Мавзу: Zamonaviy global iqtisodiy muammolar Илмий раҳбар: Худайбердиев. У бажарди: Азадов Алишер Атабекович. Тошкент – 2023 Mundarija

QASHSHOQLIK ZONALARINI QISQARTIRISH,

OCHLIK VA KASALLIKLAR
"Inson-jamiyat-tabiat" tizimidagi qashshoqlik va ochlik zonalari uzoq vaqt oldin paydo bo'lgan va rivojlangan. Ular, ayniqsa, davlatlarning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining beqarorligi kuchaygan davrda keskinlashdi. Bu muammo rivojlanayotgan mamlakatlar uchun eng dolzarb hisoblanadi. Er yuzida endi insoniyat tarixida har qachongidan ham ko'proq och qolmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining savdo va taraqqiyot konferentsiyasi kotibiyatining prognoziga ko'ra, rivojlangan va kam rivojlangan mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlar taxminan 1:60, ya'ni har bir rivojlangan mamlakatda taxminan 60 kam rivojlangan davlatlar mavjud.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda qashshoqlik va ochlikning sabablari juda ko'p. Ular orasida xalqaro mehnat taqsimoti tizimida ushbu mamlakatlarning tengsiz pozitsiyasi deb atash kerak; neokolonializm tizimining ustunligi, uning asosiy maqsadi-ozod etilgan mamlakatlarda kuchli davlatlarning mavqeini mustahkamlash va imkon qadar kengaytirish.
Qashshoqlik va ochlikka qarshi kurashning asosiy yo'nalishi BMT tomonidan qabul qilingan yangi xalqaro iqtisodiy tartib (NMEP) dasturini amalga oshirishdir, bu birinchi navbatda xalqaro munosabatlarda, tenglik va adolatning demokratik tamoyillarini tasdiqlashni, ikkinchidan, rivojlanayotgan davlatlar foydasiga to'plangan boyliklarni va yangi tashkil etilgan jahon daromadlarini so'zsiz qayta taqsimlashni nazarda tutadi; uchinchidan, ortda qolgan mamlakatlarning rivojlanish jarayonlarini xalqaro tartibga solish.
NTP MUAMMOLARI VA DUNYODAGI TA'LIM MUAMMOLARI

NTP zamonaviy sharoitda global jarayonlarga murakkab va ziddiyatli ta'sir ko'rsatadi. Bir tomondan, NTR va NTP ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bevosita bog'liq. Hech shubha yo'qki, ularning natijasi mehnat unumdorligini oshirish va tabiiy resurslarni tejash, jahon iqtisodiyotini xalqarolashtirish va dunyo mamlakatlarining o'zaro bog'liqligini kuchaytirish asosida jadal iqtisodiy o'sish bo'ldi. Boshqa tomondan, qarama-qarshiliklar, shu jumladan iqtisodiy qarama-qarshiliklar kuchayib bormoqda. Ular orasida NTR yangi tezkor ehtiyojlarni rag'batlantirganidek, qoniqarsiz talabning o'sishi; ishlab chiqarishda (ifloslanish, baxtsiz hodisalar, falokatlar) muayyan yutuqlarni amalga oshirishning kutilmagan natijalari bilan bog'liq salbiy oqibatlar; ishlab chiqarish va axborotni inson tanasiga jadallashtirishning salbiy ta'siri; inson omilining ahamiyatini baholash; axloqiy va axloqiy muammolarning o'sishi (irsiyatni manipulyatsiya qilish, kompyuter jinoyatlari, umumiy axborot nazorati va boshqalar). NTP va uning amalga oshirilgan imkoniyatlari o'rtasidagi qayta aloqa muammosi kuchaygan. Yaratilgan innovatsiyalardan foydalanishning texnik xavfsizligi deb ataladigan bir qator savollar paydo bo'ldi.

Global miqyosdagi muhim muammolar xom ashyo va energiya manbalaridan tobora ko'proq masofa bo'lib, xom ashyoning tabiiy manbalarini miqdoriy jihatdan va uning jismoniy xususiyatlari jihatidan iste'mol qilish edi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish va turmush tarzi (NTR natijasida) resurs intensivligi bizning yashash joyimizning tabiiy cheklovlarini oshiradi. Ushbu uslubni faqat er yuzida yashovchi boshqa odamlar va avlodlar hisobidan amalga oshirish mumkin.
Butun dunyo uchun muhim oqibatlardan biri NTR ning alohida natijalari uchun javobgarlikning yo'qolishi bo'lishi mumkin. Bu, bir tomondan, inson instinkti bilan o'z-o'zini himoya qilish va ehtiyojlarni oshirish va boshqa tomondan foyda olish o'rtasidagi ziddiyatda ifodalanadi.
Nihoyat, NTP ning yana bir muhim jihati-bu turli mamlakatlardagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni kuchaytiradigan va ularni umumiy holga keltiradigan davriy, notekis tabiatdir. Qayta ishlab chiqarishning umumiy iqtisodiy sharoitlarining yomonlashuvi (masalan, energiya resurslarining ko'payishi) ilmiy va texnologik rivojlanishning iqtisodiy ta'sirini sekinlashtiradi yoki kechiktiradi, uni yuzaga keladigan tizimli cheklovlarni qoplash vazifalariga o'zgartiradi va shu bilan ijtimoiy muammolarni kuchaytiradi. Iqtisodiy rivojlanishning beqarorligi oshib bormoqda. Xalqaro raqobat kuchaymoqda, bu esa tashqi iqtisodiy qarama-qarshiliklarning kuchayishiga olib keladi. Uning oqibatlari protektsionizmning o'sishi, rivojlangan mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlarda savdo va valyuta urushlari edi.
NTR xalqaro mehnat taqsimotining mavjud xususiyatini oqilona o'zgartiradi. Shunday qilib, avtomatlashtirishning yangi shakllari rivojlanayotgan davlatlarni arzon mehnat mavjudligi bilan bog'liq afzalliklardan mahrum qiladi.
Ilmiy-texnikaviy axborot va ilmiy-texnik xizmatlar eksporti rivojlangan mamlakatlar tomonidan "texnologik neokolonializm"ning yangi vositasi sifatida qo'llanilmoqda. Bu TNK va ularning xorijiy filiallari faoliyati bilan kuchaytirilmoqda.[11, p. 134-135]
NTR bilan bog'liq global muammolarning muhim jihati ta'lim masalasidir. Biroq, ta'lim sohasida yuz bergan ulkan o'zgarishlarsiz, jahon iqtisodiyotining rivojlanishida NTR yoki ulkan yutuqlar yoki dunyodagi ko'plab mamlakatlar va xalqlar ishtirok etadigan demokratik jarayonlar bo'lishi mumkin emas edi.
Bizning asrga qadar, ayrim mamlakatlarda ilm-fan, madaniyatdagi yutuqlarga qaramasdan, butun dunyo aslida savodsiz bo'lib qoldi va aholining katta qismi mohirlik bilan o'qish yoki yozishni bilmas edi. Butun dunyoda uni yo'q qilish uchun savodsizlikka kuchli hujum uyushtirildi.
Bugungi kunda ta'lim inson faoliyatining eng muhim jihatlaridan biriga aylandi. Bugungi kunda u butun jamiyatni qamrab oladi va uning xarajatlari doimiy ravishda o'sib bormoqda: rivojlangan mamlakatlarda bu sohaga yalpi ichki mahsulotning 5 foizidan 8% gacha investitsiya qilinadi.
Biroq, yigirmanchi asrda qabul qilinganlarga qaramay.savodsizlikni bartaraf etish bo'yicha misli ko'rilmagan sa'y-harakatlar hali ham savodsizlarning mutlaq sonining o'sishini engib o'tmadi. Agar 1970 – da dunyoda 890 million bo'lsa, 1990-da-950 million savodsiz rivojlangan mamlakatlarda deyarli yo'q bo'lib ketgan bo'lsa, rivojlanayotgan va eng avvalo kambag'allar bu muammoni hal qilish uchun zarur mablag'larni ajratib bo'lmaydi. Natijada, aholi jon boshiga eng past GSMH bo'lgan mamlakatlarda savodsizlik juda yuqori va 80-88% gacha. Bu holat asosan aholi sonining ko'payishi bilan bog'liq. Natijada, ta'lim sohasi rivojlanayotgan mamlakatlarning global xarakterga ega bo'lgan rivojlangan mamlakatlardan tobora ortib borayotgan kechikishiga olib keladi. Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan ta'limga mablag ' ajratish hajmi 20-25 marta o'zgarib turadi va bu bo'shliqni oshirish tendentsiyasi mavjud.
Ta'lim sohasida aholi jon boshiga xarajatlar:
AQSh dollari.AQSh
Butun dunyo 188
Afrika 15
Osiyo 58
Arab davlatlari 134
Shimoliy Amerika 1257
Lotin Amerikasi 78
Evropa 451
704 rivojlangan mamlakatlar
29 rivojlanayotgan mamlakatlar
Kam rivojlangan mamlakatlar uchun bu "yopiq doira" muammosi: GSMH o'smasdan, ta'lim xarajatlarining o'sishi mumkin emas, bu holda GSMH o'sishi mumkin emas.
Kam rivojlangan mamlakatlar uchun muammo "miya oqimi" bo'lib qolmoqda, chunki eng malakali kadrlar chet elda ish topishga intiladi. Buning sababi shundaki, kadrlar tayyorlash har doim muayyan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ulardan foydalanishning haqiqiy imkoniyatlariga mos kelmaydi. Ta'lim muayyan ijtimoiy-madaniy soha bilan bog'liq bo'lgani uchun uning muammolari insoniyatning barcha muammolari bilan eng murakkab munosabatlarga kiradi: iqtisodiy Gerilim, aholining o'sishi, yashash xavfsizligi va boshqalar. Bundan tashqari, ta'lim o'zini doimiy takomillashtirish va isloh qilishni talab qiladi. Birinchidan, uning tez rivojlanishi tufayli uning sifatini yaxshilash yomonlashdi. Ikkinchidan, muayyan iqtisodiy sharoitlarga bog'liq bo'lgan uning samaradorligi muammosi. Uchinchidan, yangi bilimlarga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun kattalar doimiy ravishda o'qitilishi kerak, ya'ni inson hayoti davomida davom etadigan uzluksiz ta'lim kontseptsiyasini ishlab chiqish kerak. Shuning uchun butun dunyoda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda kattalar ta'limi darajasi va malakasini oshirish bo'yicha xizmatlar hajmi jadal o'sib bormoqda. 2000 uchun BMTning inson taraqqiyoti to'g'risidagi hisobotiga ko'ra, Belarus Respublikasi IRCHP bo'yicha dunyoda 57 o'rinni egallaydi.
Va nihoyat, butun dunyo uchun umumiy ta'lim muammosi insonparvarlikning zarurati bo'lib, butunlay texnotronik g'oyalar umuminsoniy ustunlikka ega emas. Ta'lim nafaqat ilg'or texnologiyalarni o'zlashtirish va samarali qarorlar qabul qilishga, balki turmush tarziga ham ta'sir qiladi, bir qator mamlakatlarning tarixi va tajribasi shuni ko'rsatadiki, bu holatlarni e'tiborsiz qoldirish ta'lim siyosatining samaradorligini keskin pasayishiga olib keladi va hatto jamiyatni beqarorlashtirishga olib keladi

3.