Mavzu: Umumiqtisodiy xaritalar mundarija
Iqtisodiy o’sish modellari
Download 247.4 Kb.
|
|
1.3 Iqtisodiy o’sish modellari
Iqtisodiy o'sish modeli R. Xarrod. R.Jarod modelida E. Domrod modelidan farqli o'laroq, maqsad iqtisodiy o'sish traektorini o'rganishdir. Shu bilan birga, u investitsiyalar daromad darajasiga bog'liq bo'lgan endogen o'zgaruvchi hisoblanadi. Ushbu qaramlik modelda vaqt o'tishi bilan o'zgarmagan parametrlar yordamida o'rnatiladi (tezlatgich printsipi). Agar E. Doma bilan ishlayotgan bo'lsa avtonom sarmoyalar. Milliy daromadlar darajasidan qat'i nazar, hukumatning qarorlari bilan belgilanadigan investitsiyalar doirasida R. Xarr milliy daromadlar o'sishi bilan kelib chiqqan investitsiyalarni ko'rib chiqadi. E. Dombar modelining boshqa barcha shartlari saqlanib kelmoqda. R. Xarr tadbirkorlarning xatti-harakati haqida quyidagi taxminlardan kelib chiqadi. Ular avvalgi yillarda iqtisodiyotdagi vaziyatga asoslangan joriy yil uchun ishlab chiqarish hajmini aniqlaydilar. Agar talab avvalgi davrga teng bo'lsa, o'sish sur'atlari o'zgarishsiz qoladi. Agar talab ushbu taklifdan oshsa, ular taklifni ko'paytiradi, aks holda pasayish taklifi. Neoklassik modellar. So'nggi asrning 50-yillarida neoklasklikning 50-yillarida ishlab chiqila boshlandi, chunki iqtisodiy taraqqiyot hisobidan foydalanilmayotgan quvvati tufayli unchalik foydalanilmayotgan salohiyatga bog'liq emas. O'z modellarining uslubiy asoslari ishlab chiqarish omillarining klassik nazariyasi va cheklash faoliyatini amalga oshirdi. Robert Solovning iqtisodiy o'sish modeli. Birinchi marta ushbu model "Iqtisodiy o'sish nazariyasi" (1956) maqolasida (1956) "Iqtisodiy o'sish nazariyasi va 1957" ishida "Texnik taraqqiyot va asosiy ishlab chiqarish funktsiyasi" ishida ishlab chiqilgan. 1987 yilda iqtisodiyot uchun Nobel mukofoti uni rivojlantirish uchun mukofotlandi. R.Ou modelida - funktsiya nafaqat kapital, balki yaxshi o'rinbosarlar va ushbu omillar bo'yicha masalani elastik koeffitsientlar yig'indisi, balki ish haqi, balki ishchi kuchiga teng. Modelning boshqa kelib chiqishi kapital faoliyatini cheklaydigan pasayish, doimiy ravishda kapitalning doimiy stavkasi, investitsiyalar yo'qligi, investitsiyalar etishmasligi uchun doimiy daromad keltiradi. Dastlab, tizim texnik taraqqiyot bo'lmaganda (ya'ni texnik taraqqiyotning betarafligi bilan muvozanatni qaytarish, keyinchalik texnologik smenalar) kapital to'planish tezligini o'zgartirish orqali texnologik o'zgarishlar qanday amalga oshiriladi va kamayishning pasayishi. Model Kobba Duglasning ishlab chiqarish funktsiyalaridan foydalanadi, bu esa kapital va mehnatning ikkita asosiy omilining kombinatsiyasini hisobga oladi. Ushbu funktsiya kapital va to'liq vaqtdan to'liq foydalanishni anglatadi. Kobba Duglas funktsiyasi ikki amerikalik iqtisodchi, Ch. Cobb va P.Daglass tomonidan mehnat kapital omillarini almashtirishni o'rganish uchun kiritildi:Neoklassik modellar. So'nggi asrning 50-yillarida neoklasklikning 50-yillarida ishlab chiqila boshlandi, chunki iqtisodiy taraqqiyot hisobidan foydalanilmayotgan quvvati tufayli unchalik foydalanilmayotgan salohiyatga bog'liq emas. O'z modellarining uslubiy asoslari ishlab chiqarish omillarining klassik nazariyasi va cheklash faoliyatini amalga oshirdi. Robert Solovning iqtisodiy o'sish modeli. Birinchi marta ushbu model "Iqtisodiy o'sish nazariyasi" (1956) maqolasida (1956) "Iqtisodiy o'sish nazariyasi va 1957" ishida "Texnik taraqqiyot va asosiy ishlab chiqarish funktsiyasi" ishida ishlab chiqilgan. 1987 yilda iqtisodiyot uchun Nobel mukofoti uni rivojlantirish uchun mukofotlandi. R.Ou modelida - funktsiya nafaqat kapital, balki yaxshi o'rinbosarlar va ushbu omillar bo'yicha masalani elastik koeffitsientlar yig'indisi, balki ish haqi, balki ishchi kuchiga teng. Modelning boshqa kelib chiqishi kapital faoliyatini cheklaydigan pasayish, doimiy ravishda kapitalning doimiy stavkasi, investitsiyalar yo'qligi, investitsiyalar etishmasligi uchun doimiy daromad keltiradi. Dastlab, tizim texnik taraqqiyot bo'lmaganda (ya'ni texnik taraqqiyotning betarafligi bilan muvozanatni qaytarish, keyinchalik texnologik smenalar) kapital to'planish tezligini o'zgartirish orqali texnologik o'zgarishlar qanday amalga oshiriladi va kamayishning pasayishi. Model Kobba Duglasning ishlab chiqarish funktsiyalaridan foydalanadi, bu esa kapital va mehnatning ikkita asosiy omilining kombinatsiyasini hisobga oladi. Ushbu funktsiya kapital va to'liq vaqtdan to'liq foydalanishni anglatadi. Kobba Duglas funktsiyasi ikki amerikalik iqtisodchi, Ch. Cobb va P.Daglass tomonidan mehnat kapital omillarini almashtirishni o'rganish uchun kiritildi: YAlpi talab-yalpi taklifi modeli yordamida makroikisodiy jarayonlarni taxlil kilar ekanmiz kiska davrda real YAIMni oshirish imkoniyatlari yalpi taklifning vertikal kesmasi bilan chegaralanganligi muammosiga duch keldik. To`lik bandlilik darajasiga erishilgandan so`ng real YAIM xajmini bundan keyingi ko`paytirish uchun yalpi taklif egri chizigini o`ngga siljishiga erishishimiz, ya`ni foydalanilayotgan resurslar mikdorini ko`paytirishimiz zarur. “Agar iktisodiyotning kiska muddatli xolati ko`prok yalpi talab bilan belgilansa , uzok davrga iktisodiyotning rivojlanishi ko`prok ishlab chikarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. SHu sababli iktisodiy o`sishni modellashtirishda dikkat markazida real sektor turadi”* Iktisodiy o`sish to`lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish darajasini uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi. Iktisodiy o`sish jami taklifning o`sishini yoki boshkacha aytganimizda, xakikiy va potentsial YAIM xajmining oshishini bildiradi. Iktisodiy o`sish nafakat mamlakat real daromadlarining o`sishi, shuningdek, jon boshiga to`gri keladigan real daromadlarning o`sishini xam anglatadi. SHu sababli xam iktisodiy o`sish ikki xil usul bilan o`lchanadi. Birinchi usulda iktisodiy o`sish real YAIM ni o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi va mamlakatning umumiktisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniklash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usulda iktisodiy o`sish axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ning o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi. Iktisodiy o`sish nazariyasi va modellarida YAIM o`rniga SIM, YAMD, SMD ko`rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin. Iktisodiy nazariyada iktismodiy o`sish daromadlarni kanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo`linishiga boglik deb karaladi. . Iste`mol xajmi dinamikasi iktisodiyotning provard maksadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o`zgarishi resurs imkoniyatlarining o`sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste`mol va investitsiya o`rtasida etarlicha mukobillik mavjud, chunki, joriy iste`mol mikdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iktisodiy o`sish imkoniyatlarini kiskartiradi. Iktisodiy o`sish real kattaliklarda, kiyosiy baxolarda o`lchanadi.. Xar bir mamlakat iktisodiy o`sishga intiladi, chunki iktisodiy o`sish, birinchidan, milliy maxsulot xajmi va daromadning ko`payishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi extiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo`lishiga, to`rtinchidan, xalkaro bozorlarda mamlakat obro`sining oshishiga olib keladi. Real ishlab chikarish xajmlarining uzok muddatli o`sishi sur`atlarini, ko`lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi xodisa va jarayonlar iktisodiy o`sish omillari deyiladi. Iktisodiy o`sish omillari ikki guruxga ajratiladi. Birinchi gurux omillari ixtisodiy o`sishni fizik (ashyoviy) jixatdan ta`minlaydi. Bu guruxga ishlab chikarish omillari kiritiladi: tabiiy resurslar soni va sifati; mexnat resurslari soni va sifati; asosiy kapital xajmi; texnologiyalar va ishlab chikarishni tashkil etish; jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi.. Ikkinchi guruxga omillari jamiyatdagi iktisodiy o`sish potentsialini yuzaga chikarish imkonini beruvchi omillar – talab va taksimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi: bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; iktisodiyotdagi solik muxiti; kredit-bank tizimi samaradorligi; iste`mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o`sishi; eksport xajmining o`sishi; iktisodiyotda ishlab chikarish resurslarini kayta taksimlash imkoniyatlari; daromadlarni taksimlashning shakllangan tizimi. Agar o`sish ko`shimcha resurslarni jalb etish xisobiga ta`minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o`rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iktisodiy deb ataladi. ekstensiv iktisodiy o`sish yangii korxonalar, yo`llar, elektrostantsiyalar kurish , yangi erlarni o`zlashtirish, mexnat va tabiiy resurslarni ko`shimcha jalb etish kabilar xisobiga ta`minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning ma`lum bir boskichida ekstensiv iktisodiy o`sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli kilib ko`yadi. YAIMning o`sishi iktisodiyotda band bo`lganlar sonidan yukori sur`atga ega bo`lsa intensiv ixtisodiy o`sish ro`y beradi. “Iktisodiy o`sishning intensiv tipi ishlab chikarish samaradorligining oshishiga boglik. U foydalanilayotgan resurs birligiga to`gri keladigan maxsulot ishlab chikarishni ko`paytirishni, ishlab chikarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni ko`zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo`ladi: fan va texnika yutuklaridan foydalanish va ishlab chikarishni yangilashda; xodimlar malakasini oshirishda; ishlab chikarilayotgan maxsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda”* Iktisodiy o`sishning bu ikki tipi sof xolda ro`y bermaydi. Iktisodiy o`sish uni ta`minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab ko`prok ekstensiv, yoki ko`prok intensiv bo`lishi mumkin. Iktisodiy o`sish moldellari yalpi ishlab chikarishning uzok muddatli ko`payishi taklif omillariga tayangan xolda taxlil etish imkonini beradi. Boshka iktisodiy modellar singari iktisodiy o`sish modellari xam real jarayonlarni abstrakt va soddalashgan ko`rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda aks ettiradi. Iktisodiy o`sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynscha modellarning moxiyati kuyidagicha: ularning barchasi Keynsning yalpi talb to`o`risididagi bosh goyasiga tayanadi. YA`ni ularni tuzishda mualliflar iktisodiyotni uzok muddatli mutanosib rivojlanishining xal kiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb karashgan; iktisodiy o`sishning asosiy omili investitsiyalar xisoblanadi, boshka ishlab chikarish omillari e`tiborga olinmaydi; Keynscha iktisodiy o`sish modelidan soddarogi 40-yillarda E. Domar tomonidan taklif etilgan model xisoblanadi. Keyns o`z taxlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta`sirini krgangani o`oldaa, yalpi taklifga ta`sirini ko`rib chikmaydi. Undan farkli tarzda Domar modelida mexnat bozorida ortikcha taklif mavjud, bu baxolarn barkaror xolatida ushlab turadi, nvestitsion lag «0» ga teng, kapital kuyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi doimiy deb olinadi. E.Domar investitsiyalarni xam talab xam taklif omili deb karaydi. YA`ni investitsiyalar nafakat mul’tiplikativ ta`sir ko`rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chikarish kuvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chikarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifini oshiradi . SHunday ekan, yalpi talabning o`sishi yalpi taklifning o`sishiga teng bo`lishi uchun investitsiyalar kanday o`sishi kerak degan savol paydo bo`ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o`z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi: taklif tenglamasi; talab tenglamasi; talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama. 1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chikarish omillarining kanchaga ko`shimcha o`sishini ko`rsatadi . Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I o`ssa, yalpi ishlab chikarish DK α mikdorga o`sadi: Download 247.4 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|