Mazmunı Kirisiw I bap. ÁDebiyatlar sholíW

2. 2. Fotometrik usılda kemde-kem ushraytuǵın metallardı anıqlaw analizin ótkeriw tártibi
Fotometrik usıllarǵa tekseriliwshi eritpe tárepinen nurdıń jutılıwına - absorbsiyasiga tiykarlanǵan fotoelektrokolorimetrik hám spektrofotometrik usıllar kiredi. Bul usıllar elektromagnit nurlanıwdıń tańlap jutılıwına tiykarlanǵan bolıp, bunda molekula daǵı yamasa ion daǵı elektronlar jaǵdayı tiykarǵı áhmiyet jańalıq ashadı.
Hár qanday element terbelis sanı (jiyligi) málim bir mániske iye bolǵan elektro – magnit nurni utadı. Elektromagnit nurlanıw tolqın hám korpuskulyar ózgesheliklerge iye bolıp, nurlanıw hám jutılıw processleri kvantlar formasında ámelge asadı.

formulada :
DE - nurlanıw energiyasınıń jutılıw processindegi ózgeriwi
h - Plank turaqlısı (6, 5•10 -27 erg/sek)
n- terbelis sanı (chastota )
c - nurdıń boslıqtaǵı tezligi (3•1010 sm/sek)
l - tolqın uzınlıǵı
Terbelis sanı gerslar menen, tolqın uzınlıǵı bolsa sm, mkm (10 ^-6 m), nm (10 ^-9 m) hám angestremlar ( ) menen ańlatıladı.
Geyde nurlanıw tolqın sanı menen de xarakterlenedi

n' - nurdıń 1 sm iga tuwrı kelgen tolqın sanı bolıp, sm-1 larda ańlatıladı. Monoxromatik nurdıń element tárepinen jutılıw intensivligin nur jutılıwınıń birlesken nızamı - Buger-Lambert-Ber nızamı arqalı tusintiriledi.
Monoxromatik nur element (yamasa onıń eritpesi) ga jóneltirilgende onıń bir bólegi kyuveta diywallarınan qaytıp, ekinshi bólegi jutilib, úshinshi bólegi bolsa kyuvetadan ótedi. Eger monoxromatik nurdıń dáslepki intensivligin J₀, kyuvetadan qaytqan nur intensivligin J_k, element tárepinen jutilgan nur intensivligin J_yu hám eritpeden ótken nur intensivligin J menen belgilesek, J₀= J_k+ J_yu + J boladı.
Fotometrik usıllarda salıstıriluvchi hám tekseriliwshi eritpeler salınǵan kyuvetalar birdey bolǵanlıǵı ushın Jk ni itibarǵa almasaq, J₀=J_yu+J bolıp, jutılǵan nur intensivligi Buger-Lambert-Ber nızamı arqalı anıqlanadı.

yamasa

formulalarda :
J₀ - nurdıń dáslepki intensivligi
J - eritpeden ótken nur intensivligi
 - jutılıw kórsetkishi
D - eritpediń optikalıq tıǵızlıǵı
__- salıstırma jutılıw kórsetkishi
 - molyar jutılıw kórsetkishi yamasa ekstinksiya koefficiyenti
l - eritpe qatlamınıń qalıńlıǵı
s - eritpediń konsentraciyası
Nur jutılıwınıń birlesken nızamı Buger-Lambert hám Ber nızamları tiykarında keltirip shiǵarıladı.
Buger-Lambert nızamı nurdıń jutılıwın yutuvchi eritpediń qatlam qalıńlıǵına baylanıslılıǵın ańlatadı.
yamasa
k -jutılıw kórsetkishi.
Ber nızamı bolsa nurdıń jutılıwın eritpe konsentraciyası menen baylanıstıradı.

k - konsentraciyası birge teń bolǵan eritpediń jutılıw kórsetkishi

Nur jutılıwınıń birlesken nızamına kóre, eritpeniń optikalıq tıǵızlıǵı jutılıw kórset – kishine, eritpe konsentraciyasına hám qatlam qalıńlıǵına tuwrı proporsional.
Fotokolorimetrik usil reñli eritpeler tàrepinen nomonoxromatikaliq kózge kórinetuǵın nurdıń jutılıwına, spektrofotometrik usıl bolsa reńli hám reńsiz eritpeler tárepinen kózge kórinetuǵın hám ultrafioletoviy monoxromatik nurdıń jutılıwına tiykarlanǵan
Fotokolorimetrik hám spektrofotometrik usıllardan dári ónimleriniń chinligini, tazalıǵıni hám muǵdarın anıqlawda paydalanıw múmkin.
Dári qurallardıń shınlıǵın anıqlawda spektrning kózge kórinetuǵın hám ultrafioletoviy bólegindegi spektrofotometrik usıl qollanılǵanda olardıń spektrdagi jutılıw maksimumlariga tiykarlanıladı. Eger dári statyasınıń ximiylıq dúzilisindegi xromafor gruppalar uqsas bolsa, olardıń jutılıw spektrleri de uqsas boladı. Mısalı, dúzilisida fenil radikalini saqlaǵan dári elementler - efedrin, qapırıqedrol, benzilpenitsillin, atropinvaboshqalar) dıń jutılıw spektrinde 251, 257 hám 263 nmda ush jutılıw maksimumi gúzetilse, fenolgidroksil toparı saqlaǵan dári elementlerdiń
UB-spektrida 280 nmda jutılıw maksimumi baladı (adrenalin, izadrin, morfin, estradiol hám basqalar ). To'yinmaganfenol toparı saqlaǵan steroid dúzılıwǵa iye bolǵan dári elementlardıń UB-spektrida 238 nmda maksimum baqlanadı (kortizon, gidrokortizon, prednizon, prednizolon hám basqalar). Ko'rsetilgen tolqın uzınlıqlarında UB-spektrda jutılıw maksimumining bolıwı elementtı tolıqlıǵınsha xarakteristikalaw ushın jetkilikli bolmaydı, ulıwma tu'sinik beredi, tek. Lekin kóplegen dári elementlerdıń UB-spektridagi al yamasa bul jutılıw maksimumidan, sal elementtıń shınlıǵın anıqlawda keń paydalanıladı.
Sefaleksinniń 0, 002% li suwlı eritpesin UB-spektride 260±1 nm de jutılıw maksimumi gúzetilse, sulfapiridazinıń 0, 001% li 0, 1 mol/l natriy gidroksid eritpesinde alınǵan UB-spektrida 230 nm den 400 nm ge shekem aralıqta 255±2 nm de jutılıw maksimumi baqlanadı.
Sianokobalaminnıń shınlıǵı onıń 0, 002% li eritpesin UB-spektrida 278±1 nm, 361±1 nm hám 548±2 nm daǵı jutılıw maksimumları menen anıqlanadı. Bunda 278 nm daǵı maksimum benzimidazol saqıyna, 361 nm degi maksimum korrin dúzılıw daǵı altı to'yinbaǵan baǵlarǵa, 548 nm daǵı jutılıw bolsa kobalt ionına tiyisli.
Ayırım MTXlarda jutılıw maksimuminıń UB-spektrdagi jayı menen bir qatarda onıń úlkenligi de kórsetiledi.
Piridoksin gidroxloridtıń 0, 05% li rN=6, 9 bolǵan fosfat buferindegi eritpesiniń UB-spektrida 230 nm den 350 nm aralıǵinda 254 nm hám 324 nm de jutılıw úlkenligi (optikalıq tıǵızlıǵı ) 0, 18 hám 0, 35 ke teń bolǵan eki maksimum bolıwı kerek.
Ayırım jaǵdaylarda dári statyasınıń shınlıǵın anıqlawda eki qıylı tolqın uzınlıǵına sáykes keletuǵın jutılıw maksimumilarinıń qatnasınan paydalanıladı.

Súwret. Spektrofotometrdiń dúzılıw sızılması
1 – nur deregi, 2 – sańlaq, 3 – difraksiya setkası, 4 – salıstıruwshı eritpe,
5 – tekseriliwshi eritpe, 6 – fotoelement, 7 – tok kúshin ólshewshi qurılma
Mısalı, natriy para-aminosalitsilat ushın onıń 0, 001% li eritpesinde 265 nm 299 nm de alınǵan optikalıq tıǵızlıqlarınıń qatnası 1, 50-1, 55 bolıwı talap etiledi.

Foli kislotasınıń 0, 001% li 0, 1 mol/l m natriy gidroksiddegi eritpesi 256, 283 hám 365 nm larda jutılıw maksimumi beriwi hám 256 nmdagi optikalıq tıǵızlıq úlkenliginiń 365 nm dagi optikalıq tıǵızlıq úlkenligine qatnası 2, 8-3, 0 bolıwı talap etiledi.
Ayırım MTXlarda UB-spektr tiykarında dári statyasınıń chinligi anıqlanatuǵın bolsa, standart úlginiń de UB-spektri bir waqıtta, birdey sharayatta alınıp salıstırılıwı názerde tutıladı.
Etinilestradiolnıń 0, 0005% li spirtli eritpesiniń UB-spektrida hám bir waqttıń ózinde, birdey sharayatta alınǵan standart úlginniń UB-spektrida 284 nm de birdey jutılıw úlkenligine iye bolǵan maksimum bolıwı kerek. Bul jol dári statyasınıń shınlıǵın anıqlawda eń isenimli jol esaplanadı. Biraq salıstırıw tekserilip atırǵan elementtıń standart úlgisi menen alıp barılıwı kerek. Geyde málim tolqın uzınlıǵı daǵı salıstırma jutılıw kórsetkishiniń ma`nisi anıqlanadı -.
Levomitsetiniń 0, 002% li suwlı eritpesinde 278 nm daǵı salıstırma jutılıw kórsetkishi 290 -305 bolıwı talap etiledi.
Eger jutılıw spektrinniń xarakteristikası eritpeniń rN ine baylanıslı bolatuǵın bolsa (barbituratlar, sulfanilamidlar, fenollar hám basqalar ), menshikli farmakopeya maqalasında eritpeniń rNi kórsetiledi.