Mavzu: Uch fazali zanjirlarida elektr o’lchashlar

Mavzu: Uch fazali zanjirlarida elektr o’lchashlar.
Reja:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Uch fazali elektr zanjirlarini hosil qilish.
   
3. 
   Uch fazali elektr zanjirlari afzalligi.
   

Kirish
Hаyot fаоliyatining bаrchа sоhаlаridа qo’llаnilаyotgаn elеktr enеrgiya аsоsаn uch fаzоli o’zgаruvchаn tоk ko’rinishidа istе’mоl qilinаdi. Bir vаqtdа zаnjirgа tа’sir qiluvchi, bir хil chаstоtа vа аmplitudа uchtа, uzаrо 1200 grаdus siljigаn, EYUK-lаr mаjmuаsi uch fаzаli simmеtrik EYUK lаr sistеmа dеyilаdi. Bu uchtа EYUK-lаr bir mаnbаdа hоsil qilinаdi. Hаr bir EYUK tа’sir etuvchi pаrаllеl ulаngаn zаnjir fаzа dеyilаdi. Fаzаlаrning mоs rаvishdа (tеgishlichа) А, V, S, hаrflаri bilаn bеlgilаydilаr. EYUK lаrning оniy qiymаtini yozаmiz.
E_a E sin t
E_b  E sin(  t -120^o)
E_c= E sin(  t +120^o)
Uchtа bir хil fаzоdа bir-biridаn 1200 siljigаn cho’lg’аmlаr bir jinsli mаgnit mаydоndа,  tеzlik bilаn аylаntirgаndа, uch fаzаli simmеtrik EYUK - lаr hоsil bo’lаdi.

1-rasm
Hоzirgi vаqtdа dunyodаgi istе’mоl qilаdigаn bаrchа elеktr enеrgiyasi, аsоsаn uch хil elеktr stаntsiyalаr, TES, GES, vаАES – lаridа ishlаb chiqаrilаdi. Bu elеktr stаntsiyalаridа elеktr enеrgiya uch fаzаli tоk ko’rinishidа sinхrоn gеnеrаtоrlаr оrqаli ishlаb chiqаrilаdi. Sinхrоn gеnеrаtоrlаr 1-rasmdа ko’rsаtilgаn tеskаri ko’rinishidir, ya’ni sinхrоn gеnеrаtоrlаridа stаtоr dеb аtаluvchisi qismidа uchtа cho’lg’аm jоylаshtirilаdi, аylаnаdigаn induktоr qismdа mаgnit mаydоn hоsil qilinаdi. Yakоrаylаngаndа uning mаgnit mаydоni stаtоrning uchtа cho’lg’аmlаridа EYUK lаr hоsil qilаdi. cho’lg’аmlаrning o’rаmlаr sоni bir хil bo’lgаni uchun vа bu cho’lgаmlаr fаzоdа 1200 grаdusgа siljigаnligi sаbаbli, hаr bir cho’lgаmdа hоsil qilingаn EYUK – lаr bir хil аmplitudаli bo’lib, o’zаrо 120 elеktr grаdusigа siljigаn bo’lаdi.
Afzalligi.

• 
  Elektr energiyasini uzoq masofalarga tejamkorlik bilan uzatish.
  
• 
  3 fazali transformatorlarning kamroq material sarfi.
  
• 
  Elektr kabellarining kamroq moddiy isteʼmoli, chunki bir xil quvvat sarfi bilan fazalardagi oqimlar kamayadi (bir fazali davrlarga nisbatan).
  
• 
  Tizim balansi. Bu xususiyat eng muhimlaridan biri hisoblanadi, chunki muvozanatsiz tizimda elektr stantsiyasida notekis mexanik yuk mavjud boʻlib, uning xizmat muddatini sezilarli darajada qisqartiradi.
  
• 
  Elektr dvigateli va boshqa bir qator elektr qurilmalarining ishlashi uchun zarur boʻlgan dumaloq aylanadigan magnit maydonni osongina olish qobiliyati. 3 fazali oqim motorlari (asenkron va sinxron) doimiy toʻlqinli motorlarga qaraganda oddiy, bir yoki 2 fazali va yuqori samaradorlikka ega.
  
• 
  Bir oʻrnatishda ikkita ish kuchlanishini olish imkoniyati — faza va chiziqli va „yulduz“ yoki „uchburchak“ ga ulanganda ikkita quvvat darajasi.
  
• 
  Har xil fazalar bilan ishlaydigan uchta lampani (yoki lampalar guruhini) bitta yoritgichga joylashtirish orqali yoritgichlarning lyuminestsent lampalardagi miltillash va stroboskopik taʼsirini keskin kamaytirish imkoniyati.
  

Uch fazali EYuK tizimning uch fazali toklari deb bir xil chastotali va fazalari o‘zaro 120^o ga siljigan uchta sinusoidal bir fazali toklar tizimiga aytiladi. Uch fazali tizim yordamida ishlab chiqarilayotgan elektr energiyani uzoq masofalarga uzatish, bir fazali tizimga nisbatan samarali hisoblanadi. Uch fazali EYuK tizimni hosil qilish, uni iste’molchilarga uzatish va bevosita iste’mol qilishda qo’llaniladigan uch fazali sinxron generatorlar, motorlar, transformatorlar konstruktsiyasi ishlab chiqarishuchun qulay va samarali, ularniekspluatatsiyasi tejamli va ishonchlidir. Texnologik tomondan uch fazali tizimlarda aylanuvchi magnit maydoni hosil qilish nisbatan qulayu sanaladi. Sinxron va asinxron elektr motorlarning ishlash tamoyillari ushbu aylanuvchi magnit maydonning tokli o ‘tkazgichga ta’siri hisoblanadi.

Uch fazali tizimga ta’rif, tushuncha va formulalar. Bir xil chastotali va fazalar bo’yicha o’zaro 1200 siljigan uchta EYuK li zanjirdagi tok uch fazali tok deb ataladi. Uch fazali EYuK tizimi, uch fazali iste’molchi va ularni o’zaro bog’lovchi o’tkazgichlar uch fazali zanjirni shakllantiradi. Uch fazali generator EYuK larinig oniy qiymatlari quyidagicha ifodalanadi:
EYuK vektorlarining geometrik yig’indisi yopiq uchburchak hosil qiladi. Uch fazali zanjirda ikki turdagi kuchlanish va toklar mavjud bo’ladi: Faza kuchlanishi –liniya simlarining har biri bilan neytral sim orasidagi kuchlanish bo’lib Ua , Ub va Uc lar bilan yoki umumiy tarzda Uf bilan belgilanadi; Liniya kuchlanishi – liniya simlari orasidagi kuchlanish, boshqacha aytganda generator chulg’amlarining A va B, B va C hamda C va A nuqtalari orasidagi UAB, UBC va UCA kuchlanishlar yoki umumiy tarzda UA bilan belgilanadi; Faza toki – generator chulg’amlarining yoki iste’molchilarning bosh uchidan oxirgi uchiga yo’nalgan tok bo’lib umumiy tarzda If ko’rinishida belgilanadi. Liniya toki – Zanjirdagi liniya simlaridan oqib o’tayotgan tok bo’lib umumiy tarzda IL bilan belgilanadi. Uch fazali zanjirlarda generator, transformator chulg’amlari va iste’molchilar ikki xil sxemada: “yulduz” (Ү) yoki “uchburchak” (∆) usulida ulanadi.
Uch fazali tokning quvvati. Uch fazali simmetrik zanjirlarda quvvatlar quyidagicha hisoblanadi:
Uch fazali simmetrik zanjirlarda tokning quvvatini bir fazali va uch fazali vattmetrlar yordamida o’lchash mumkin. Elektr zanjirlarda uch fazali simmetrik iste’molchilarni “yulduz” sxemasidan “uchburchak” sxemasiga o’tkazib ulanganda, liniyadagi tok 3 hamda iste’molchining quvvati 3 martaga ko’payadi. Ushbu xususiyatdan amaliyotda keng miqyosda foydalaniladi.
Elektr stantsiyalarida uch fаzаli sinхrоn gеnеrаtоrlаr o’rnatilgan bo’lib, aynan ular yordamida uch fаzаli elektr energiyasi hosil qilinadi( 3.1-rasm) . Uch fаzаli sinхrоn gеnеrаtоr ikkita asosiy qism – qo’zg’almas stator (3.1-rasm,1) va aylanuvchi rotordan (3.1-rasm,2) iborat bo’ladi. Stator pazlariga chulg’amlar soni bir xil, o’zaro bir-biridan 1200 ga siljigan uchta chulg’am joylashtiriladi. Rotor vali(o’qi)ga esa N va S ikki qutbli elektromagnit mustaxkam o'rnatilgan. Ushbu elektromagnit cho’lg’mi maxsus manbadan o’zgarmas tok bilan ta’minlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlari

1. 
   uz.wikipedia.org
   
2. 
   azkurs.org
   
3. 
   N.X. Xonboyev. “Elektrotexnika va elektronika asoslari”. 1997
   
4. 
   Karimov A.S va boshqalar. “Elektrotexnika va elektronika asoslari”. 1995