Mavzu: Yer osti suv resurslaridan samarali foydalanish

 

---

Mavzu: Yer osti suv resurslaridan samarali foydalanish. 

 

Yer osti suvlarini xillarga ajratishda ularning hosil bo'lishi, yer ostida yotish holati, tarkibi va boshqalarga e‟tibor beriladi. Yer 

osti suvlari paydo bo'lish sharoitiga (yer qatlamlarida uchrashiga) qarab uch xil: 

Yuza suvlar (verxavodka), grunt (sizot) suvlar, bosimli yoki artezian suvlarga bo'linadi.  

Yuza  suvlar.  Suv  o'tkazmaydigan  qatlamdan  ancha  yuqorida  vujudga  kelgan  suvlar  yuza  suvlar  deb  ataladi.  Ular  suv 

shimiluvchi  qatlamlar  orasidagi  gil  yoki  soz  tuproq  ustida  qum,  qumoq  jinslarda  to'planadi.  Yuza  suvlar  to'planuvchi  qatlamning 

qalinligi 2-3 m dan oshmaydi. O'zbekistonda Qashqadaryo, Buxoro viloyati cho'llarida, ayniqsa Qizilqumda ko'p uchraydi. Bunday yer 

osti suvlari ko'pincha chuchuk bo'ladi, dashtlarda va cho'llarda ulardan aholini suv bilan ta‟minlash maqsadida foydalaniladi. 

Grunt suvlari. Yer yuzasi bilan suv o'tkazmaydigan qatlam orasidagi suvlardir. Bu suvlar, odatda g‟ovakli jins (qum, shag‟al, 

lyoss)  orasida  ko'proq  uchraydi.  Bundan  tashqari,  qatlamli  va  serdarz  jinslar  orasida  ham  uchrab  turadi.  Grunt  suvlarini 

o'tkazmaydigan  qatlam  ustida  yana  suv  o'tkazmaydigan  qatlam  bo'lmaganligi  uchun  bu  suv  joylashgan  qatlam  bilan  uni  suv  bilan 

ta‟minlovchi  qatlam  birdir.  Grunt  suvlarining  sathi  yer  betidan  har  xil  chuqurlikda  yotadi. Yer osti  suvlarining  suv  bilan  to'yingan 

qatlam yuzasi yer osti suvlarining oynasi deyiladi. Suv bilan to'yingan qatlam suv saqlovchi qatlam deb ataladi. Grunt suvlarida bosim 

bo'lmaydi, chunki uning ustida suv o'tkazmaydigan qatlam bo'lmaydi. Grunt suvlari pastqam joylarda (soy, jar, ariq) yer betiga sizilib 

chiqib  qoladi.  Yer  osti  suvlari  yer  yuzasiga  chiqmagan  joylarda  quduq  qazilganda  ham  yer  osti  suvlaridan  ko'tarilishi,  ularning 

umumiy sathidan oshmaydi. Bunga O'rta Osiyoda grunt suvlar yuzasini birlashtiruvchi quduqlar (kyariz) usuli misoldir.  

Yer osti suvlari daryo, ariq suvlariga nisbatan ancha sekin harakatlanadi. Yer osti suvlari tog‟ jinslari orasidan ko'pincha 

nishab  tomonga  qarab  sizib  o'tadi.  Rel'yefning  bunday  joylaridan  yer  osti  suvlari  buloq  yoki  sizot  suv  tarzida  chiqib  turadi. 

Bunday suvlar Sirdaryo viloyatidagi yangi o‟zlashtirilgan joylarda ko'plab uchraydi.  

Sizot (grunt) suvlar tog‟ jinslari orasidan sekin, lekin doim o'tib turadi. Ularning tezligi jinsning suv o'tkazuvchanligiga 

va yer osti suvini saqlovchi qatlamning qiyaligiga bog‟liq.  

Yer osti suvlarining harakat tezligi, ularning qanday jinslar orasidan o'tishiga bog'liqdir. Mayda qum orasidan bir sutkada 1-5 

m, yirik qumda 15-20 m, shag‟al yoki serdarz jinslarda 100 m va undan ham tezroq siljishi mumkin. 

Artezian  suvlar.  Bosimli  suv  odatda  yer  qatlamlarining  tektonik  jarayoni  natijasida  qatlamlar  orasida  to'planadi.  Bundan 

tashqari, artezian suvlar monoklinal va tektonik yoriqlarida ham paydo bo'ladi.  

Sinklinalning ikki suv o'tkazmaydigan qatlami orasidagi suv o'tkazuvchi qatlamga ko'p suv to'planishidan artezian suvi hosil 

bo'ladi.  Artezian  suvining  hosil  bo'lishi  uchun  suv  o'tkazuvchi  qatlamning  yer  yuziga  chiqqan  qismi  shu  qatlamning  yer  ostidagi 

qismiga nisbatan balandda bo'lishi shart.  

Sinklinal qatlamlarda hosil bo'lgan yer osti suvini burg‟u qudug‟i bilan qaziganda ikkita suv o'tkazmaydigan qatlam orasidagi 

suv otilib chiqadi. Toshkent  mineral suvi xuddi shunday sinklinal qatlamda joylashgan bo'r davri dengiz qumi  yotqiziqlari orasidan 

(1800-1850m chuqurlikdan) chiqmoqda.