Mavzu: zamonaviy valeybolda sakrovchilarning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida

2.2. "Saklash" sifatini aniqlaydigan testlar, ularni baholashning me'yoriy 
mezonlari 
Jismoniy tarbiya o'qituvchilari va murabbiylari amaliyotida sakrash 
qobiliyatining rivojlanish darajasini uchta asosiy test yordamida aniqlash mumkin: 

qo'llarning erkin harakati bilan cho'kkalab to'xtash joyidan sakrash; 

tik turgan holda uzunlikka sakrash; 

asosiy tokchadan sakrash. 
Biroq, natijalarning ob'ektivligi ko'rsatkichlariga ko'ra, eng yaxshisi 
qo'llarning erkin harakati bilan to'xtash joyidan sakrashdir. Bolalar va o'smirlar 
bilan ishlash amaliyotida asosiy pozitsiyadan sakrash ko'proq qo'llaniladi, chunki u 
oddiyroq va qulayroqdir. 

---

21 
Sakrash qobiliyati etakchi fazilatlardan biri bo'lgan sport turlari bo'yicha 
sportchilarni tayyorlash uchun biz bir qator testlarni taklif qilamiz, ulardan 
foydalanish umumiy ma'lumotni beradi. 
TEST 1 - qo'llar to'lqini bilan ikki oyoq bilan surish bilan joydan sakrash 
balandligini o'lchash va belgilar bilan vertikal chiziqqa tegish. 
) dan yuqori nuqtagacha ( ) belgilari bo'lgan qog'oz lenta gacha 250 
смbo'lgan aniqlik bilan 1 смbiriktirilgan 0 см. 
Mashg'ulotchi asosiy holatda belgining yon tomoniga o'tadi va 
murabbiyning ishorasi bilan sakrashni amalga oshiradi. Sakrashning balandligi 
taxmin qilinadi. 
TEST 2 - qo'l bilan belgilarga tegib, bir oyoq bilan surish bilan bir 
qadamdan sakrash balandligini o'lchash. 
Gimnastika devorining oraliq qismiga biriktirilgan belgilarga yonma-yon 
turib, mavzu oldinga bir qadam tashlaydi va qo'llarining kuchli to'lqini bilan 
o'rnidan sakrab turadi, barmoqlari bilan belgilarga tegadi. Sakrashning balandligi 
taxmin qilinadi. 
TEST 3 - qo'llar to'lqini bilan ikki oyoq bilan surish bilan bir joydan 
uzunlikka sakrash masofasini o'lchash. 
har santimetr uzunlikdagi belgilar bilan mahkamlanadi .300 м 
Talaba belgining boshida turadi va o'qituvchining buyrug'i bilan qo'llarini 
silkitib, ikki oyog'i bilan surish bilan oldinga sakrab chiqadi. Sakrash masofasi ga 
qadar taxmin qilinadi 1 см. 
TEST 4 - qo'llarni tebranish bilan bir oyoqqa cho'zilgan holda sakrash 
balandligini o'lchash. Sport amaliyotida ko'plab sakrash mashqlari: balandlikka 
sakrash, uzunlikka sakrash, ustunga sakrash, uch hatlab sakrash va boshqalar - bir, 
kuchliroq oyoqni surish bilan bajariladi. Shuning uchun, bir oyoqqa cho'zilgan 
holda sakrash sakrash qobiliyatini aniqlash uchun informatsion testdir. 
Belgilangan gimnastika devorining o'tish joyi qarshisida murabbiyning 
ishorasi bilan o'quvchi bir oyog'iga cho'kadi va qo'llarini silkitib o'rnidan sakrab 
turadi. Sakrashning balandligi taxmin qilinadi. 

---

22 
TEST 5 - chuqurlikka sakrashdan keyin yuqoriga sakrash balandligini 
o'lchash. 
Chuqur sakrashdan keyin tanani yuqoriga ko'tarish nerv-mushak 
apparatining juda kuchli tirnash xususiyati bo'lib, nafaqat kuch va tezlik 
qobiliyatiga katta talablar qo'yadi.sportchi, balki muvofiqlashtirish uchun ham. 
Shuning uchun bu test malakali sportchilarning sakrash qobiliyati darajasini 
aniqlash uchun ishlatiladi.gimnastika devoriga perpendikulyar bo'lib 1 м, belgilar 
bilan oraliqdan uzoqda joylashgan. Murabbiyning signaliga ko'ra, sportchi 
skameykadan sakrab, ikki oyog'i bilan qo'llarini silkitib turtib o'rnidan sakrab 
chiqadi. Sakrashning balandligi taxmin qilinadi. 
Voleybolda maksimal natijalarga erishish uchun zamonaviy talablar 
voleybolchilarni tayyorlashda muayyan o'zgarishlarni ilgari surdi. 
Har qanday inson harakati C.N.S.ning muvofiqlashtirilgan faoliyati 
natijasidir. va periferik apparatlar, xususan, nerv-mushak tizimi. Mushaklar 
kuchining namoyon bo'lishisiz hech qanday jismoniy mashqlar bajarilmaydi. 
Maxsus adabiyotlarda mushak kuchining motor sifati sifatida bir nechta 
ta'riflari mavjud. Shunday qilib, V.M. Zatsiorskiy [20,21,22] kuch deganda 
odamning tashqi qarshilikni yengish yoki mushaklar tarangligi tufayli ularga qarshi 
turish qobiliyati deb tushunadi. 
Tezlik-kuch qobiliyati insonning harakatning optimal diapazonini saqlab 
qolgan holda, eng qisqa vaqt ichida cheklovchi yoki deyarli cheklovchi 
harakatlarini namoyon qilish qobiliyati bilan tavsiflanadi. 
V.V.Kuznetsov kuch mashqlarining quyidagi usullarini aniqlaydi: 
1. Umumiy kuch mashqlari, qisqa muddatli harakatlar usullari, 
"muvaffaqiyatsizlikka", takroriy, intervalli, doiraviy. 
2. Har tomonlama maqsadli kuch mashqlari 
3. Sintetik va analitik effektlar uchun maxsus kuch mashqlari. 

---

23 
Yu.V. Verxoshanskiy, maxsus kuchni rivojlantirish usullari to'rt nuqtaga 
ko'ra tizimlashtirilgan: mutlaq, tezkor, portlash va reaktiv qobiliyatni rivojlantirish, 
kuchga chidamlilik. 
V.M. Zatsiorskiy maksimal quvvat kuchlanishlarini yaratishning quyidagi 
usullarini aniqlaydi: takroriy, maksimal va dinamik harakatlar. Trening effekti, 
uning fikricha, og'irlik miqdori bilan erishiladi. 
Sifatida Yu.V. Verxoshanskiy va V.V. Kuznetsov [8], kuch sifatlarini 
rivojlantirishda quyidagi qoidalarga e'tibor qaratish lozim: 

individual kuch mashqlarining samaradorligi (kumulyativ mashg'ulot 
effekti) mos keladigan mushak guruhlari kuchini oshirish holati bilan belgilanadi; 

kuch sifatlarini takomillashtirish ham kuch mashqlari samarasini 
umumiy tayyorgarlikdan maxsus - tayyorgarlik va musobaqa mashg'ulotlariga 
o'tkazish yo'li bilan ham, turli xil mashqlar effektlari bilan kuch effektlari 
vositalarini yig'ish orqali amalga oshiriladi; 

o'quv quvvati effektlari optimal bo'lishi kerak, chunki hajmli va uzoq 
muddatli quvvat yuklari harakatlar tezligini va portlovchi harakatlarni namoyon 
qilish qobiliyatini sezilarli darajada kamaytiradi. 
Nazariy 
jihatdan, 
voleybol 
bo„yicha 
maxsus 
adabiyotlarda
voleybolchilarning yoshi, jinsi, sport malakasi, yillik mashg„ulot sikli davrlarini 
hisobga olgan holda tezlik-kuch mashqlarini tartibga soluvchi asoslantirilgan 
qarashlar tizimi mavjud emas. Ko'pgina darsliklar va o'quv qo'llanmalarida 
mualliflar, odatda, tezlik-kuch mashqlarini voleybolchilarni tayyorlashning 
mustaqil bo'limi deb hisoblamaydilar. Ular uning turli tarkibiy qismlarini ajratib 
turadilar: maxsus tezlik; kuch; chidamlilik; muvofiqlashtirish qobiliyatlari - va 
ularni amalga oshirish uchun vositalar va usullarni taklif qiladi. Mablag'larning 
maxsus paketlari hali aniqlanmagan va voleybolchilarning tezlik-kuch sifatlarini 
oshirishga qaratilgan mashg'ulotlar usullari, turli yoshdagi va malakali sportchilar 
uchun yuklama normalari haqida ma'lumot yo'q [2, 23,29]. 

---

24 
Ushbu muammolarni hal qilish imkoniyati mashg'ulot vositalari va usullarini 
individuallashtirish va ixtisoslashtirish, davlatning yosh xususiyatlarini va yosh 
voleybolning tayyorgarligini hisobga olgan holda jismoniy va texnik 
tayyorgarlikning shaxsiy hajmlari nisbatini optimallashtirishda ko'rinadi. 
o'yinchilar , bu tadqiqotning dolzarbligi va zarurligini belgilaydi. Talabalarni 
o„qitishda yuqori samaradorlikka erishish uchun bir qator umumiy qonuniyatlardan 
foydalanish zarur. Ularni, muayyan darajada, tamoyillar sifatida belgilash mumkin. 
Ular pedagogikaning umumiy didaktik tamoyillari bilan birgalikda kasbni 
egallashda yuksak natijalarni ta‟minlaydi. Ularning har biri mahoratning muhim 
layoqatlarini shakllantiradi.
Muammoli o„qitish tamoyili. Talabalar tomonidan oliy ta‟limning Davlat 
ta‟lim standartlarida belgilangan ko„plab layoqatlarni egallash vazifasini 
belgilaydi. Uning mohiyati keng ma‟noda o„quv dasturi mavzulari bo„yicha 
mavjud materialni o„rganishni taqozo etadi. Bugungi chegara insonning haqiqatga, 
mavjud ziddiyatlarni aniqlashga yaqinlashuvida, farazlarni, turli nuqtai nazarlarni 
baholashda, hali o„rganilmagan yo„nalishlarni aniqlashda ko„rinib, aynan bilish 
muammosini tashkil etadi.
Ularning hal etilmaganligi, bir tomondan, voleybol nazariyasi va 
amaliyotining rivojlanish jarayonlarini cheklaydi, ikkinchi tomondan esa, haqiqatni 
izlovchilarga bilish yo„llarini ko„rsatadi. Mavjud bilimlardagi muammolarni aniq 
ko„rsatib berish muammoli o„qitishning mohiyatini tashkil etadi. Bunda darsliklar 
va o„quv qo„llanmalar mazmuni bilan cheklanib qolish mumkin emas.
Boshqa ilmiy va uslubiy adabiyotlarni ham o„rganish, turli yo„nalishdagi 
mutaxassislarning ma‟ruzalarini, olimlarning anjumanlardagi ma‟ruzalarini ham 
eshitish lozim. Darslarni olib boruvchi o„qituvchilar talabalarga katta yordam 
ko„rsatishlari mumkin. Talabaning bilim olishga, mutaxassislik layoqatini 
egallashga intilishi belgilovchi holat hisoblanadi. Zamonaviy voleybol nazariyasi 
va uslubiyati muammolarini tushunish, yosh mutaxassislarga mavjud bilimlarni 
obyektiv baholash, ularning kasbiy mahoratni takomillashtirishning samarali 

---

25 
yo„llarini izlashlari va shu jumladan, ushbu muammolarni hal etish jarayonida 
yangi yo„llarni topishga imkon beradi.
Tor ma‟noda esa materialning bir qismini, ayniqsa, nazariy qismini 
o„zlashtirishda muammoli o„qitish uslubidan foydalanish mumkin. Mustaqil 
ravishda yoki o„qituvchi yordamida ko„pgina o„quv vazifalarini hal etishga urinish 
natijasi ko„proq tushunarli, samarali bo„lishi mumkin.
Obro„-e‟tiborga tegishlicha (samarali yoki yetarlicha) tayanish tamoyili. 
Qadimiy naqllardan biri bo„lgan “O„zingga namuna yaratma” degan qoidani har 
kuni tatbiq etishdan boshlash lozim. Bu bilish va o„zini anglash jarayonini 
buzuvchi tashqi obro„-e‟tiborlarga haddan ortiq ta‟zim qilishga yo„l qo„ymaslikni 
anglatadi. Aks holda qandaydir shaxsning obro„li nazariyasi yoki umum qabul 
qilgan ko„rsatmalar ta‟siriga tushib qolishi mumkin. Ular yaratuvchi, mustaqil 
izlanishga qodir kishi tadqiqotchini faqatgina qayta ijro etuvchi kishiga aylantirib 
qo„yadi. Bunday holda murabbiylik mahoratining o„sishi va bo„lg„usi 
mutaxassislarning kasbiy yutuqlariga erishishi dargumondir. 
Mashhurlikni so„zsiz tan olish tarbiyalanuvchining o„z kuchiga 
ishonmaslikka, ko„r-ko„rona ishonish va bo„ysunishiga olib keladi. Bu esa voyaga 
yetgan bolaning bolalarcha roli bo„lib, unga tashqi rahbarlik talab etiladi. Bu 
hodisa kuzatilgan mashhurlik ta‟siridan ajralganidan so„ng o„z-o„zidan yo„qoladi, 
deb o„ylash xatodir. Tarbiyalanuvchi bo„ysunish jarayonida mashhurlikka emas, 
balki o„zining psixoemotsional holatiga “bog„lanib” qoladi, bu esa boshqa 
nufuzlilarni izlashga va ularga taqlid qilishga majbur qiladi.
Afsuski, ushbu tarzdagi xulq-atvor (aralashma, boshqalar kabi bo„l deyish) 
bizning jamiyatimizda mustaqil va erkin nuqtai nazar vakillariga emas, balki 
vaziyatga moslashuvchilarga ijtimoiy muvaffaqiyatni ta‟minlab beradi. Shu bilan 
birga barcha mashhurlarni mutlaq inkor etish ham yaxshilikka olib kelmaydi. Agar 
velosiped mavjud bo„lsa, uni ixtiro qilish emas, balki unda yurishni o„rganish 
shart, keyinchalik esa vaqtisoati bilan uni takomillashtirishning samarali g„oyalari 
paydo bo„ladi. Agar yoshlarga yuksak axloqiy va pedagogik sifatlarga ega, kasbiy 

---

26 
faoliyatning barcha sir-asrorlarini o„rgata oladigan, taqlid qilishga arziydigan 
o„qituvchi duch kelib qolsa, bu juda katta yutuqdir.
Bunday imkoniyatni yoshlar qo„ldan chiqarmasligi kerak. Biroq, nufuzlilar 
bilan o„zaro munosabatlarni o„zaro qaramlik darajasigacha olib borish ham kerak 
emas. Bu insonni bo„shashtiradi, uning barqarorligini pasaytiradi, shaxsning 
muhim tamoyillarining rivojlanishiga to„sqinlik qiladi. Mashhur shaxslarga so„zsiz 
ishonishga yo„l qo„ymaslik kerak, tez-tez ikkilanib “Nega?”, “Bu haqiqatdan ham 
shundaymikan?” degan savollar qo„yilishi lozim. O„rnatilgan va belgilangan 
ko„rsatmalar, nazariya va usullarga nisbatan asosli ikkilanishlar bilish jarayonini 
sog„lomlashtiradi va shaxs shakllanishi hamda yosh mutaxassislarning kasbiy 
mahorati o„sishini tezlashtiradi.
Aks holda, mustaqil bo„lmaslik va o„ziga ishonmaslik kelajakda ularni quruq 
ijrochilarga aylantirib qo„yadi. Nufuzli shaxslardan ma‟lum darajagacha 
foydalanish ham foydali, ham samaralidir. Biroq ularning xomxayoldan iborat 
qadriyatlariga berilmaslik uchun mavjud kishilardan o„tib ketishga intilish, imkon 
qadar ulardan barcha yaxshi tomonlarni olish, ularga hurmat bildirish lozimdir. 
Faktlar, haqiqatlar, sababiy aloqadorlik muhimligiga e‟tibor qaratishni asta-sekin 
o„rganish, o„z aqliga ishonish kerak. Shundagina bu vaziyat sermahsul bo„ladi. 
Nufuzni inkor etish ham mumkin emas – bu bilan ko„p narsani yo„qotish va salbiy 
oqibatlarga – bir joyda turib qolish, o„z fikriga yuqori baho berish, muvofiq 
kelmaslikka olib kelishi mumkin.
Ijodiy o„qish tamoyili. Bu talabalarda ijodiylikni shakllanishi, ijodiy usul 
bilan ularda yaratuvchilik qobiliyatlarini rivojlantirishni taqozo etadi. Bu tamoyil 
dogmatik (qotib qolgan, o„zgarmas) o„qishga, ta‟lim tizimida keng tarqalgan “eslab 
qoldim-yodladim-topshirdimunutdim” formulasiga teskari jarayon hisoblanadi.
Talabalarda ijodiy tafakkur erkinligi bo„lmasa, o„zlari nimanidir aniqlashga 
urunishmasa, mustaqil baholanishmasa, oxir-oqibatda esa ikkilanish va o„zgacha 
fikrlash paydo bo„ladi. Ana shu joyda muammoli o„qitishning “maktab” usuli – 
o„quv topshiriqlarini mustaqil ijodiy bajarish usuli ish berishi mumkin. Ijodiy qayta 
ishlash va ularni tizimli holda saralashga urinishda talabalar oladigan bilim 

---

27 
murabbiyning kelgusi ishlarida sezilarli yordam bo„lishi mumkin. Agar yangi bilim 
va tajribaning ijodiy birlashuvi yoshlikda shakllanmasa, unda kelajakda kasbiy 
o„sishda katta to„siqlar paydo bo„ladi. Axir, g„ijjakka ega bo„lish, uni chala olish 
degani emas. Boshqa tajribadan ko„r-ko„rona nusxa olish besamardir, nusxa doimo 
asl holdagidan ko„ra xiraroq va oxir-oqibat masxarali chiqishi mumkin. 
Ma‟lumotlar miqdorini ko„paytirish natijasida mahoratning o„sishi turg„unlik bilan 
almashadi. Yangi bilim, faktlar va mashq usullari o„yinchilarni tayyorlash uslubida 
o„z aksini topishi kerak. Uni qayta ishlash va yaratuvchilik qobiliyati bilan 
takomillashtirish mumkin. Ijodiy mehnatning o„zi – inson rivojlanishi genetik 
dasturini amalga oshirishning eng muhim shartlaridan biridir.
Har qanday rivojlanish jarayoni ijodiy yondashuv asosidagina amalga oshadi. 
Har qanday mehnat ijodkorlik bilan bajarilganda samara beradi. Ijodkorlik 
faoliyatga qiziqish bilan, qiziqish esa muvaffaqiyat bilan rivojlantiriladi: “Men 
uddalayapman” deya olish kerak. Anatol Frans “Bilimni hazm qilish uchun uni 
ishtaha bilan yutish kerak”, deb hisoblagan. Har qanday fanning har bir darsida 
qo„yilgan aniq vazifalarni hal etish va uy vazifalarini bajarish muvaffaqiyat 
garovidir.