Mazmun : Kirisiw I bap. Mikroorganizmler morfologiyası hám de sırtqı ortalıq tásiri

1. 2. Mikroorganizmlerge ortalıq tásiri.
Mikroorganizmler hám ıǵallıq. Hár bir tiri organizm iskerligi onı qorshap túrge ortalıqtıń sırtqı faktorları menen bekkem boglangani bolıp tabıladı. Bunnan hár qıylı mikroorganizmler de tısqarı emes. Sırtqı sharayat qanshellilik qolay bolsa mikroorganizmler turmıs dáregi ekenligin bilamiz.
Mikroorganizmler sham tamshı suyıq jaǵday daǵı suw menen turmıs bolıp tabıladı hám kóbeyiwi múmkinshiligine iye esaplanadı. Mikroorganizmler ósiw rawajlanıwına suwda erigen elementlar konsentraciyası da kúshli tásir etedi.
Eger erigen element kem bolsa eritpeni gipotonik kóp bolsa eritpeni gipertonik eritpe dep ataladı. Eger eritpe konsentraciyası yrasi konsentraciyasınan joqarı bolsa, mikrob kletkası suwı sırtqı eritpege shıǵadı, suwsızlanadı bunday xodisani plazmoliz dep ataladı. Bunday sharayatta mikrob yashay almaydı. Eritpe konsentraciyası júdá kem bolsa mikrob kletkasına suw kiraverishidan onıń qobigi jarılıp ketiwi múmkin, bunday xodisani plazmontez dep ataladı. Sol sebebli mikroorganizmler jasaytuǵınlıq ortalıqtaǵı suwlıq eritpe konsentraciyası optimal bolıwı kerek.
Grammusbat bakteriyalar kletkası osmotik basımı 3-10 -10 Paskal bolsa grammanfiylarda 4-105 - 8. 105 Pa boladı. Sol sebebli joqarı osmotik basımlı eritpelerde 9. 106 - 107 Gf lf (15-20% Na CL eritpesinde sonday osmotik basım boladı ) mikroblar yashay almaydı. Biraq birpara osmofil mikroorganizmler mogor zamarıqları, birpara uyıtqılar joqarıı konsentraciyalıq ortalıqta da yashay aladılar. Duz eritpeleriniń kúshli konsentraciyasında da turmıs keshira alatuǵın mikroorganizmler bolıp bulardıń galofillar yaǵnıy tuzsevarlar dep ataladı. Tuzlangan balıq ústinde rawajlanǵan galofillar balıq aynıwına alıp keledi hám qızıl rangga bóyaladi. Biraq spora payda etiwshi mikroorganizmler. Birpara bakteriyalar stafilakoklar porativ bakteriyaları silteyoqchasi suwsızlıqqa talay shıdamlı boladılar.
Mikroorganizmlerge temperaturanı tásiri. Temperatura. Mikroorganizmler dene temperaturasın tártipke salıp túrli qábiletke iye emesler. Sol sebebli olar bar ekenligi ortalıq temperaturası menen belgilenedi.
Temperaturaǵa munasábetke kóre mikroorganizmler: Psixrofil (suwıqsevar) min. T-ra -10 S; OPT t-ra Q10 S; maks t-ra Q30 S; termofil (issiksevar) min. T-ra. Q30 S; OPT t-ra 50-60 S; mak. T-ra 70-80 S hám mezofil min. Tr-ra 0 Q100 S opt. tr-ra 25-300 S mak t-ra 40 -45 S aralıǵında boladı. Kópshilik mikroorganizmler tómen temperaturada iskerligi páseytiwedi. Ósiw hám kóbeyiw toqtaydı.
Joqarı temperaturada mikroblar tez óladi. Spora payda etbeytuǵın kópshilik bakteriyalar 60 -70 S de 10 -30 minutda, 80-100 S 1-3 minutda óladilar. Batsillalarniń sporasini óltiriw ushın 100 S ıssılıqta bir neshe saat qaynatıw talap etiledi. YUqori temperaturada sterillash, salıstırǵanda tómen 70 S de pasterillash processlerdi ótkeriledi. Kópshilik mikroblardan tájiriybe ótkeriletuǵın ıdıslardı keptiriw shkaflarida Q180 S de sterillanadi.
Ortalıq reaksiyanıń mikroorganizmlerine tásiri. Topıraq eritpesiniń rN ortalıqtı hár túrlı boladı. Kislotalı ortalıq 0-6, siltiiy ortalıq 8-14 neytral ortalıq 7, 07 rN ga teńligin biliw múmkin. Kópshilik mikroorganizmler ushın optimal ortalıq rN-7 átirapında bolıwı bolıp tabıladı. Kislotalı ortalıqqa birpara bakteriya hám zamarıqlar shıdamlı bolsa, siltiiy ortalıqqa birpara suw ósimligi, bakteriyalar, zamarıqlar shıdamlıdirlar. Kópshilik zamarıqlar rN 5-6 bolsa jaqsı rawajlanadilar, biraq rN 2-3 bolǵanda da jaqsı kóbeyeberediler. (mısalı, qamır tırıs zamarıqı ). Birpara bakteriyalar rN 10 -11 sonda da iskerligin toqtatmaydilar. (mısalı mochevinani bóleklovchilar).
Mikroorganizmlerdiń kislorodqa bolǵan munasábeti birdeyde emes. Kislorodqa mútáj mikroorganizmler obligat aerob, kislorodqa mútájlik sezbeytuǵınlar anaerob mikroorganizmler dep ataladı. Anaerob da xar qıylı boladı. Obligat anaerob mikroblarǵa kislorod zaxarli tásir etedi, aerotolerant anaeroblarga kislorod zaxarli tásir etpeydi. Obligat anaerobda oksidleytuǵın bolmaǵanlıǵı ushın da kislorod olardı zaxarlaydi. Qalǵan mikroorganizmlerde sol fermentler ámeldegi (superoksidismutaza katalaza) Kislorodlıq hám kislorodsız ortalıqta da turmıs keshira alatuǵın mikroorganizmler de ámeldegi, bulardıń fakultativ anaerob mikoorganimzlar dep ataladı.
Quyash nurın radiatsiyasınıń mikroblarǵa tásiri. Mikroorganizmlerge quyash nurı radiatsiyası da tásir etedi. Fotosintetik bakteriyalar ushın quyash nurı zárúr faktor esaplanadı. Basqa mikroorganizmlerden kóbisi quyash nurı tásirinde apatqa ushraydı. Mısalı : tómendegi kesellik qozǵawtıwshı bakteriyalardı qattı azıq ortalıqta óstirilib 10 saattan 70 saatǵa shekem yoruglik tásir etdirilganda putkinley kórip ketkenligin V. I. Paladin anıqlaǵan. Quyashdıń hawarang, biynápshe gúli, ásirese ultrafioletoviy nurları tek bakteriyalardı emes, hátte sporalarni da óltiredi. Sol sebebli bólmelerge yorglik jaqsı túsetuǵın bolsa, ol erda kesellik tugdiruvchi bakteriyalar kem boladı.
Mikroorganizmlerge elektromagnit hám radio-tólkinlari, rentgen hám radioaktiv nurlar, ultradawıs kúshli basım sıyaqlı faktorlar da unamsız tásir etedi hám olardı nobud etedi.
Mikroorganizmlerdiń óz-ara munasábeti. Mikroorganizmler de xilma qıylı munasábette boladılar. Simbioz munasábeti, bunda mikroorganizmler birbiri menen sheriklikte jasap, eki mikro organizm de normal rawajlanadı. Mısalı : sút kislotası bijgishni qozǵawtıwshı bakterichlar sui kislotası islep shıǵarıw menen túrli zamarıqları ushın ortalıqtıń rN ni tómenletip bersa, turıw zamarıqları bolsa sol bakterichlarga zárúr vitaminlarni jetkizip beredi. Haqıyqıy anaerob bolǵan mikoorganizm klostridium, pasteurianum aerob bateriyalar menen birge jasaydı. Ol sintezlangan azotli birikpeler bir bólegin a'rob bakteriyalarǵa jetkizip bersa, aerob bakteriyalar ortalıqtaǵı kislorodtı jáne de jedel ózlestirip, klostridiumga anaerob sharayat jaratadı.
Mikroorganizmler menen ósimlikler ortasındaǵı simbioz bólek áhmiyetke iye esaplanadı. Dukkakli ósimlikler túbirinde tuganak bakteriyaları bar bolıp tabıladı. Bul bakteriyalar atmosferadan erkin azotni ózlestirip ósimlikke jetkizip beredi, ósimlik bolsa olarǵa organikalıq element beredi. Suw óti menen zamarıq birgelikte jasawınan payda bolǵan zamarrıq shóp turmısı da óz-ara sheriklikte, simbiozdan ibarat jaǵday bolıp tabıladı.
Qaramallar ichagida jasawshı birpara bakteriyalar kletchatkani bóleklab awqat xazm etiwine járdem beredi, ózi bolsa sol haywanda jasaydı.
Metabioz. Turmıs keshiriwi de simbiozga jaqın, biraq bunda bir mikroorgaizm ekinshisi ushın zárúr ónim tayerlab beredi. Ekinshisi oǵan heya zat bermasligi múmkin. Mısalı : kópshilik shiritiwshi bakteriyalar quramalı beloklardı ápiwayı birikpelerge shekem bóleklaydilar. Payda bolǵan birikpeler esabına basqa mikroorganizmler turmıs iskerligi dawam etedi.
Antibioz munasábetinde mikroorganizmler bir-birine unamsız tásir kórsetedi. Mısalı : sút kislotası bijgishni ámelge asırıwshı bakteriyalar, basqa kóplegen chirituvchi bakteriyalar ushın zıyanlı bolǵan sút kislotasın islep shıǵaradı hám olar turmıs iskerligin bógib qóyadı.
Kóplegen zamarıqlar mikroorganizmlerge unamsız tásir-etiwshi elementlardı (antibiotiklarni) islep shıǵaradılar. Pensillin, streptomitsin, aureomitsin, xloromitsin, tetrotsiklin, terramitsin hám x. z. antibiotiklarni mısal etip alsaq boladı.
Taǵı parazit jasaw da bolıp, bunda tek bir mikro organizm basqa organizm esabına jasaydı. Basqa organizmge paydası tiymeydi, kerisinshe zálel keltiredi.