Maxsus, kasb-hunar ta’limi

11.6.1. Murakkab efirlar

Murakkab efirlar deb karbon kislotalarning karboksil gruppasidagi vodorod atomining biror radikalga almashi- nishidan hosil bo‘lgan birikmalarga aytiladi. Ularni umumiy holda

R—C

O


O—R₁ kabi ifodalash mumkin. Bu yerda R va R₁

lar uglevodorod radikallari, ular bir xil yoki turlicha bo‘lishi mumkin.
Nomenklaturasi. Murakkab efirlar, ko‘pincha, tegishli
kislota va spirtlarning nomi bilan ataladi. Masalan,
C₄H₉—O—C—CH₃
O
sirka kislotaning butil efiri yoki butilasetat (sirka kislotaning lotin-

cha — Acidum aceticum nomidan olingan),
H— C —OC₂H₅ ^,
||
O

chumoli kislotaning etil efiri yoki etilformiat (chumoli kislo- taning lotincha — Acidum formicum nomidan olingan) deb ataladi.
IYUPAK ko‘rsatmalariga ko‘ra, murakkab efirlarning nomi spirt radikali nomi bilan „oat“ qo‘shimchasi qo‘shilgan kislota

14 — Kimyo
209

nomidan hosil qilinadi. Masalan,
H— C —OCH₃
||
O
metilmetanoat,

CH₃ — C —OC₂H₅
||
O
C₃H₇ — C —OC₃H₇
||
O

etiletanoat propilbutanoat
Murakkab efirlar tabiatda juda keng tarqalgan bo‘lib, o‘simlik va hayvonlar hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ular gul va mevalarning xushbo‘y yoqimli hidlarini belgilaydi, inson hayoti uchun muhim bo‘lgan yog‘lar ham murakkab efir- lardir.
Murakkab efirlari ham organik (a), ham anorganik (b) kislo- talardan hosil bo‘lishi mumkin:

1. 
   C₄H₉—OH + HO—C—CH₃ Ä H₂O + C₄H₉—O—C—CH₃
   

O O
butil spirti sirka kislota sirka kislotaning butil efiri

2. 
   CH₃—OH + HO—S—OH^Ä H₂O + CH₃—O—S—OH
   

metanol
O O O O
sulfat kislota sulfat kislotaning metil efiri
Olinishi. 1. Karbon kislotalar spirtlar bilan o‘zaro ta’sir ettirilganda murakkab efirlar hosil bo‘ladi. Masalan, sirka kis- lota bilan etil spirtdan katalizator (konsentrlangan sulfat yoki xlorid kislota) ishtirokida murakkab efir — etilasetat olinadi:
O O

2CH₃—C
—C₂H₅  CH₃—C—O—C₂H₅ + H₂O

+	HO
OH

etilasetat

Murakkab efirlarni kislotalarning gidroksilidagi vodorod o‘rnini radikal olgan hosilalari sifatida qarash mumkin. Lekin chumoli kislotaning murakkab efirlarida radikal R o‘rnida vodorod atomi bo‘ladi.