Mavzu: Xamsanavislik an`anasi Xamsachilik

Mavzu: Xamsanavislik an`anasi
Xamsachilik — Sharq xalklari adabiyotida dostonnavislik shakllaridan biri; "Xamsa" yozish bilan bogʻliq adabiy anʼana. Nizomiy Ganjaviy asos solgan.
Ijodkorlar Nizomiy "Panj ganj"ini ("Besh xazina") tashkil etuvchi "Mahzan ulasror", "Xusrav va Shirin", "Layli va Majnun", "Haft paykar", "Iskandarnoma" dostonlarining mavzui, syujet va kompozitsiyasi, qaxramonlari, vazni, joylashish tartibini saqlagan holda mustaqil asar yaratganlar. Bu badiiy ijodda katta mahorat maktabi sanalgan. Xamsa dostonlarining har biri mavzui, qahramonlari, hatto qoʻyilgan masalalarigacha aniqlikka ega boʻlib, bu janrda ijod kilgan yozuvchi oʻz mahoratini ana shu anʼanaviy vositalar yordamida koʻrsatishi, shu orqali oʻz davri ideallarini ifodalashi lozim boʻlgan. Anʼanaga kura, xamsadagi 1-dostonning asosini falsafiyaxloqiy masalalar tashkil etgan. 2—3 dostonlar sevgi orkali aks ettirilgan ijtimoiymaʼnaviy masalalarni yorituvchi mavzu asosida uyushgan. 4-doston sarguzasht asar boʻlib, unda adolatli shoh masalasi koʻtarilgan. Soʻnggi doston avvalgilarining xulosasi, umumlashmasi boʻlib, unda ijodkorning maʼnaviyaxloqiy, ijtimoiy-siyosiy, falsafiy karashlari aks etgan. Sharqda badiiy qimmati turlicha boʻlgan 50 dan ortiq xamsalar vujudga kelgan. Xamsaning aloxida dostonlariga javoblar ham yozilgan. Pekin bizgacha bu asarlarning hammasi ham yetib kelgan emas. Xamsa dostonlaridan faqat birigagina javob yozib, yuksak darajada shuhrat qozongan ijodkorlar ham boʻlgan (Fuzuliy, "Layli va Majnun"). X.da eng koʻp dostonlar "Layli va Majnun" mavzuida yaratilgan. Keyingi oʻrinlarda tegishli ravishda "Xusrav va Shirin", "Mahzan ulasror", "Iskandarnoma", "Haft paykar" mavzuidagi dostonlar turadi.
Xamsanavislar uz asarlarida epikromanik, qaxramonlik yoki sufiylik mavzuini birinchi uringa qoʻyganlar. Nizomiy Ganjaviy "Xamsa"sining syujet va mavzulari turli xalqlar badiiy adabiyotlariga taʼsir etib, 13— 20-asrlar mobaynida 600 dan ortiq asar yaratilgan.
Nizomiy "Xamsa"sini fors tilida yozgan. Boshqa xalklar X. anʼanasini uz tillarida davom ettirganlar. Turkiy, urdu, pushtu, kurd, arman va boshqa tillarda xamsalar yaratilgan. Davrlar utishi bilan muayyan ijtimoiysiyosiy sharoitda belgilangan mavzu, syujet, kompozitsiya, obrazlarga ega boʻlgan "Xamsa" dostonlarining mazmuni, tarkibi oʻzgarib borgan. X. anʼanasi Kavkazorti, Oʻrta Osiyo, Afgʻoniston, Pokiston va Hindiston mamlakatlarida davom ettirilgan.
Turkiy xalqlar adabiyotida X.ka qiziqish 13—14-asrlardan boshlangan. Qutb Xorazmiy Nizomiyning "Xusrav va Shirin" dostonini, Haydar Xorazmiy sheʼriy shaklini saqlagan holda ayrim oʻzgarishlar bilan "Mahzan ulasror" dostonini turkiy tilga tarjima qilgan. Turkiy (uzbek) tilida "Hayrat ulabror", "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun", "Sabʼai sayyor", "Saddi Iskandariy" nomlari bilan 5 doston — "Xamsa" yaratgan Alisher Navoiy X. taraqqiyotiga bekiyos hissa qoʻshgan va X.ni turkiy xalklar adabiyotida Nizomiy darajasiga kutardi. Bunda Navoiy uzigacha bulgan buyuk xamsanavislar — Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dexlaviy va Abdurahmon Jomiylarni uziga ustoz deb bildi va ularning X.dagi gʻoyaviybadiiy anʼanalarini mahorat bilan rivojlantirdi. X.ni yuqori pogʻonaga olib chiqdi. Navoiy X.da anʼanaviy obrazlar hisoblangan Farhod, Shirin, Dilorom, Layli, Majnun, shohlardan Xusrav, Baxrom, Iskandar obrazlarini yangicha, uz davri adabiyotining insonparvarlik gʻoyalari nuqtai nazaridan talqin etdi. Navoiy "Xamsa"si turli xalklar dostonchiligining keyingi taraqqiyotiga ijobiy taʼsir qilgan. Oʻzbek shoiri Xoja ("Maqsad ulatvor"), turk shoiri Lomiy va uygʻur shoiri Nizoriy ("Farhod va Shirin"), ozarbayjon shoiri Fuzuliy ("Layli va Majnun") uzlarining dostonlarini Navoiyning "Xamsa" dostonlari taʼsirida yaratganlar. Navoiy "Xamsa"si ayni vaqtda oʻzbek adabiy tilining boyligi, mukammal va rangbarangligini ham namoyish etadi