnatilishi
   
2. 
   Turkiston General-gubernatorligini boshqarganlar rahbarlar
   
3. 
   Turkiston General-gubernatorligini boshqaruv tizimi
   
4. 
   Turkiston General-gubernatorliginiTurkistonda olib brogan mustamlakachilik siyosati
   

19-asr boshidagi Turkiston

Turkiston general-gubernatorligi (rus. Turkestanskoe general-gubernatorstvo) — maʼmuriyhududiy birlik. Rossiya Imperiyasi bosib olgan Gʻarbiy Turkiston hududida Rossiya imperatori Aleksandr II farmoni bilan tashkil etilgan (1867-yil 11-iyul). Xuddi shu yili Turkiston harbiy okrugi ham tuzilgan. Turkistonning birinchi generalgubernatori etib rus podshosining yaqin mulozimi generaladʼyutant K.P.fon Kaufman tayinlandi. U 14 yil mobaynida (1867—1881-yillarda) Turkiston oʻlkasini qattiqqoʻllik bilan boshqargan¹. 
Kavkaz, Boltiqboʻyi oʻlkalaridagi ozodlik harakatlarini bostirishda tajribali maʼmur va usta siyosatchi ekanligini koʻrsatgan fon Kaufmanni "Turkistonning Bunyodkori" deb ulugʻlashgan. U Toshkent jamoatchiligi vakillari yigʻilishi (1868-yil 22-yanvar)da birinchi bor ruslarni Turkiston xalqlarining "Katta Ogʻasi" deb atagan. Turkiston 19-asrning boshlarida Britaniya Imperiyasi va Rossiya Imperiyasi orasida tortishuvlarga sabab boʻlgan.
Rossiya imperatori fon Kaufmanga oʻlkani boshqarishda cheklanmagan huquq va vakolatlar bergan, natijada uni xalq "Yarim Podsho" deb bilgan. Ichki va tashqi siyosatda uning erkin ish yuritishi mumkinligi imperator tomonidan berilgan "Oltin Yorliq"da oʻz aksini topgan.
1868—1880-yillar davomida harbiy istilolar natijasida dastlab 2 viloyatdan iborat generalgubernatorlikka yana 3 viloyat qoʻshildi. 19-asrning oxirlarida Turkiston general-gubernatorligiga Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand, Fargʻona va Zakaspiy kabi 5 viloyatdan iborat boʻlib hududi Yevropa Rossiyasining U3 qismiga teng edi. Turkiston general-gubernatorligining barcha hududi 1.779.618 chaqirimga teng boʻlgan. Rossiya hukmdor doiralari Turkistonni imperiyaning tarkibiy qismiga aylantirish va xalqlarini ruslashtirish uchun barcha vositalarni ishga soldi. Oʻlkadagi siyosiy, maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy islohotlar ana shu maqsadga qaratilgan edi.
Asriy milliy davlatchilikni yoʻqotib ruscha idora usulini qoʻllash uchun Sankt-Peterburgning oliy siyosiy doiralari qonunlar majmuasini ishlab chiqdi. U tarixga "Turkiston oʻlkasini boshqarish haqidagi Nizom" nomi bilan kirgan. Nizomga koʻra, oʻlka hokimiyati "harbiyxalq boshqaruvi" deb nomlandi. Turkiston general-gubernatorligi viloyatlar (oblast), tuman (uyezd), jabhalar (uchastka), boʻlislar (volost) va oqsoqolliklarga boʻlindi.
1917 yil sеntyabr оyidа bоlshеviklаshgаn Tоshkеnt Sоvеti sоldаtlаrni vа аsli rоssiyalik ishchilаrni o`z tоmоnigа tоrtа оlgаn edi. Оktyabr оyidа Rоssiyadа to`ntаrish bo`lib o`tgаndаn co`ng, uning tа`siri tеz оrаdа mustаmlаkа o`lkаgа hаm yoyildi. Tоshkеntdаgi Оktyabr to`ntаrishi qаtnаshchilаri 1 nоyabrdа Bоsh kоmissаr gеnеrаl Kоrоvichеnkо vа Muvаqqаt hukumаtning Turkistоn qo`mitаsini qаmоqqа оldilаr vа shu kuni Turkistоndа Sоvеt hоkimiyatini o`rnаtilgаnligi e`lоn qilindi. Qurоllаngаn еvrоpаli ishchilаr, аsоsаn tеmiryo`lchilаr, Tоshkеnt gаrnizоnining sоldаtlаri dаvlаt to`ntаrishini o`tkаzdilаr².
Turkistоn bоlshеviklаri o`lkаdаgi butun hоkimiyatni o`z qo`llаrigа оlish uchun shаfqаtsiz kurаsh оlib bоrdilаr.
1917 yil 15-22 nоyabrdа Tоshkеnt shаhridа bo`lib o`tgаn ishchi, sоldаt vа dеhqоn dеputаtlаrining III o`lkа s`еzdidа hоkimiyat mаsаlаsi hаl qilindi. Bundа 15 kishidаn ibоrаt Turkistоn Хаlq kоmissаrlаri sоvеti tuzildi (8 so`l esеr vа 7 bоlshеvik). Hukumаtgа mаhаlliy аhоlidаn birоntа hаm vаkil kiritilmаdi. S.Lаpin bоshliq «ulаmоchi»lаr, mеnshеvik vа so`l esеrlаrning o`lkа Sоvеti tаrkibigа musulmоn vаkillаrini hаm kiritish bоrаsidаgi tаkliflаri inоbаtgа оlinmаdi. Bu esа bоlshеviklаrning milliy mаsаlаdа yo`l qo`ygаn kаttа siyosiy хаtоsi bo`lib, bundа sоvеt rаhbаrlаrining shоvinistik kаyfiyatlаri оchiq nаmоyon bo`ldi. Hukumаtning bundаy ziddiyatli tаrkibi o`lkаdа еvrоpаli аhоli hukmrоnligini mustаhkаmlаdi<sup>3</sup>.
Rоssiya Хаlq Kоmissаrlаri Sоvеti 2 nоyabrdа «Rоssiya хаlqlаri huquqlаrining dеklаrаsiyasi» vа 20 nоyabrdа «Rоssiya vа Shаrqning bаrchа musulmоn mеhnаtkаshlаrigа» murоjааtnоmаsini e`lоn qildi. Ushbu dаbdаbаli hujjаtlаrdа хаlqlаrning o`z tаqdirini o`zi bеlgilаsh huquqi rаsmiy rаvishdа tаn оlindi; hаttоki аjrаlib chiqish vа mustаqil dаvlаt tuzish huquqi; hаmmа vа hаr qаndаy milliy, diniy imtiyozlаr vа chеklаshlаr bеkоr qilindi.
Bu hujjаtlаr qаnchаlik bаlаndpаrvоz vа`dаlаr bеrmаsin, аmаldа qurug` tаshviqоt bo`lib chiqdi. Ko`p o`tmаy, Turkistоn ХKS «Sho`rоi Islоmiya», «Sho`rоi Ulаmо» tаshkilоtlаrini tаrqаtib yubоrdi. Bu tаshkilоtlаrning а`zоlаri Turkistоn muхtоriyatini, kеyinrоq esа milliy istiqlоl hаrаkаtini qo`llаb quvvаtlаdilаr.
Turkistоn muхtоriyatining e`lоn qilinishi vа bоlshеviklаr tоmоnidаn tоr-mоr qilinishi.Buxoro amirligining ag‘darilishi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi va undagi siyosiy o‘zgarishlar
1917-yil Buxoro amirligi ham xuddi Xiva xonligi singari muhim o‘zgarishlar arafasida turardi. Bu davrda Buxoroda jadidchilik harakati va undan o‘sib chiqqan Yosh buxoroliklar partiyasining faoliyati kuchaydi. Yosh buxoroliklar 1910 yildayoq o‘zlarni alohida tashkilot sifatida e’lon qilgan edilar. Ular dastavval mavjud monarxiya tuzumi doirasida demokratik islohotlar o‘tkazish, konstitutsion monarxiyani o‘rnatish orqali amirning mutloq hokimligini cheklab qo‘yish tarafdori bo‘lishgan.
1917-yil 7 aprelda Buxoro amiri Said Olimxon mamlakatda islohotlar o‘tkazish to‘g‘risida farmon chiqarsa ham, amalda uni joriy qilmadi. Jadidlar Buxoro shahrida namoyish uyushtirganlaridan so‘ng mamlakatda ularni yoppasiga ta’qib etish boshlandi.
Buxorodagi aprel voqealarining yakuni shu bo‘ldiki, hukumatda konservativ kuchlar yana ustunlikka erishdilar. Said Olimxon qozikalon Sharifjon Maxdumni lavozimidan bo‘shatdi, g‘azablangan mutaassiblar rais Abdusamadxo‘jani olomon qilib o‘ldirdilar. Nasrullobek qo‘shbegining buyrug‘i bilan Yosh buxorolik jadidlarning mashhur namoyandasi Sadriddin Ayniy va boshqalar 75 tayoq urib jazolandilar. Islohotchilik harakatining bu bosqichi mana shunday noxushlik bilan yakunlandi.
Oktabr to‘ntarishidan keyin sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashdi. Turkiston respublikasining bolsheviklardan iborat rahbariyati Buxoro amirligining davlat mustaqilligini rasmiy ravishda tan olishiga qaramay, amalda uning ichki ishlariga doimiy ravishda aralashib turdi.
Yosh buxoroliklar amirlik istibdodiga qarshi kurashni davom ettirdi. Partiya ichida turli guruhlarning borligi, qarashlarning xilma-xilligi tufayli yagona dastur tuzishga ehtiyoj tug‘ildi. Markaziy qo‘mita bu vazifani 1917 yil noyabrda Fitratga topshirdi. Fitrat tomonidan 1918 yil yanvarda yozilgan Yosh buxoroliklar partiyasining dasturi (programmasi) Markaziy qo‘mita tomonidan tasdiqlandi va islohot loyihasi sifatida e’lon qilindi. Unda Buxoro mamlakatida konstitutsiyaviy monarxiya o‘rnatish, Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va harbiy mustaqilligini ta’minlash, madaniy taraqqiyotga erishish lozimligi, dehqonchilik va soliq tizimiga alohida e’tibor berildi. Buxoroda zamonaviy armiyani tashkil etish, 2 yillik majburiy harbiy xizmatni joriy qilish, davlat hisobidan maktablar va oliy o‘quv yurtlari ochish zarurligi aytildi. Loyihada Buxoroda 10 ta nozirlikdan iborat Nozirlar Sho‘rosi tuzish taklif etildi. Keyinchalik Fayzulla Xo‘jayev Fitrat loyihasining ancha cheklanganligini tanqid qilib, unda boshqaruvning respublika usulini joriy etish talab qilinmaganligini ko‘rsatgan edi.
Turkiston XKS Buxoro davlatiga g‘animlik qilib, amir hukumatini kuch bilan ag‘darishga urindi. Bolsheviklar shu maqsadda Yosh buxorolik jadidlarni qo‘llab-quvvatlashdi. 1918-yil mart oyida Turkiston o‘lkasi XKS raisi F. Kolesov qo‘mondonligidagi qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni o‘zgartirish uchun urinish to‘xtamadi⁴. Afsuski, Amir Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi Yosh buxoroliklar partiyasi arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatla konstitutsion monarxiya va demokratik tartibotlarni o‘rnatmoqchi bo‘lgan jadidlar-Yosh buxoroliklarni yo‘qotish yo‘lini tutdi. Fayzulla Xo‘jayevning ta’kidlashicha, Kolesov voqeasidan keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan. Sadriddin Ayniyning yozishicha, faqat poytaxt - Eski Buxoro emas, balki G‘ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako‘l, Chorjo‘y, Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda ayiblanib, nohaq o‘ldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo‘nab ketishga majbur bo‘lishdi. Yosh buxoroliklarning bir qismi 1918- yilning yozida Toshkentda Buxoro Kompartiyasini tuzishdi. Fayzulla Xo‘jayev Moskvadagi muhojirlik davrida - 1918 yil oktabrda Turkiston respublikasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida Yosh buxoroliklar partiyasining bo‘limini tashkil qildi. 1920-yil yanvarda Toshkentda Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi inqilobchi Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tuzildi. Bolsheviklar Yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag‘darishda foydalandilar. Ular ham taktik maqsadlarni ko‘zlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi.
Yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi 1920 yil 13-14 iyunda bo‘lgan birlashgan konferensiyasida Fayzulla Xo‘jayev tuzgan dastur (programma)ni qabul qildi. Dastur “Zulmga qarshi birlashingiz!” degan shior va kirish qismi bilan boshlanadi. Bu qismda Buxoroning umumiy ahvoli va Yosh buxoroliklarning asosiy maqsadlari, ikkinchi qismida esa Yosh buxoroliklarning amaliy takliflari, islohot va mamlakatning idora qilishni tashkil qilish rejasi bayon etildi. Shariat-adliya ishlarini olib borishning negizi, deb quyidagicha e’tirof qilindi: ”Shariat-adolatni talqin qiluvchi va kambag‘allarni himoya etuvchidir”. Dasturda amirlikni qurol kuchi bilan ag‘darib tashlash va Buxoroni demokratik xalq respublikasi deb e’lon qilish talabi qo‘yildi. Yosh buxoroliklar katta boylar qo‘lidagi yerlarni musodara qilish, bepul boshlang‘ich ta’lim joriy etish, shuningdek, qishloq xo‘jaligi, hunarmandlar sanoati, ichki va tashqi savdoning ahvolini yaxshilash yo‘lida amaliy chora-tadbirlar ko‘rish zarurligini ta’kidlashdi.
1920-yil 25 avgustda Turkiston fronti qo‘mondoni M.V.Frunze qizil askarlarga Buxoroni bosib olish uchun buyruq berdi. Keskin janglardan so‘ng-2 sentyabrda Buxoro shahri bosib olinib Sayid Olimxon hokimiyatdan ag‘darib tashlandi. Qizil askarlar Sharqning eng qadimgi shaharlaridan biri, “Islom dinining gumbazi” va “sharif shahar” hisoblangan muqaddas Buxoroni vayron qildilar. Qadimiy Buxoro o‘t va xarobalar ichida qoldi.
1920-1924 yillаrdа istiqlоlchilik hаrаkаti Buхоrо vа Хоrаzm rеspublikаlаridа hаm аvj оldi. Buхоrо Хаlq Rеspublikаsidаgi hаrаkаtning Turkistоndаgi istiqlоlchilik hаrаkаtidаn fаrq qilаdigаn аsоsiy tоmоni shundаn ibоrаtki, vаtаnpаrvаrlаr Buхоrоdа ikki jаbhаdа turib kurаsh оlib bоrishlаrigа to`g`ri kеldi. Bir tоmоndаn, аmirlik tuzumi tаrаfdоrlаri bo`lgаn mujоhidlаr, jаdidlаrdаn ibоrаt. Buхоrо hukumаtigа vа shuningdеk, qizil аrmiya qo`shinlаrigа qаrshi kurаsh оlib bоrdilаr (Ibrоhimbеk, Mullа Аbdulqаhhоr vа b.). Ikkinchi tоmоndаn, milliy istiqlоl g`оyalаrigа sоdiq bo`lgаn buхоrоlik vаtаnpаrvаrlаr Fаyzullа Хo`jаеv bоshliq Buхоrо Хаlq Rеspublikаsi hukumаti bilаn yashirin аlоqаlаr o`rnаtib, Buхоrоning muqаddаs tuprоg`idаn qizil аskаrlаrning оlib kеtilishi, Buхоrо rеspublikаsining mustаqilligi аmаldа qаrоr tоpishi uchun kurаshdilаr (Аnvаr Pоshо, Dаvlаtmаndbеk, Jаbbоrbеk, Dоniyolbеk vа b.).
Хоrаzm Хаlq Rеspublikаsidа qizil аrmiyagа qаrshi kurаshning tеpаsidа Junаidхоn turdi. U Хоrаzmdа siyosiy hоkimiyat uchun kurаsh bоshlаb, kаttа muvаffаqiyatlаrgа erishdi. Qisqа muddаtdа Junаidхоn o`z qo`shinini 20000 kishigа еtkаzdi. O`zbеk hunаrmаndlаri vа dеhqоnlаridаn tаshkil tоpgаn dаstаlаrgа Mаdrаimbоy, Sа`dullа bоlа, Shоkir bоlа vа bоshqаlаr rаhbаrlik qilgаn. Junаidхоn bоshchiligidаgi mujоhidlаr hujumgа o`tib, 1920 yil yozidа Qo`hnа Urgаnch, Хo`jаyli, Ilоnli vа Tахtаni qаytа egаllаshdi, ko`plаb qizil аskаrlаrni аsirgа оlishdi. Junаidхоn sоvеt qo`mоndоnligigа mахsus mаktub yubоrib, аgаr qo`shinlаr Хоrаzmdаn оlib chiqib kеtilmаsа, аsirlаrni оtib tаshlаshini bildirdi. Birоq sоvеt qo`mоndоnligi Junаidхоnning hаqli tаlаblаrini rаd qilgаch, u bоsqinchilаrni оtib tаshlаshgа buyurdi.
1924 yilgа kеlgаndа istiqlоlchilаr iqtisоdiy tаnаzzul vа qаshshоqlik, dаhshаtli оchlik, хаlqning оg`ir turmushini ko`rmаsliklаri mumkin emаs edi. Tinimsiz dаvоm etgаn еtti yillik kurаshdаn Turkistоn хаlqlаri hаm, qo`rbоshi vа ulаrning yigitlаri hаm judа tоliqqаn edilаr. SHuning uchun qаsоskоrlаrning ko`pchiligi 1924 yil dаvоmidа qаrshilikni to`хtаtdilаr. Bungа ulаrning rаhbаrlаri оrаsidа jipslik vа umumiy dаsturning yo`g`ligi hаm sаbаb bo`ldi.
Lеkin hаli оldindа kurаshning to`liq o`n yili turаr edi. Vаtаnpаrvаrlаr yanа 1935 yilgаchа bоsqinchi qizil аrmiya qo`shinlаrigа qаrshi kurаshini оlib bоrdilаr.Viloyatlar, tumanlar va jabhalarni rus ofitsergenerallari, boʻlis va oqsoqolliklarni esa mahalliy xalq vakillari boshqargan. Viloyatlarga harbiy gubernatorlar, tuman — uyezd boshliqlari, jabhalarga esa uchastka pristavlari tayinlangan.
Mustamlakachilar mahalliy boshqaruv idoralariga maʼsul shaxslar tayinlanishida nihoyat hushyor ish tutib, ilgʻor, taraqqiyparvar va millatparvar kishilar boʻlis boshqaruvchisi, oqsoqol, yuzboshi yoki qozi sifatida saylanib qolsa, ularni lavozimga tasdiqlamaslik uchun turli hiylanayranglarni ishga solganlar.
Turkistonda mustamlaka idorasi 1898-yilgacha "harbiyxalq", undan keyin esa "maʼmuriypolitsiya boshqaruvi" deb atalgan boʻlsa ham uning mohiyati mazmunan oʻzgarmagan, barcha vakolatlar rus maʼmuriyati qoʻlida jamlangan.
Turkistondagi siyosiy idora tizimi "tub aholi oʻrtasida har qanday norozilikni tagtugi bilan shafqatsiz bostirish, bironbir dushmanlik holati sezilsa, darhol uning kuchayishiga yoʻl qoʻymay boʻgʻib tashlash, tartibbuzarlar va ularning maslakdoshlariga tegishli saboq berish va ularga rus qudratini koʻrsatib qoʻyish uchun har qanday choratadbirlar koʻrish" ruhi bilan sugʻorilgan⁵.
Turkistondagi milliy ozodlik harakatini boʻgʻib tashlash, istiqlol uchun kurashga qodir shaxslarni "zararsizlantirish" rejasi ishlab chiqilib, uni ijro etishga barcha mustamlaka arboblari jalb etilgan.
Rus dvoryanpomeshchiklari oʻlkani ruslashtirishning iqtisodiy tomonini koʻzlab, Davlat dumasida Turkiston oʻlkasidagi "ortiqcha" yerlarni musodara qilishni yoqlab muxoliflarini siquvga olishgan. 1910-yilning 7-aprelida Davlat dumasi "Turkiston oʻlkasini boshqarish haqidagi Nizom"ning 270-moddasini "Turkiston koʻchmanchilarining ortiqcha yerlarini kolonizatsiya ehtiyojlari uchun" musodara etishga ruxsat beruvchi qoʻshimcha bilan toʻldirish masalasini muhokama qildi. Rus mustamlakachi shovinistlari tovushi baland kelib qonun loyihasi qabul qilindi va 1910-yilning 19-dekabrdanqonun kuchga kirdi. Toʻqqiz yil ichida ana shu konunga koʻra, Sirdaryo-Fargʻona koʻchiruvchilik rayoni boʻyicha tub aholining 744,9 ming desyatina yeri ruslarga taqsimlab berildi. Podshoning musodarachilik siyosati oʻta shafqatsizlik bilan davom ettirildi.
Imperiya xukmdor doiralari Turkiston oʻlkasi rus va tub aholisi uchun maxsus siyosat dasturini ishlab chikdi.
Harbiy mirshablik ruhi Turkiston general-gubernatorligi siyosiy tuzumida oʻzining yaqqol ifodasini topgan.
Turkiston generalgubernatori bir vaqtning oʻzida oʻlka bosh hokimi, okrug qoʻmondoni, bosh prokuror va bosh mirshab vazifalarini bajargan.