Maxsus, kasb-hunar ta’limi

Karbon kislotalardan olish. Karbon kislotalarini yuqori

haroratda (400—500°C) bug‘lantirib, katalizatorlar ba’zi metall oksidlari (TnO₂, MnO, CaO, ZnO) ustidan o‘tkazil- ganda ketonlar hosil bo‘ladi.
2R—COOH  R—CO—R+CO₂+H₂O R—COOH+R—COOH  R—CO—R+CO₂+H₂O

5. Asetilen gomologlariga suv ta’sir ettirib olish. Ikki

valentli simob tuzlari ishtirokida asetilen gomologlariga suv ta’sir ettirilganda ketonlar hosil bo‘ladi.
CÍ₃—C  CÍ + ÍÎÍ  CÍ₃—CΗCÍ₃

R–C  CH +HOH 
HgCl₂
R–CO–CH₃

6. 
   Karbon kislota xlorangidridlaridan olish. Bu usul bilan
   

13 — Kimyo
193

ketonlar olish uchun karbon kislota xlorangidridlariga kadmiy organik birikmalar ta’sir ettiriladi:

R—CΗC1 + C Í CdÂr  R—CΗC Í
+ CdClÂr

2 5 2 5

2 5 2 2 5 2
2R—CΗC1 + Cd(C Í )  2R—CΗC Í + CdC1
Fizik xossalari. Ketonlar tegishli spirtlarga nisbatan past haroratda qaynaydi (11.1- jadval). Masalan, aseton 56,10°C da qaynasa, tarkibida uchta uglerod atomi bo‘lgan propil spirt 97,8°C da qaynaydi. Ketonlarning spirtlarga nisbatan past haroratda qaynashi ularning molekulalari spirt molekulalariga qaraganda kamroq assotsilanganligini ko‘rsatadi.
11.1-jadval
Ba’zi ketonlarning fizik xossalari

Nomi	Kimyoviy formulasi	Qotish tempera- turasi, °C	Qaynash tempera- turasi, °C	Solish- tirma og‘irligi, d 20 4
Aseton (dime-
tilketon	CH3-CO-CH3	-94,3	+56,1	0,7980
Metiletilketon	CH3-CO-C2H5	-86,4	+79,6	0,8058
Metilpropil-
keton	CH3-CO-C3H7	-83,5	+100,9	0,8089
Dietilketon	C2H5-CO-C2H5	—	101,8	0,818
Metilizopro-
pilketon	CH3-CO-CH(CH3)2	–	93,5	0,805
Di propilketon	C3H7-CO-C3H7	–	144,0	0,818
Dizopropil-
keton	(CH3)2CH-CO-
	CH(CH3)2	–	125,5	0,811
Metilgeksa-
detsilketon	CH3-CO-C14H29	+43	230	–
Metilgeksa-			(100 mm
detsilketon	CH3-CO-C16H33	+51	simob
			ustuni)	–
			251	0,800
			(100 mm
			simob
			ustuni)

Aseton rangsiz, tiniq suyuqlik bo‘lib, suvdan yengil; suv bilan har qanday nisbatda aralashadi. Uning o‘ziga xos o‘tkir hidi bor. Aseton eng yaxshi erituvchilardan biri bo‘lib, bir qancha organik moddalarni (masalan, nitroselluloza, kimyoviy tolalar, laklar va boshqalarni) eritadi, shuning uchun ham sanoatda (tutunsiz porox, sun’iy ipak ishlab chiqarishda) keng ko‘lamda ishlatiladi. Aseton xloroform, yodoform, bromoform, sulfonal, sintetik kauchuk (poliizo- pren), „karbinol yelim“, organik shisha va boshqa modda- larni olish uchun xomashyo bo‘lib xizmat qiladi.
Kimyoviy xossalari. Ketonlar kimyoviy reaksiyalarga oson kirishadigan organik birikmalardir. Ular ko‘pchilik reaksiya- larga oddiy sharoitda ham bemalol kirishaveradi. Ularning kimyoviy ancha faolligiga sabab, molekulalarida karbonil gruppa borligidir. Karbonil gruppa uglerod atomlari orasidagi qo‘shbog‘ (C = C) kabi  hamda  bog‘lardan tashkil topgan bo‘ladi. Ammo karbonil guruhidagi kislorod atomi uglerod atomiga nisbatan elektromanfiy zaryadlangandir. Shuning uchun ham elektronlarning zichligi kislorodda ko‘proq bo‘lib qoladi va karbonil gruppa qutblanadi. Natijada karbonil gruppa qutblangan tuzilishga ega bo‘lib, dipol moment vujudga keladi.
Ketonlar turli xil kimyoviy reaksiyalarga faqatgina karbonil gruppa hisobiga emas, balki karbonil gruppaga birikkan radi- kallar bilan ham kirishadilar.

11.4.1. Karbonil gruppa reaksiyalari

Birikish reaksiyalari. Ketonlarning karbonil gruppaga turli xil birikmalar birikishi mumkin. Karbonil gruppaga birikmalar- ning birikishi uglerod kislorod bog‘ining uzilishi hisobiga boradi.
1. Ketonlar qaytarilish reaksiyasiga kirishadi, ya’ni ularga vodorod biriktirilganda karbonil gruppaning qo‘shbog‘i uziladi, ikkilamchi spirtlar hosil bo‘ladi:
R—CΗR + 2Í  R — CÍ(ÎÍ)—R
Almashinish reaksiyalari. Ketonlarning karbonil gruppasi faqatgina birikish reaksiyasiga emas, almashinish reaksiyasiga
ham kirishadi. Ular almashinish reaksiyasiga kirishgan vaqtda karbonil gruppaning kislorod atomi ugleroddan butunlay uzi- ladi va uning o‘rniga boshqa radikallar yoki atomlar kelib birikadi.
Galogenlar bilan o‘rin almashinishi. Ketonlarga fosfor (V) xlorid yoki fosfor (V) bromid ta’sir ettirilganda, karbonil gruppaning kislorod atomi ikkita galogen atomiga almashinadi va to‘yingan uglevodorodlarning digalogeni hosil bo‘ladi:
Cl R₂C=O+PCl₅  R₂C + POCl₃
Cl


Gidroksilamin qoldig‘i bilan o‘rin almashinishi. Ketonlarga gidroksilamin (NH₄OH) ta’sir ettirilganda suv ajralib chi- qadi.
R₂C = Î + NÍ₄ÎÍ  R₂C = NÎÍ + Í₂Î
Oksidlanish reaksiyalari. Ketonlar oksidlanganda ham kislotalar hosil bo‘lib, ularning molekulasidagi uglerod atom- lar soni dastlabki ketondagiga nisbatan kam bo‘ladi.
Karbon kislotalar hosil qilishi. Ketonlar kuchli oksidlov- chilar (masalan, kaliy permanganat) ta’sir ettirilganda zanjir- ning uzilishi tufayli oksidlanadi. Ketonlar oksidlanganda zanjir karbonil gruppaning har ikkala tomonida ham uzilishi mumkin. Bu qoidani A.N. Popov topganligi sababli Popov qoidasi deb yuritiladi. Masalan, etilbutil keton oksidlanganda to‘rtta kislota hosil bo‘lishi mumkin:

......

......
Î
CH₂—CH₂ — C — CH₂—CH₂—CH₂—CH₃


CH₃—COOH; CH₃—CH₂—CH₂—CH₂—COOH CH₃—CH₂—COOH; CH₃—CH₂—CH₂—COOH
Ketonlar oksidlanganda bu kislotalardan tashqari boshqa birikmalar ham hosil bo‘lishi mumkin. Bu esa ularning tuzi- lishini aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi.
Ammo shunday bo‘lishiga qaramasdan, ularning tuzilishi oksidlanish natijasida hosil bo‘lgan kislotalarga qarab aniqla- nadi.

11.5. Karbon kislotalar

Molekulasida funksional karboksil gruppasi

O (–C–OH)

saqlaydigan organik birikmalarga karbon kislotalar deyiladi. Karboksil degan nom karbonil va gidroksid so‘zlaridan kelib chiqqan.
Karbon kislotalar molekulasidagi karboksil gruppaning soniga ko‘ra bir asosli, ikki asosli va ko‘p asosliga, radikalning tabiatiga ko‘ra to‘yingan, to‘yinmagan va aromatik xillariga farqlanadi. Bir asosli to‘yingan karbon kislotalarga shunday ta’rif berish mumkin:
molekulalarida to‘yingan uglevodorod radikali yoki vodorod atomi bilan birikkan bitta karboksil gruppasi bo‘lgan organik moddalar bir asosli to‘yingan karbon kislotalari deb

ataladi.

Ularni umumiy holda

O
^C_n^H_2n–1 ^–C–OH formula bilan

ifodalash mumkin (chumoli kislota bundan mustasno).
Nomenklaturasi. Ko‘pincha kislotalarning tarixiy trivial nomlari ishlatiladi:
H — COOH — chumoli kislota; CH₃ — COOH — sirka kislota;
CH₃ — CH₂ — COOH — propion kislota;
CH₃ — CH₂ — CH₂ — COOH — moy kislota;
CH₃ — CH₂ — CH₂ — CH₂ — COOH — valerian kislota. Ratsional nomenklaturaga muvofiq bir asosli karbon kislotalarni nomlashda karboksil gruppa bilan birikkan radikalga mos keladigan uglevodorod nomiga „karbon kislota“ so‘zlari
qo‘shiladi. Masalan:
sirka kislota CH₃COOH — metan karbon kislota; propion kislota CH₃CH₂COOH — etan karbon kislota; moy kislota CH₃CH₂CH₂COOH — propan karbon kislota
deb ataladi va hokazo.