Maxsus, kasb-hunar ta’limi

Reaksiyaning tezligiga ta’sir etuvchi omillar

Kimyoviy reaksiyaning tezligi, asosan, quyidagilarga bog‘- liq bo‘ladi:

• 
  reaksiyaga kirishayotgan moddalarning tabiatiga;
  
• 
  reaksiyada ishtirok etuvchi moddalarning konsentratsiya- lariga;
  
• 
  temperaturaga;
  
• 
  katalizatorlarning ishtirok etishiga;
  
• 
  gazlarda bo‘ladigan reaksiyalarda — bosimga;
  
• 
  qattiq moddalarning reaksiyalarida — maydalanganlik darajasiga;
  
• 
  radioaktiv nur ta’siriga.
  

Reaksiya tezligining kimyoviy reaksiyaga kirishuvchi mod- dalar tabiatiga bog‘liqligi. Ta’sirlashayotgan moddalar qancha bir-biriga moyil bo‘lsa va yangi kimyoviy moddalar hosil bo‘li- shi bilan tugaydigan to‘qnashishlar foizi qancha ko‘p bo‘lsa, reaksiya tezligi shuncha katta bo‘ladi.
Masalan:
H₂ + F₂ = 2HF H₂ + Br₂ = 2HBr
Birinchi reaksiya 200 °C da ham portlash bilan borsa, ikkinchisi esa qizdirilganda ham sekin boradi. Bunga sabab vodorodning ftorga nisbatan kimyoviy moyilligi bromga qara- ganda kattaligida (ftorning elektrmanfiyligi bromnikiga nisbatan yuqori).
Reaksiya tezligining konsentratsiyaga bog‘liqligi. A va B moddalar o‘zaro kimyoviy reaksiyaga kirishishi uchun ular- ning molekulalari bir-biri bilan to‘qnashishi kerak. To‘q- nashuvlar qancha ko‘p bo‘lsa, reaksiya shuncha tez ketadi. Reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyasi qancha yuqori bo‘lsa, to‘qnashuvlar soni shuncha ko‘p bo‘ladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib va ko‘p sonli tajribalarga asos- langan holda 1867-yili norvegiyalik olimlar: K.M. Guldberg va
P. Vaagelar tomonidan kimyoviy kinetikaning asosiy qonuni massalar ta’siri qonuni kashf etildi. Bu qonunga ko‘ra: kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddalar konsentratsiyalari ko‘paytmasiga proporsional va reaksiya tenglamasidagi modda formulasi oldidagi koeffitsiyent kon- sentratsiya darajasiga qo‘yiladi. Masalan, ammiak hosil bo‘lish reaksiyasi uchun to‘g‘ri va teskari reaksiya tezliklari quyida- gicha ifodalanadi:
N₂ + 3H₂ ^Ä 2NH₃
V₁ = k [N₂] [H₂]³; V₂ = k₂ [NH₃]²
bu formulalarda: [N₂] [H₂] va [NH₃] lar tegishlicha N₂ va NH₃ larning molyar konsentratsiyalari; k₁ va k₂ lar proporsionallik koeffitsiyentlari bo‘lib, reaksiyaning tezlik doimiysi deb ataladi. Har bir reaksiya uchun ma’lum haroratda k ning qiymati doimiydir. Tezlik doimiysini fizik ma’nosini aniqlash qiyin emas: yuqoridagi misolda [N₂] va [H₂]larni 1 mol/l ga teng deb olsak, V₁ = k₁ ifoda kelib chiqadi. Demak, tezlik doimiysi (K₁) reaksiyaga kirishayotgan moddalar konsentratsiyalari 1 mol/l bo‘lgandagi tezlikni ifoda etar ekan. Tezlik doimiysi reaksiyada qatnashuvchi moddalar
tabiatiga, temperaturaga, katalizatorlarning bor-yo‘qligiga bog‘liq, lekin konsentratsiyaga bog‘liq bo‘lmaydi.
Geterogen reaksiyalarning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalarning bir-biriga tegib turadigan sirtqi kattaligiga proporsionaldir.