Mavzu: Turkiy illarda so’z yasalishi Mundarija: Kirish Asosiy qism I bob turkiy tillardaso’z yasalishilishi haqida nazariy qarashlar tahlili
II BOB. TURKIY TILLARDASO’Z YASALISHILISHI USULLARI
Download 173.49 Kb.
|
Reja bob so’z yasalishi haqida nazariy qarashlar tahlili
|
II BOB. TURKIY TILLARDASO’Z YASALISHILISHI USULLARI
2.1. Turkiy tillardaso’z yasalishilishining tuzilishi 1. Ter, terim, terimchi. 2. Tara, taroq, taroqchi so'zlariga e'tibor bersangiz, shuni sezasizki, birinchi guruhdagi so'zlarning hammasida ter so'zi takrorlanadi, ikkinchi gu-ruhdagilarida esa tara qismi hammasi uchun umumiy sanaladi. Ko'rinadiki, Turkiy tillardaso’z yasalishilishi hodisasi o'zining ichki tuzi lishiga ega boiadi va ikkita tarkibiy qismni o'z ichiga oladi: a) yasashga asos qism; b) yasovchi vosita. Yasashga asos qism bilan yasovchi vosita birgalikda yasalmani tashkil qila-di. Masalan, yuqorida keltirilgan terim so'zida ter qismi yasashga asos, -im qismi yasovchi vosita, ikkala qismning qo'shilishidan hosil boigan hosila esa — terim yasalma hisoblanadi. Terimchi so'zida esa terim yasashga asos qism,-c/z/ yasovchi vosita, terimchi esa yasalma sanaladi. So'zning yasalish tuzilishi bilan morfemik tuzilishi bir-biridan farqlanadi. So'zning ma'noli qismlarga bo'linishi uning morfemik tuzilishi sanaladi. So'zda nechta ma'noli qism boisa, uning morfemik tuzilishi shuncha qismga ajraladi. Masalan, terimchi uchta ma'noli qismdan tashkil topgan: ter-im-chi. Terimchilar so'zi esa to'rtta ma'noli qismdan iborat: ter-im-chi-lar. Ter-imchilarga so'zi beshta ma'noli qismdan iborat: Shuning uchun u morfemik tuzilishga ko'ra besh qismga boiinadi: ter-im-chi-lar-ga. Ko'rinadiki, so'zning morfemik tuzilishi yasovchi qo'shimchalarni ham, so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalarni ham o'z ichiga oladi. So'zning morfemik tuzilishini belgilashda ma'noli qismlarning so'z yasovchi yoki so'z o'zgartiruvchi ekanligining ahamiyati boimaydi. Qanday ma'noli qism-lardan — morfemalardan iborat ekanligi e'tiborga olinadi. So'zning yasalish tuzilishi esa faqat yasovchilarnigina o'z ichiga oladi. So'z o'zgartiruvchi qo'shimchalar Turkiy tillardaso’z yasalishilishi tuzilishiga kirmaydi. Turkiy tillardaso’z yasalishilishi tuzilishi doimo ikkita tarkibiy qismni — yasashga asos va yasovchi vositani o'z ichiga oladi. Agar so'zda birdan ortiq yasovchi qo'shimchalar ishtirok etsa, eng oxirgisi yasovchi vosita sanaladi, oldingilari esa yasashga asos qism tarkibiga kiradi. Masalan, taroqchi so'zida -c/z/ yasovchi vosita, taroq yasashga asos, taroqchi yasalma, taroq so'zida esa -q yasovchi vosita, tara yasashga asos, taroq yasalma hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, Turkiy tillardaso’z yasalishilishi tuzilishida yasashga asos qism bilan yasalma o'rtasida mazmuniy bogiiqlik, mazmuniy davomiylik boiadi. Yasalmada yasashga asos davom etadi. Masalan, tepki so'zida yasalma bo'lib, -ki yasovchi vositasida tep so'zidan yasalgan. Tepki yasashga asos qism ma'nosini davom ettiradi: 1. Tepki uchun xoslangan moslama (otish qurolida). 2. Tepki zarbasi (tepki yedi). 1-topshiriq. -dosh, -kor, -shunos qo'shimchalari ishtirokida so'zlar yasang va ulardagi umumiylikni izohlang. 2-t o p s h i r i q. Bo 'tako 'z va ko 'zoynak so'zlaridagi Turkiy tillardaso’z yasalishilishini izohlang. Turkiy tillarda so’z yasalishishga asos qismning qanday xususiyatga ega ekan-ligiga ko'ra Turkiy tillardaso’z yasalishilishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo'shimchalar qo'shish orqali (af-fiksatsiya); 2) so'zlarni qo'shish orqali (kompozitsiya). Masalan, ishla so'zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo'shimchasini qo'shish yoii bilan hosil boigan. Qo'shma korxona, ishlab chiqarish singari so'zlar esa ikki so'zni bir-biriga qo'shish asosida hosil qilingan. Hozirgi o'zbek tilida Turkiy tillarda so’z yasalishishning mahsuldor usuli qo'shimchalar qo'shish yoii bilan Turkiy tillarda so’z yasalishish —- affiksatsi-yadir. Bu usul tilda mavjud boigan muayyan Turkiy tillarda so’z yasalishish qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so'zlovchi xotirasida Turkiy tillarda so’z yasalishishning qoliplari mavjud boiadi. Masalan, ot+chi; «shaxs oti yasovchi» (ishchi, temirchi, suvchi) ot+li «belgining mavjudligi yoki ortiqligi» (suvli, mevali) va boshq. Ana shu Turkiy tillarda so’z yasalishish qoliplari asosida turli-tuman yasama so'zlar hosil qilinadi. So'zlovchi xotirasida, Turkiy tillarda so’z yasalishish qoliplari va ularning ma'nolari haqida ko'nikmaning mavjud boiishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi. Turkiy tillarda so’z yasalishish qoliplari va ularning ma'nolari bir xil yasovchi qo'shimchali so'zlarni maium uyalarga birlashti-rish asosida aniqlanadi. Masalan:
2-topshiriq. Bo'tako'zva ko'zoynakso'zlaridagi Turkiy tillardaso’z yasalishilishini izohlang. Turkiy tillarda so’z yasalishishga asos qismning qanday xususiyatga ega ekan-ligiga ko'ra Turkiy tillardaso’z yasalishilishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo'shimchalar qo'shish orqali (af-fiksatsiya); 2) so'zlarni qo'shish orqali (kompozitsiya). Masalan, ishla so'zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo'shimchasini qo'shish yoii bilan hosil boigan. Qo'shma korxona, ishlab chiqarish singari so'zlar esa ikki so'zni bir-biriga qo'shish asosida hosil qilingan. Hozirgi o'zbek tilida Turkiy tillarda so’z yasalishishning mahsuldor usuli qo'shimchalar qo'shish yoii bilan Turkiy tillarda so’z yasalishish — affiksatsi-yadir. Bu usul tilda mavjud boigan muayyan Turkiy tillarda so’z yasalishish qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so'zlovchi xotirasida Turkiy tillarda so’z yasalishishning qoliplari mavjud boiadi. Masalan, ot+chi; «shaxs oti yasovchi* (ishchi, temirchi, suvchi) ot+li «belgining mavjudligi yoki ortiqligi» (suvli, mevali) va boshq. Ana shu Turkiy tillarda so’z yasalishish qoliplari asosida turli-tuman yasama so'zlar hosil qilinadi. So'zlovchi xotirasida, Turkiy tillarda so’z yasalishish qoliplari va ularning ma'nolari haqida ko'nikmaning mavjud boiishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi. Turkiy tillarda so’z yasalishish qoliplari va ularning ma'nolari bir xil yasovchi qo'shimchali so'zlarni maium uyalarga birlashti-rish asosida aniqlanadi. Masalan:
Download 173.49 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|